Inspanningen & Opbrengsten Jongeren Op Gezond Gewicht Haarlemmermeer 2012-2015 Hoofddorp, oktober 2015
2 Inhoud Woorden vooraf... 5 Samenvatting... 10 1. Inleiding... 13 1.1 Aanleiding... 13 1.2 Tijdslijn JOGG... 13 1.3 Doel rapportage en methode... 14 1.3.1 JOGG-model... 15 1.4 Leeswijzer... 15 2. Jongeren Op Gezond Gewicht... 17 2.1 Wat is de JOGG-aanpak?... 17 2.2 Waarom Jongeren Op Gezond Gewicht?... 18 2.3 Wat zijn de pijlers van de JOGG-aanpak?... 18 2.4 De JOGG-aanpak in Haarlemmermeer... 19 2.4.1 Hoofddorp-Overbos... 19 2.4.2 Zwanenburg... 19 3. Inspanningen en opbrengsten... 21 3.1 Lokale organisatie... 21 3.1.1 Het proces... 21 3.1.2 De opbrengsten... 25 3.1.3 De tips en tops... 28 3.2 Pijler 1 - Politiek-Bestuurlijk Draagvlak... 29 3.2.1 Het doel... 29 3.2.2 Het proces... 29 3.2.3 De opbrengsten... 29 3.2.4 De tips en tops... 30 3.3 Pijler 2 - Publiek-Private Samenwerking... 31 3.3.1 Het doel... 31 3.3.2 Het proces... 31 3.3.3 De opbrengsten... 33 3.3.4 De tips en tops... 34 3.4 Pijler 3 - Sociale Marketing... 35 3.4.1 Het doel... 35 3.4.2 Het proces... 35 3.4.3 De opbrengsten... 35 3.4.4 De tips en tops... 35 3.5 Pijler 4 - Wetenschappelijk begeleiding en evaluatie... 37
3 3.5.1 Het doel... 37 3.5.2 Het proces... 37 3.5.3 De opbrengsten... 37 3.5.4 De tips en tops... 37 3.6 Pijler 5 - Verbinding Preventie en Zorg... 38 3.6.1 Het doel... 38 3.6.2 Het proces... 38 3.6.3 De opbrengsten... 39 3.6.4 De tips en tops... 43 3.7 Communicatie... 44 3.7.1 Het proces... 44 3.7.2 De opbrengsten... 44 3.7.3 De tips en tops... 47 3.8 Thema-aanpak DrinkWater... 48 3.8.1 Het doel... 48 3.8.2 Inleiding... 48 3.8.3 De opbrengsten... 49 3.8.4 De tips en tops... 58 3.9 JOGG-wijk Zwanenburg... 59 3.9.1 Inleiding... 59 3.9.2 De opbrengsten... 59 3.9.3 De tips en tops... 63 3.10 JOGG-wijk Hoofddorp-Overbos... 64 3.10.1 Inleiding... 64 3.10.2 De opbrengsten... 64 3.10.3 De tips en tops... 66 3.11 Overige opbrengsten... 67 4. Kwantitatieve opbrengsten... 68 4.1 Inleiding... 68 4.2 Uitkomsten nulmeting... 68 4.3 Uitkomsten eenmeting in vergelijking met nulmeting... 72 4.3.1 Factoren van invloed op het verschil tussen nulmeting en eenmeting... 74 4.3.2 Conclusie en interpretatie eenmeting... 75 4.4 Overgewichtcijfers... 76 4.5 Tot slot... 77 5. Andere relevante overwegingen... 78 5.1 Andere JOGG-gemeenten... 78
4 5.2 Andere overwegingen... 79 6. Conclusie en aanbevelingen... 80 6.1 Conclusie... 80 6.2 Aanbevelingen... 81 6.2.1 Lokale organisatie... 81 6.2.2 Politiek-Bestuurlijk Draagvlak... 82 6.2.3 Publiek-Private Samenwerking... 83 6.2.4 Sociale Marketing... 83 6.2.5 Wetenschappelijke Begeleiding en Evaluatie... 83 6.2.6 Verbinding Preventie en Zorg... 84 6.2.7 Communicatie... 84 6.2.8 Thema-aanpak... 85 6.2.9 JOGG-wijken... 85 6.2.10 Overige aanbevelingen... 85 Bijlage 1 - Nieuwsbrief JOGG-Haarlemmermeer... 87 Bijlage 2 - Achtergrondinformatie nul- en eenmeting... 90 Bronnenlijst... 92 Colofon... 93
5 Woorden vooraf Trots dat samen met zoveel partijen een stap is gezet op weg naar een gezond gewicht bij onze kinderen Wethouder Tom Horn (Volksgezondheid) is trots op de geleverde inspanningen en behaalde opbrengsten van de JOGG-aanpak in Haarlemmermeer in de afgelopen drie jaar. Dit stimuleert mij om de JOGG-aanpak de komende jaren in Haarlemmermeer voort te zetten. It takes a village to raise a child, zo luidt een oud Afrikaans gezegde. Hiermee wordt bedoeld dat bij het opvoeden en leren van kinderen alle mensen in de directe omgeving van het kind betrokken zijn. Het is de hele gemeenschap: vrienden, docenten, opa s, oma s, familie, sportclubs, kinderopvang die allemaal invloed hebben op de ontwikkeling van kinderen. Een gezonde leefstijl bij kinderen bereikt de gemeente daarom ook niet alleen. Daar heeft zij iedereen bij nodig. Peuterspeelzalen, kinderdagverblijven, scholen, sportclubs, sportverenigingen, diëtisten, opvoedadviseurs, zorgverzekeraar, consultatiebureaus, sportconsulenten, buurt- en wijkorganisaties. Er doen al veel partijen mee met de JOGG-aanpak in Haarlemmermeer en daar wil ik iedereen hartelijk voor bedanken! Dankzij hen heeft de JOGG-aanpak in de afgelopen drie jaar geleid tot mooie resultaten. Voorbeelden hiervan zijn het waterdrinken dat bij zoveel organisaties wordt bevorderd, de inzet van de JOGGBOXEN op scholen en de aanleg van kunstgras trapveldjes in de wijken waardoor kinderen worden gestimuleerd meer te bewegen, maar vooral ook de bewustwording bij allerlei instellingen en organisaties. Ik ben trots op de JOGG-aanpak in Haarlemmermeer en ik vind het bijzonder om te zien dat samen met zoveel partijen een stap is gezet op weg naar een gezond gewicht bij onze kinderen. Dit stimuleert mij om de JOGG-aanpak de komende jaren in Haarlemmermeer voort te zetten en de aanpak verder te ontwikkelen. Want we zijn er nog niet. De JOGGaanpak vergt een lange adem en alle hulp is hard nodig. Overgewicht of obesitas is geen vraagstuk waar we één persoon of instantie verantwoordelijk voor kunnen stellen. JOGG is van ons allemaal. Iedereen is een onderdeel van de oplossing om een gezonde leefstijl te bevorderen. Ik hoop dan ook dat we samen met alle partijen ons de komende jaren blijven inzetten. Als iedereen bijdraagt en zich mede eigenaar voelt, kunnen we een duurzaam resultaat behalen.
6 Er is een mooie basis gelegd voor nog meer gezonde activiteiten en initiatieven Zorgverzekeraar Zorg en Zekerheid is partner van JOGG- Haarlemmermeer vanaf het eerste uur. Hennie Limberger, lid van de Raad van Bestuur van Zorg en Zekerheid en lid van de Stuurgroep JOGG-Haarlemmermeer legt uit waarom en blikt terug op de afgelopen drie jaren. Zorg en Zekerheid staat middenin de samenleving en stimuleert een gezonde levensstijl. In de regio ondersteunt Zorg en Zekerheid Jongeren Op Gezond Gewicht. Dat doen wij door een financiële bijdrage, maar ook door inzet van kennis, ervaring en advies van onze medewerkers. Waarom staan wij daar achter en gaan wij voor Jongeren Op Gezond Gewicht? Omdat volgens ons bij de jeugd de grootste gezondheidswinst valt te behalen! Het wordt vaak gezegd, maar niets is minder waar: voorkomen is beter dan genezen. Daarnaast is gebleken dat als iedereen vanuit dezelfde aanpak de ouders en kinderen blijft stimuleren om een gezond gewicht te krijgen of te houden dit dan daadwerkelijk leidt tot een gezondere jeugd. Haarlemmermeer is een dynamische en ook sportieve gemeente. Een gemeente waarin veel gezinnen met kinderen wonen en waarin zo n 150 sportclubs actief zijn. Toch is een deel van de jongeren in Haarlemmermeer (nog) te zwaar. Jongeren Op Gezond Gewicht Haarlemmermeer heeft de afgelopen drie jaren onder leiding van regisseur Lisette Tanis mooie resultaten geboekt in samenwerking met de gemeente, GGD Kennemerland, Sportservice Haarlemmermeer en het onderwijs met de focus op Hoofddorp-Overbos en Zwanenburg. Van het stimuleren van het drinken van water op basisscholen tot aan speelpleinboxen voor scholen waarmee kinderen worden uitgedaagd om lekker en gevarieerd te bewegen. Er is een mooie basis gelegd voor nog meer gezonde activiteiten en initiatieven.
7 Nu stoppen met de JOGG-aanpak zou zonde zijn Het is indrukwekkend om te zien hoeveel er de afgelopen jaren is gebeurd. