Preventieve Logopedie Productinformatie voor scholen, voorscholen en stadsdelen
Inhoud Inleiding 5 Het voortraject 7 Het nut van preventieve logopedie 7 Preventieve logopedie op uw school 8 De producten 10 1. Screening 11 2. Onderzoek op verzoek 15 3. Deskundigheidsbevordering 16 4. Ondersteuning beroepskracht bij handelingsplannen 18 5. Preventieve taalstimulatie 20 6. Oudervoorlichting 22 Colofon: Fotografie Druk Tekst Tekstbewerking Jenta Sluijmers Stadsdrukkerij Amsterdam N.V. Femke Breman en Jenta Sluijmers Yvonne van Osch Tekstbureau Opschrift Oktober 2006, herzien april 2010 door Frances Wouters en Debbie Velten Contact: GGD, cluster Jeugdgezondheidszorg Jenta Sluijmers, teamleider logopedie Tel. 020 555 5472 Email logopedie@ggd.amsterdam.nl Postadres: Postbus 2200 1000 CE Amsterdam 2 3
Inleiding Communicatie is ons gereedschap. Door te communiceren, verbaal en non-verbaal, maken we onze behoeften en gevoelens kenbaar, gaan we relaties aan en reguleren we ons gedrag. Communicatie stelt ons in staat een leven lang te leren. Als de communicatieve ontwikkeling van een kind niet goed verloopt, kan dit leiden tot ernstige problemen op het gebied van leren en omgaan met anderen. Het voorkomen en verminderen van deze en andere problemen bij kinderen behoort tot de belangrijkste doelstellingen van de Jeugdgezondheidszorg van de GGD. Logopedisten van de Jeugdgezondheidszorg (JGZ) helpen kinderen met spraaktaalachterstanden op zo jong mogelijke leeftijd te signaleren en te voorzien in passende hulp. Zij hebben, naast de taalscreening op het consultatiebureau, een extra aanbod ontwikkeld speciaal voor basisscholen, voorscholen en peuterspeelzalen. Deze folder, bedoeld voor directies, besturen en medewerkers van deze scholen, geeft informatie over dit aanbod: een zestal producten voor preventieve logopedie. 4 5
Het voortraject Taalscreening in de Jeugdgezondheidszorg De taalontwikkeling van een kind komt over het algemeen al in beeld vóór het kind deelneemt aan het onderwijs. Medewerkers van het consultatiebureau, dat onderdeel is van een Ouder-en- Kindcentrum, nemen met ouders een vragenlijst (SNEL) door over de mate waarin hun kind praat en begrijpt en de manier waarop het kind communiceert. Bij twijfel wordt het kind op het bureau nader onderzocht door een logopedist en zonodig verwezen voor verder onderzoek, bijvoorbeeld naar het audiologisch centrum. De SNEL test is te vinden op www.kindentaal.nl Bereik De JGZ kan zo problemen in veel gevallen voor zijn. Het bereik van deze kinderen door het consultatiebureau is echter niet volledig. Daarbij komen sommige problemen pas aan het licht als het kind al het onderwijs is ingestroomd. Dit geldt met name voor de auditieve vaardigheden en sommige articulatieprocessen, maar ook voor leerbegrippen en gespreksvaardigheden. Gegevens van de preventieve logopedisten laten zien, dat bij ongeveer 15% van de kinderen van vier tot zes jaar verwijzing nodig is voor nader onderzoek en eventueel therapie. Het nut van preventieve logopedie Uw school heeft een belangrijke vangnetfunctie voor kinderen met spraaktaal pro blemen of een risico daarop en u geeft hen passend onderwijs. Preventieve logopedisten kunnen helpen met het signaleren van problemen door uitgebreide screening en/of onderzoek, met taalstimulatie door oefening, met begeleiding van leerkrachten en voorlichting aan ouders. De inzet van preventieve logopedisten op school of voorschool is om verschillende redenen zinvol. Problemen die eerder niet in beeld kwamen, kunnen alsnog