Aan: Leden Platform Afvalwater en Energie (zie bijlage 1). Van: R. Neef Betreft: Aanwezig 4 de Bijeenkomst Platform Afvalwater en Energie Zie bijlage 1 Datum: 13 maart 2012 Agenda De agenda voor de 4 de bijeenkomst was: 09:00 Ontvangst met koffie. 09:30 Opening / welkom / vaststellen agenda / mededelingen Door voorzitter Coert Petri 09:45 Presentatie Energieverbruik nageschakelde technieken (Manon Bechger, Waternet) 10:25 Presentatie Routekaart 2030 Afvalwater Energie (Andre Struker, Waternet) 10:55 Presentatie Verkenning verwaarding zeefgoed (Rik Winters, Bioclear) 11:35 Presentatie Hoge Druk Gisting (Kirsten Zagt, Bareau) 12:15 Lunch 13:00 Mededelingen 13:45 Kleine rwzi als energiefabriek 14:45 Verslag vorige vergadering en voortgangsrapportage 15:30 Rondvraag 16:00 Afsluiting Opening en mededelingen. Coert heet iedereen welkom en licht de agenda toe. De inhoudelijke bedrijfsdagen van de MJA3 is samengegaan met het Platform en in eerste instantie is er voor gekozen nog steeds uit te gaan van 1 persoon per waterschap. Dan wordt de groep niet te groot en is er meer interactie en discussie. Dit wordt ter discussie gesteld omdat MJA en Platform in veel gevallen binnen een waterschap door 2 personen wordt gedaan. Voor de volgende bijeenkomst zal het zo zijn dat de keuze aan het waterschap wordt gelaten of er 1 of 2 personen komen. Presentatie Energiegebruik nageschakelde technieken Het rapport over dit onderwerp is beschikbaar en te vinden op de STOWA website. Een aantal punten uit de presentatie zijn: Momenteel zijn er 26 rwzi s met een nabehandeling (continue of discontinue zandfiltratie en helofytenfilter/waterharmonica).
Eind 2012 zullen er 36 rwzi s zijn met een nageschakelde techniek en daarvan zijn er 8 met een helofytenfilter/waterharmonica. De 36 rwzi s behandelen gezamenlijk 183 miljoen m 3 afvalwater en daarvan zal 126 miljoen m 3 worden nabehandeld. Nageschakelde technieken zijn met name op kleinere rwzi s te vinden (25 zijn kleiner dan 25.000 i.e.). Dat komt omdat kleine rwzi veelal op kwetsbaar water lozen en nabehandeling nodig is. Doorgaans wordt 100% van de aanvoer behandeld. Het specifiek elektriciteitsverbruik ligt tussen de 30 en 60 Wh/m 3. En daarbij is er tussen het continu en discontinu filter geen verschil gebleken. Het energieverbruik is wel locatiespecifiek. Het energieverbruik van Land van Cuyck valt op en heeft er mee te maken dat er veel waswater wordt geproduceerd met een hoger energieverbruik. Globaal kan men stellen dat het verbruik aan energie voor een nageschakelde techniek overeen komt met 20% van het energieverbruik voor beluchting. De investeringen liggen tussen de 20.000,- en 60.000,- per vierkante meter filteroppervlak. Continue en discontinue filtratie zijn daarbij niet onderscheidend. De spoelwaterpompen zijn de grootste energieverbruikers, namelijk zo n 2/3 de van het totaal. Van de totale exploitatiekosten voor een rwzi met nabehandeling komt 8% voor rekening van de nageschakelde techniek. Presentatie Routekaart 2030 Het doel van de Routekaart is om waterschappen handvatten te geven hoe de organisatie en de bedrijfsvoering optimaal in te richten op de aspecten energie en duurzaamheid. Daarbij wordt er naar gestreefd om de samenwerking met andere partijen, zowel andere overheden als de marktsector, te zoeken om te komen tot de best maatschappelijke oplossing. In het rapport is aandacht voor technieken, technologieën en innovaties die momenteel in de aandacht staan en waarvan de komende jaren implementatie kan worden verwacht. Hierbij worden voorstellen gedaan die in een latere fase middels een op te stellen business case (kunnen) worden uitgewerkt. Daarnaast worden suggesties gedaan voor ontwikkelingen die kansrijk zijn en het onderzoeken waard. Het rapport wordt eind maart verwacht en het vervolg moet zijn dat business cases worden uitgewerkt en tot implementatie leiden. Hiervoor zal een actieteam worden geformeerd. Presentatie Verkenning verwaarding zeefgoed Een aantal punten uit de presentatie zijn: Zeefgoed bestaat voor 80% uit cellulose. Als al het afvalwater in Nederland wordt behandeld met een fijnzeef dan is de productie aan zeefgoed zo n 150.000 ton per jaar. Zeefgoed is minder belast met zware metalen in vergelijking met zuiveringsslib. Zeefgoed heeft de potentie om te worden ingezet hoog in de waardepiramide en dan ontstaat een financiële opbrengst in plaats van kosten voor verwerking. Zeefgoed inzetten voor energie (brandstof, vergisting) scoort het laagst in deze piramide.
Vetzuurproductie, papier/karton productie scoren beter. Van zeefgoed is een kwalitatief goed papier of karton te maken. Deze markt is interessant om de waarde van oud papier is gestegen doordat China dat opkoopt. De papierindustrie is op zoek naar alternatieven en zou in principe de totale zeefgoed productie kunnen gebruiken. De huidige prijs van oud papier bedraagt 150,-/ton. Probleem is nog wel de hygiene en dat in zeefgoed ander materiaal kan voorkomen. Er dient nog een behandeling na de fijnzeef te komen voor een verwerking in de papierindustrie. Doordat zeefgoed dan geld oplevert is er ruimte om te investering in een voorbehandeling van het zeefgoed. Hoe en wat is nog punt van vervolg onderzoek. De meest kansrijke afzet mogelijkheden zijn: - Isolatie van woningen; - Productie van bioplastics, polymelkzuur (PLA); - Productie van bioplastics in de vorm van polyhydroxylalkanoaten (PHA), afbreekbare plastics. - De vraag vanuit de bioplastic productie bedraagt zo n 10.000 ton/j. - Ethanol in combinatie met biogas productie; - Afdruipremmers in de wegenbouw bij het asfalt leggen (zo n 10.000 ton/j), daar wordt nu oud-papier voor gebruikt. Belangrijkste belemmeringen zijn nog de hygiene (veilig werken), het voorkomen van ander materiaal dan cellulose, het imago van het zeefgoed (afvalwater) en de wet- en regelgeving. Deze belemmering zijn niet van dien aard dat het lastig wordt. Verre van dat er zijn geinteresseerden die al vragen hoeveel zeefgoed er binnenkort geleverd kan worden. Het zeefgoed moet dus nog enigszins worden opgewerkt en dat is geen grote stap! Presentatie Hoge Druk Gisting Een aantal punten uit de presentatie zijn: Bij een druk van 20 bar ontstaat een biogas met 90% methaan, doordat de CO 2 die in het gistingsgas zit weer oplost. Een opwerking van biogas naar aardgaskwaliteit is dus niet nodig. De druk kan zelfs oplopen tot 90 bar, maar dat is voor een optimaal proces niet nodig. De druk wordt gebruikt als arbeid voor andere procesonderdelen, zoals
de membraanfiltratie na de gisting. Hier kom ook de CO 2 weer vrij als het digestaat naar atmosferische druk gaat. Groen gas productie kan op een bepaalde (grote) schaal uit als wordt uitgegaan van de consumentenprijs. De ph daalt bij hoge druk gisting nogal snel en dient onder controle gehouden te worden. Dat kan zonder chemicaliën, mogelijk met interne recirculatie. De details worden niet prijsgegeven. Er is sprake van hogere hydrolyse snelheden, hoewel de reden nog niet duidelijk is. Voor de membraanfiltratie is niet of nauwelijks backwash nodig. De verwachting is dat voor afvalwater met een CZV van 1 tot 1,5 g/l er voldoende energie kan worden gegenereerd voor de rwzi om het afvalwater te kunnen behandelen (energie neutraal). De huidige pilot is 1,5 m 3 en is getest met 60 g CZV/l. De omzettingen zijn vergelijkbaar met een conventionele UASB-reactor. De details worden (wederom) niet prijsgegeven. De gisting wordt bedreven als een propstromer. Er is geen gas nodig voor het opwarmen van de gisting, er wordt een warmtepomp ingezet op het effluent/digestaat van de gisting. Mededelingen Tijdens de vorige vergadering in de Elevator Pitch heeft Willy Poiesz een idee toegelicht en omdat deze voldoende stemmen haalde wordt een onderzoeksvoorstel uitgewerkt. Willy voegt hier aan toe dat het doel van de inzet van laagwaardige warmte voor pasteurisatie is om de samenstelling van het slib te beïnvloeden. Dat zou kunnen beteken dat ultrasone destructie en slibontwatering beter verlopen. Ruud Schemen dat er een aantal innovatiecontracten zijn gesloten met waterschappen. Deze zijn: Waterschapsbedrijf Limburg, de thermische druk hydrolyse (TDH) voor de rwzi Venlo. Wetterskip Fryslân voor toepassing van TDH en het terugwinnen van nutriënten. Waterschap De Dommel en het verwerken van mest en GFT met slib; het verbranden van slib en terugwinnen van grondstoffen. Waterscha Hunze en Aa s met de brandstofcel. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden met het vergassen van slib. Waterschap De Dommel en Aa en Maas met het superkritisch vergassen van slib. Kleine rwzi als energiefabriek De BC van de onderzoeksprojecten heeft in een brainstorm sessie een aantal technieken, technologieën en innovaties benoemt die kunnen bijdragen tot een energieneutrale of energie leverende kleine rwzi. Daarbij is de kleine rwzi niet echt gedefinieerd, maar gaat het niet om de grote rwzi s die veelal voorzien zijn van gisting en ook slib van andere rwzi s verwerken. Een klein rwzi is in die context veelal niet groter dan 100.000 i.e.
