OORLOG ONDER WATER Unterseeboots Flottille Flandern 1915-1918 Tomas Termote DAVIDSFONDS UITGEVERIJ 3
INHOUD Voorwoord 7 Historisch overzicht 9 Vooroorlogse politiek inzake de duikboot 9 Een algemene kijk op de duikbootoorlog tijdens de Eerste Wereldoorlog 9 De Belgische kust 17 Haar ligging en strategische belang 17 De inname en bezetting van Brugge, Zeebrugge en Oostende 19 Het potentieel van Gent en Antwerpen 21 De U-boten 25 DUITSE WERVEN 25 U-BOOTTYPES TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG 26 Langeafstandsboten: het U-type 27 Kustpatrouilleboten 29 UB-I 29 UB-II 38 UB-III 41 Mijnenleggers 43 UC-I 43 UC-II 50 UC-III 53 TECHNISCHE ANALYSE 54 Structuur van de U-boten 54 Romp, tanks en diepteroeren 54 Toren 57 Interne verdeling, waterdichte deuren en wooninrichting 59 Luiken 63 Kleur, herkenningsmerken en camouflage 63 Motoren 66 Instrumenten en navigatie 70 Navigatie en plaatsbepaling 70 Kompassen 71 4
Telegrafen en andere apparatuur 73 Periscopen en optiek 73 Communicatie 77 Radiotelegrafie 77 Hydrofoon 79 Andere signalisatiemiddelen 79 Bewapening 80 Torpedo s en torpedobuizen 80 Dekgeschut 86 Munitie 89 Mijnen 91 Sprengpatrone M/03 93 Klein wapenarsenaal 95 Handgranaten en brandbommen: het Goldschmidt-systeem 95 Berging en veiligheid 97 Bijboten 97 Telefoon -en lichtboei 100 Hefhaken en hefschepen 100 Ontsnappingsapparatuur 102 Andere veiligheidsmiddelen 103 Unterseebootsflottille Flandern 107 ONTWIKKELING VAN EEN EENHEID 107 TWEE FLOTTIELJES 109 MODUS OPERANDI 110 RESULTATEN 110 OFFICIEREN EN MANSCHAPPEN 113 Vereisten en opleiding 113 Uniformen 117 Onderscheidingen 119 Enkele U-bootofficieren 120 IN DIENST BIJ EEN U-FLOTTILLE 127 Het leven aan boord 127 Water en voorraden 130 Ziekte, hygiëne en vergiftiging 132 Het leven aan wal 140 Moreel, propaganda en oorlogsbuit 144 De keerzijde van de medaille: ondergang van een U-boot 150 5
De basissen 153 Zeebrugge 154 Brugge 162 Oostende 174 In de haven: vliegtuigalarm en camouflage 178 U-bootbunkers, overkragingen en andere beschermende infrastructuur 182 Kragunterstanden 182 U-bootstallingen 187 U-bootbunkers 190 Droogdok 195 Andere gebouwen 198 GEALLIEERDE TEGENMAATREGELEN 202 Onderschepping van radioberichten, spionage en ondervraging van gevangenen 203 Netten, mijnen en mijnenvelden 205 Oppervlakteschepen 205 Dieptebommen 206 Britse onderzeeboten 206 Vliegtuigen en luchtschepen 207 Explosieve paravaan 207 Hydrofoon 208 U-bootvallen 208 Konvooien 212 Royal Navy-duikers 212 Britse landingsplannen en blokkades 214 Operaties van de U-Flottille Flandern: successen en verliezen 219 MARITIEME ARCHEOLOGIE OP ZOEK NAAR VERLOREN U-BOTEN 219 Wrakken en hun levensduur 219 Identificatie 221 De levensloop van U-boten in de U-Flottille Flandern 221 UB-Boten 221 UC-boten 287 DE EVACUATIE VAN DE VLAAMSE HAVENS 343 Bibliografie en verwijzingen 347 Met dank aan 352 6