worden opgespoord. De kinderen zijn in hun natuurlijke omgeving, waardoor de resultaten van screening het meest betrouwbaar zijn. De screening is breder en, meer dan de screening op het consultatiebureau, gericht op toekomstige leerprestaties. Daarbij krijgt de school direct aanknopingspunten in de begeleiding en stimulatie van kinderen met spraaktaalproblemen en kunnen ook ouders makkelijk(er) met vragen terecht. Spraaktaalontwikkelingsproblemen ontstaan op verschillende manieren. Oorzaken kunnen medisch zijn, maar ook psycho-sociaal en/of pedagogisch. De logopedisten van JGZ hebben kennis van al deze aspecten rond de ontwikkeling van het kind. Is verwijzing nodig, dan zorgen de preventieve logopedisten dat de juiste weg gekozen wordt, rekening houdend met de sociale kaart van de directe omgeving en de wensen van leerkrachten en ouders. 6 7
Preventieve logopedie op uw school Werkplan Ons aanbod voor preventieve logopedie kent zes producten, die naar uw wensen kunnen worden aangepast. Kiest u voor één of meerdere producten, dan zal een logopedist samen met u als opdrachtgever een werkplan opstellen. Hierin betrekt zij de behoeften van het kind, maar ook de mogelijkheden die leerkrachten en ouders bieden. Zij bewaakt hierbij de aansluiting op het beleid van de school en het stadsdeel. Ten behoeve van een optimale samenwerking zal zij ook de partners informeren binnen het multidisciplinaire Ouder-en-Kindcentrum. Gebleken is dat een totaalaanpak het beste werkt. Kosten Als uw hulpvraag en ons aanbod op elkaar zijn afgestemd, brengen wij een passende offerte uit. De GGD heeft geen winstoogmerk en probeert de kosten zo laag mogelijk te houden. Het tarief is afgestemd op het landelijk vastgestelde logopedische tarief. Bij de productomschrijving vindt u een indicatie van de tijdsinvestering voor de diverse activiteiten. Het actuele tarief kunt u opvragen via logopedie@ggd.amsterdam.nl. Evaluatie De teamleider logopedie bewaakt met ondersteuning van de coördinatoren de kwaliteit van het product en houdt samen met de GGD-manager van uw regio de voortgang bij. De logopedist evalueert volgens de prestatie-indicatoren die staan beschreven bij elk product. Zij presenteert de evaluatie als een rapport van de GGD. De producten Hierna vindt u een overzicht van onze producten. Voor deze producten gelden de grondslagen van: De Wet Publieke Gezondheid (WPG) De Wet op het Primair Onderwijs (WPO) De wet BIG Voorwaarden Om ons werk goed te kunnen doen, vragen wij van de school: Een rustige ruimte om de kinderen te spreken en te onderzoeken Een aanspreekpunt voor de logopedist, bijvoorbeeld een intern begeleider Toegang tot de leerlingdossiers Toegang tot toetsen, observatieschema s en ander onderwijsmateriaal De mogelijkheid om verslagen en overzichten uit te printen Indien nodig organisatorische ondersteuning, bijvoorbeeld bij het uitnodigen van ouders en/of het verkrijgen van toestemming van ouders voor logopedische bemoeienis. School- en kindgegevens houden wij strikt geheim. Screenings- en onderzoeksformulieren dienen te worden opgeborgen in het leerlingdossier op school. Wettelijke kaders Onze logopedisten maken gebruik van epidemiologische gegevens en waar mogelijk van evidence-based methodieken. Zij werken binnen de kaders van de Wet Publieke Gezondheid (WPG) en het Besluit Jeugdgezondheidszorg uit 2002. Hun handelen wordt gecoördineerd en ondersteund door de coördinatoren logopedie en aangestuurd door een teamleider logopedie. 8 9
1 Screening Doel Vroegtijdige onderkenning van spraaktaalproblemen en het bepalen van de juiste hulp bij kinderen die dit nodig hebben. Doelgroep Kinderen in de onderbouw van de basisschool, op de VVE of de peuterspeelzaal. Bijzonderheden Voor de screening is toestemming van de ouders nodig. Werkwijze Screening. De screening vindt individueel plaats, met behulp van de Logopedische Screening Amsterdam (product 1a), of in de groep, met behulp van een gestandaardiseerd observatie-instrument (product 1b). De groepsobservatie kost minder tijd en geeft een algemener beeld dan de individuele screening. De screening is ontwikkeld voor de vijfjarigen. De vraag die in beide gevallen beantwoord wordt, is of er mogelijk sprake is van een spraaktaalachterstand c.q. stoornis. Bij de individuele screening let de logopedist onder andere op gespreksvaardigheid, woordenschat, zinsbegrip en productie, logisch redeneren, auditieve vaardigheden, articulatie, mondgedrag, vloeiend spreken en stem. Bij de groepsobservatie let de logopedist op taalbegrip en -productie, articulatie, interactie en concentratie. Om een betrouwbaar beeld te krijgen observeert zij de kinderen tijdens verschillende activiteiten, zoals in een kringgesprek, tijdens het doen van opdrachten en in vrij spel, ook op het schoolplein. In combinatie met de groepsobservatie neemt de logopedist bij de leerkracht een interview af. Vervolgonderzoek bij kinderen waarover zorgen zijn ontstaan, gemiddeld 30% van een onderbouwgroep. Dit gebeurt onafhankelijk van de uitkomsten van de screening met genormeerde logopedische instrumenten en/of onderdelen van de schoolspecifieke toets, de Taaltoets Alle Kinderen. Het vervolgonderzoek kan ook een uitgebreide observatie van het kind in de groep zijn. Verslaglegging Nabespreking of adviesgesprek met leidster, leerkracht en/of intern begeleider Nabespreking of adviesgesprek met ouders Zonodig verwijzing Monitoren van de doorverwijzing, indien opgenomen in het werkplan Evalueren van de vorderingen door een controleconsult, indien opgenomen in het werkplan 10 11
Tijdsinvestering Introductie op school, ruimte zoeken, afspraken planmatig vastleggen: totaal 4 uur per school Individuele screening inclusief vervolgonderzoek, incl verslaglegging en nabespreking: 1 uur per kind (product 1a) òf: Groepsobservatie, incl interview leerkracht: 5 uur per groep (product 1b) Vervolgonderzoek na groepsobservatie, incl. verslaglegging en nabespreking: 1 uur per kind (behorend bij product 1b) Eindevaluatie en verantwoording: totaal 4 uur per school Eventueel een tussentijdse evaluatie: 4 uur per school. Bij grote opdrachten wordt er coördinatie tijd berekend afgestemd op de opdracht. Minimaal af te nemen: 16 uur Prestatie-indicatoren Het aantal individuele screeningen of kinderen die gezien zijn tijdens de groepsobservaties Het aantal vervolgonderzoeken Het aantal verwijzingen De gevonden stoornissen, volgens de internationale standaard ICIHD Het slagingspercentage van de verwijzingen, indien mogelijk Evaluatieverslag Doorlooptijd Continu, tijdens een schooljaar of in een bepaalde aaneengesloten periode, afhankelijk van de grootte en duur van het project. 12 13
2 Onderzoek op verzoek Doel Bepalen of er sprake is van een vermoedelijk spraaktaalprobleem op verzoek van een leerkracht, een leidster of de ouders en bepalen van de juiste hulp als dit nodig is. Doelgroep Kinderen op de basisschool, de VVE of de peuterspeelzalen. Bijzonderheden Dit product is bij voorkeur een aanvulling op product 1. Indien de school overtuigd is zelf een voorafgaande screening te kunnen doen, kan het apart worden besteld. Werkwijze Logopedisch onderzoek van het kind waarover zorgen bestaan Zonodig observatie van het kind in de groep Verslaglegging Nabespreking of adviesgesprek met leidster of leerkracht Nabespreking of adviesgesprek met ouders Zonodig verwijzing Monitoren van de doorverwijzing, indien mogelijk binnen de tijdspanne Evalueren en controleren van de vorderingen in spraaktaalontwikkeling, indien mogelijk binnen de tijdspanne. Tijdsinvestering Logopedisch onderzoek, incl. verslaglegging en nabespreking: 2 uur per kind Minimaal af te nemen: 8 uur Prestatie-indicatoren Het aantal onderzoeken Het aantal verwijzingen Het aantal vervolgonderzoeken De gevonden stoornissen, volgens de internationale standaard ICIHD Het slagingspercentage van de verwijzingen, indien opgenomen in het werkplan Evaluatieverslag Doorlooptijd Continu, tijdens een schooljaar. 14 15
3 Deskundigheidsbevordering Doel Het vergroten van kennis over de normale en/of afwijkende (meertalige) spraaktaalontwikkeling en de factoren die deze beïnvloeden. Hierdoor zal de leerkracht en/of leidster vaardiger worden in het ontdekken van risicosignalen wat betreft de spraataalontwikkeling. Daarnaast leren zij hoe de spraaktaalontwikkeling optimaal te stimuleren en ouders daarover te informeren. Doelgroep Leerkrachten van de basisschool, leidsters op de VVE en intern begeleiders. Bijzonderheden Op verzoek kan een voorbeeld van een voorlichting of scholing worden toegezonden. Werkwijze De logopedist informeert de doelgroep over diverse aspecten van de spraaktaalontwikkeling. Mogelijke onderwerpen zijn: de functie van de logopedist op school, het signaleren van een afwijkende spraaktaalontwikkeling, meertaligheid, voorlezen, televisiekijken, stotteren, open mondgedrag, interactievaardigheden, het verbeteren van de eigen stemtechniek. Desgewenst worden eigen video-opnamen geanalyseerd. De informatie wordt overgedragen in een groepsvoorlichting, cursus of workshop. De overdracht wordt planmatig opgezet in overleg met de opdrachtgever, is vraaggericht en wordt na afloop mondeling of schriftelijk geëvalueerd. De logopedist kan ook de individuele beroepskracht op de werkvloer begeleiden. Het beste is dit te doen in combinatie met de groepsbijeenkomst. Een andere mogelijkheid is het organiseren van een inloopspreekuur, desgewenst samen met andere scholen. Leerkracht of leidster kan met vragen bij de logopedist terecht om direct advies te krijgen. Motivatie Voor een goed verloop van de (meertalige) spraaktaalontwikkeling is de omgeving essentieel. Als het spraaktaalaanbod van die omgeving optimaal is, heeft dit een positief effect op de spraaktaalontwikkeling van de kinderen. Ouders en leerkrachten of leidsters zijn belangrijke gesprekspartners van het kind. Het kind is erbij gebaat dat hun gespreksvaardigheden optimaal zijn. Voorlichting kan onvermoede aspecten van taal en spraak aan het licht brengen en dient daardoor bewustwording en deskundigheid. Groepswerk kan tevens de onderlinge band tussen beroepskrachten versterken. Tijdsinvestering In overleg. Minimaal af te nemen: 4 uur Prestatie-indicator Evaluatieverslag naar aanleiding van een kwalitatieve en kwantitatieve enquete bij de deelnemers, mondeling of schriftelijk. Doorlooptijd Eenmalig, regelmatig terugkerend of continu, tijdens het schooljaar. 16 17
4 Ondersteuning beroepskracht bij handelingsplan Doel Het optimaliseren van de spraaktaalontwikkeling door planmatig en handelingsgericht werken. Tijdsinvestering Opstellen handelingsplan: 2 uur per plan Afrondend evaluatiegesprek en evaluatieverslag: 2 uur Minimaal af te nemen: 4 uur Prestatie-indicatoren Het aantal handelingsplannen Het evaluatieverslag Doelgroep Leerkrachten, leidsters of intern begeleiders die kinderen extra begeleiden op grond van toetsresultaten of de resultaten van logopedisch onderzoek. Werkwijze De logopedist stelt met de betrokken beroepskracht samen een handelingsplan op voor remedial teaching aan kinderen met dreigende of al bestaande spraaktaalproblemen. Het handelingsplan is erop gericht de spraaktaalverwerving van het kind te optimaliseren. Omdat de interactievaardigheden van de beroepskracht in dit proces cruciaal zijn, zal de logopedist hierop de nadruk leggen, bijvoorbeeld met tips voor het omzetten van kennis in interactieve oefeningen, gebruikmakend van bijvoorbeeld visuele ondersteuning of spelmaterialen. Logopedist en leerkracht leggen doelen meetbaar vast. In plaats van: Het kind heeft een grotere woordenschat staat in het plan als tussendoel bijvoorbeeld: Het kind kan 5 stuks groente en 5 stuks fruit aanwijzen, weet welk product in welke categorie hoort en kan 5 stuks van de in totaal 10 woorden benoemen. Na afloop volgt een evaluatiegesprek met de betrokken beroepskracht. Hiervan maakt de logopedist verslag. Motivatie Leerkrachten, intern begeleiders en leidsters hebben over het algemeen vooral ervaring met klassikale methodes om mondelinge taalvaardigheid te stimuleren. Logopedisten kennen daarentegen veel methoden en materialen om de individuele spraaktaalontwikkeling te bevorderen. Door bundeling van kennis tussen leerkracht/leidster en logopedist worden creatieve plannen geschreven en worden bestaande onderwijsmethoden aangepast aan de behoeften van het individuele kind. 18 19
5 Preventieve taalstimulatie Doel Het optimaliseren van de spraaktaalontwikkeling door begeleiding van een kind of groepje kinderen. Doelgroep Kinderen in de onderbouw van de basisschool en op de VVE met een verhoogd risico op achterstand in de spraaktaalontwikkeling, waarbij er geen directe indicatie is voor logopedische therapie. Werkwijze De logopedist begeleidt de kinderen, individueel of in een klein groepje, bij de mondelinge communicatie. In haar begeleiding maakt ze gebruik van methodes en thema s die de school hanteert, zodat ze aansluit op de lessen en het taalbeleid van de school. De taalstimulatie kan bestaan uit het spelenderwijs vergroten van de woordenschat door bijvoorbeeld rollenspellen te doen, het optimaliseren van de zinsbouw door middel van pictogrammen of oefeningen gericht op betere mondgewoonten en het voorkomen van heesheid. Het aantal begeleidingen wordt vooraf vastgesteld. De logopedist bespreekt de begeleiding periodiek met ouders en leerkrachten, zodat zij thuis en in de klas op het geleerde kunnen aansluiten. Motivatie Spraaktaalproblematiek komt in Amsterdam voor bij ongeveer 15% van de kinderen tot zes jaar. In veel gevallen speelt etnische en sociaal-economische achtergrond een rol. Kinderen met een niet-nederlandse moedertaal en kinderen waarvan ouders laag opgeleid zijn, blijken moeilijker in staat een woordenschat op niveau te ontwikkelen. Omdat kennis in het onderwijs vooral verbaal wordt overgedragen, leidt deze gebrekkige woordenschat vaak tot leerproblemen. Ook kunnen kinderen problemen krijgen doordat zij niet goed in staat zijn zich uit te drukken. Gedragsproblemen zoals pesten en ook gepest worden komen vaker voor onder kinderen met een taalachterstand. Vaak komen deze kinderen, door