Voor een aantal waterschappen is dit een onderwerp van belang omdat zij veel kleine rwzi s in beheer hebben en anders de energie doelstellingen niet kunnen halen. Er moet dan ook iets gebeuren op een kleine rwzi. In 4 groepjes is verder gediscussieerd (met de input van de BC brainstorm) over de opzet van een energieneutrale of energie leverende rwzi. Dit leverde de volgende 4 procesopzetten op. Procesopzet 1: Influent Fijnzeef Zeefgoed = grondstof. Effluent Slib naar centrale verwerking (vergisten) Nereda (verdiept) Decentraal Zwart water > vergisten > struviet Grijs water > Helofytenfilter
Procesopzet 2: Influent Grofvuilrooster Fijnzeef VBT Anammox +defos NBT Effluent Zeefgoed Struviet Hoge Druk Gisting Struviet Verkoop Slib Biogas: - Verkoop - Eigen auto's Drogenin kas Slib gedroogd Zeefgoed gedroogd > verkoop Procesopzet 3: Influent Afvoer slib (Hoge Druk) Gisting Hoogbelaste Nereda (verdiept) Bemestingswater, ZWS natte landbouw verwijdering Water met N en P dient als meststof om biomassa te produceren. Afnemer agrarier, Fysisch-chemisch die oogst het (energie)gewas. Membraan filtratie Discfilter Zandfiltratie Biogas: - Woonwijk - Eigen auto's Combineren met afdekken > zonnepanelen en windmolen(s) Zonnepanelen, windenergie en biogas > surplus aan energie leveren aan omgeving. Procesopzet 4 (2 ideeën):
Grofvuilrooster DAF (60-90%) Anammox of Nereda Discfilter Indikking Mogelijk grondstof Transport Compacte gisting Zeefgoed = grondstof. Zeefgoed + ingedikt surplusslib afvoeren naar centrale vergisting. Grofvuilrooster Fijnzeef Conventionele rwzi NBT Surplusslig afvoeren naar centrale verwerking (gisting). De 4 zuiveringopzetten zullen verder uitgewerkt en doorgerekend moeten worden om te zien in hoeverre ze op energie goed scoren. Verslag vorige vergadering en Voortgangsrapportage Geen opmerkingen of aanvullingen op het verslag van de vorige vergadering. De voortgang van de projecten wordt toegelicht door Remmie Neef. Dit is ook na te lezen in de voortgangsrapportage waarvan de definitieve versie binnenkort verspreid wordt. Rondvraag Er zijn geen vragen. De volgende symposia worden aangekondigd: 19 april Nabezinktanks; 8 mei Nereda (opening Nereda Epe) en KRW innovatieprojecten; 22 mei STOWA Afvalwaterketensymposium. Voor de volgende vergadering wordt de suggestie gegeven om voor de interactie de Carrousel op de agenda te zetten en aandacht te besteden aan de terugwinning van zeldzame metalen (zoals in computers en mobiele telefoons). Niet meer de theater opstelling te gebruiken maar de meer tot interactie uitnodigende carré opstelling. Volgende bijeenkomst
In overleg is besloten de volgende bijeenkomst van dit platform te houden op: 10 oktober 2012. Wederom in het Waterschapshuis te Amersfoort.
Bijlage 1. Deelnemerslijst. Paul Timmerman Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden George Zoutberg Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Chris Kaper Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Marcel Baars Hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard Klaas Appeldoorn Hoogheemraadschap van Delfland Harm Baten Hoogheemraadschap van Rijnland Chris Ruiken Waternet Maaike van Roij Waterschap Aa en Maas Henny Bron Waterschap Brabantse Delta Jan-Evert van Veldhoven Waterschap De Dommel Heleen Pinkse Waterschap Groot Salland Wouter Berends Waterschap Groot Salland Charlotte van Erp Taalman KipWaterschap Hollandse Delta Eelke Buwalda Waterschap Hunze en Aa's Willy Poiesz Waterschap Noorderzijlvest Inge van de Velde Waterschap Reest en Wieden Benno van Eden Waterschap Regge en Dinkel Coert Petri Waterschap Rijn en Ijssel Jacques Segers Waterschap Rivierenland Johannes Vijlbrief Waterschap Scheldestromen Elbert Majoor Waterschap Velt en Vecht Mark Verheij Waterschap Vallei & Veluwe Leo van Efferen Waterschap Zuiderzeeland Hans Kuipers Waterschap Zuiderzeeland Giel Geraeds Waterschapbedrijf Limburg Sybren Gerbens Wetterskip Fryslan Ruud Schemen De Energiefabriek Cora Uijterlinde STOWA Remmie Neef Brightwork Arné Boswinkel Agentschap NL Manon Bechger Waternet Andre Struker Waternet Rik Winters Bioclear Onno de Vegt KNN Kirsten Zagt Bareau
Bijlage 2. Elevator Pitch: De grondstof rwzi.