Voorwoord In de literatuur over de Tweede Wereldoorlog neemt de geschiedenis van de Duitse U-boten een belangrijke plaats in. In archieven is een massa gegevens te ontdekken. De reizen van duikboten zijn goed gedocumenteerd op foto en film. Er zijn momenteel nog levende getuigen en veel belevenissen werden (zelfs tijdens de oorlog) genoteerd. Van de duikboten zijn in diverse landen en musea intacte exemplaren bewaard die nog steeds veel bezoekers trekken. Voor de film industrie is het eveneens een aantrekkelijk thema gebleken. Onmiskenbaar gaat er tot op vandaag een zekere fascinatie uit van het leven van de bemanningen en hun kapiteins. Na de Eerste Wereldoorlog is daarvan geen sprake geweest. De Duitse duikboten die in Vlaanderen gelegerd waren, werden door de geallieerden afgeschilderd als een verraderlijk en oneerlijk wapen. Dit in tegenstelling tot de Britse duikboten en duikbootvallen, die in werkelijkheid gemaskeerd werden als onschuldige handelsschepen. Een oorlog heeft steeds twee kanten. In dit boek komt de andere kant aan bod: het verhaal van de Duitse U-boten en hun bemanning, een verhaal dat tot op heden nauwelijks werd beschreven vanuit een objectieve hoek. Honderd jaar na de feiten geeft deze publicatie een onbevooroordeelde kijk op de Duitse oorlogvoering op en onder het water. Tomas Termote, een marinearcheoloog en ervaren duiker, heeft hier geschiedkundig opzoekingswerk gecombineerd met een jarenlange exploratie te velde, al moet deze uitdrukking veel ruimer gezien worden. Het eerste deel van het boek betreft de historische evolutie en de technische beschrijving van het Duitse U-bootwapen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Met eindeloos geduld heeft hij talrijke bouwtekeningen en werkdossiers geanalyseerd en alle aanpassingen en verbeteringen op een rijtje gezet. Hij laat daarbij niet na de veranderende tactieken in hun historische context te situeren. In het tweede deel wordt specifiek ingegaan op de duikboten die in Vlaanderen gelegerd waren. Pijnlijk nauwkeurig heeft hij de ontstaansgeschiedenis, de kapiteins, de vaarten en (in veel gevallen) de ondergang van elke duikboot beschreven. De auteur is verder gegaan dan wat van een historicus verwacht wordt. Als archeoloog heeft hij samen met zijn vader Dirk een indrukwekkend aantal uren doorgebracht op de bodem van de zee en heeft deze U-bootwrakken nauwkeurig onderzocht. Juist dat maakt ontegensprekelijk de originaliteit en de meerwaarde van het boek uit. De historische bronnen werden met de nodige omzichtigheid benaderd en in situ gecheckt. Dikwijls werden vaststellingen gedaan die niet klopten met wat er in de archieven gevonden werd. Locaties bleken niet te kloppen. De opgelopen schade aan gezonken duikboten was soms belangrijker dan wat er in verslagen vermeld was (of in sommige gevallen het tegendeel). Historische interpretaties moesten worden bijgesteld. Bij elke duikboot stelt hij een stand van zaken op. De hulp van internationale collega-duikers was daarbij onmisbaar en Tomas Termote combineert en verifieert ook hun ervaringen met het teruggevonden historische feitenmateriaal. De auteur heeft veel belang gehecht aan het illustratiemateriaal. De beschrijvingen, die veel lezers ietwat technisch zullen voorkomen, werden geïllustreerd met foto s die een duidelijker inzicht moeten geven. In zijn niet-aflatende zoektocht heeft Tomas Termote de hand weten te leggen op uitzonderlijk onuitgegeven materiaal. Veel foto s worden hier voor het eerst gepubliceerd. Meteen wordt dit boek een belangrijke pijler van de studie van de Eerste Wereldoorlog aan de Vlaamse kust en een onmisbare aanvulling van de (niet zo talrijke) publicaties die de kust en de zee tot onderwerp hebben. Alex Deseyne Ereconservator Domein Raversijde 7
8 Een Duitse onderzeeboot wacht op een afstand van een zinkend Noors schip (TT)