hun vaardigheden in de eigen taal, niet in aanmerking voor logopedische behandeling. Doordat de logopediste de frequentie en intensiteit van het Nederlandse taalaanbod vergroot en dit doet op een interactieve manier, neemt niet alleen de woordenschat toe maar ook de interactievaardigheid: het kind durft eerder vragen te stellen en neemt gemakkelijker deel aan gesprekken. De deelname en het begrip in de les zal hierdoor waarschijnlijk ook groter worden. Tijdsinvestering Opstellen van een begeleidingsplan voor het groepje kinderen: 2 uur Groepsbegeleiding, incl. verslaglegging: 1,5 uur per groepje van maximaal 5 kinderen, per begeleiding Nabespreking met de leerkracht en met de ouders: 10 min. per kind per begeleiding Minimaal af te nemen: 4 groepsbegeleidingen Prestatie-indicatoren Het aantal gegeven begeleidingen per kind Het aantal evaluatieverslagen Het aantal besprekingen met de ouders Het aantal besprekingen met de leerkracht Het groepsverslag Eindverslag Doorlooptijd Continu of in een bepaalde, kortdurende periode, tijdens het schooljaar. 20 21
6 Oudervoorlichting Doel Het vergroten van kennis over de normale en/of meertalige spraaktaalontwikkeling en de factoren die deze beïnvloeden. Het vergroten van de bewustwording m.b.t. de keuzes die ouders bewust of onbewust gemaakt hebben ten aanzien van de spraaktaalontwikkeling van hun kind. Daarnaast leren zij hoe de spraaktaalontwikkeling van hun kind optimaal gestimuleerd kan worden. Doelgroep Ouders van kinderen van de voorschoolleeftijd tot en met het basisonderwijs. Bijzonderheden Op verzoek kan een voorbeeld van een voorlichting of scholing worden toegezonden. Werkwijze De logopedist informeert de doelgroep over diverse aspecten van de spraaktaalontwikkeling. Mogelijke onderwerpen zijn: de functie van de logopedist op school, het signaleren van een afwijkende spraaktaalontwikkeling, meertaligheid, voorlezen, televisiekijken, stotteren, open mondgedrag, interactievaardigheden. Desgewenst worden eigen video-opnamen geanalyseerd. De informatie wordt overgedragen in een groepsvoorlichting, cursus of workshop. De overdracht wordt planmatig opgezet in overleg met de opdrachtgever, is vraaggericht en wordt na afloop mondeling of schriftelijk geëvalueerd. Indien gedragsverandering van ouders het gewenste doel is, is het noodzakelijk meerdere bijeenkomsten achter elkaar te organiseren. Een andere mogelijkheid is het organiseren van een inloopspreekuur, desgewenst samen met andere scholen. De ouder kan met vragen bij de logopedist terecht om direct advies te krijgen. Tijdens voorlichting of spreekuur is de logopedist door ouders makkelijk aan te spreken. 22 23
Motivatie Voor een goed verloop van de (meertalige) spraaktaalontwikkeling is de omgeving essentieel. Als het spraaktaalaanbod van die omgeving optimaal is, heeft dit een positief effect op de spraaktaalontwikkeling van de kinderen. Ouders en leerkrachten of leidsters zijn belangrijke gesprekspartners van het kind. Het kind is erbij gebaat dat hun gespreksvaardigheden optimaal zijn. Voorlichting kan onvermoede aspecten van taal en spraak aan het licht brengen en dient daardoor bewustwording. Groepswerk kan tevens tot effect hebben dat ouders van elkaars ervaringen kunnen leren. Tijdsinvestering In overleg. Minimaal af te nemen: 4 uur Prestatie-indicator Evaluatieverslag naar aanleiding van een kwalitatieve en kwantitatieve enquéte bij de deelnemers, mondeling of schriftelijk. Doorlooptijd Eenmalig, regelmatig terugkerend of continu, tijdens het schooljaar. 24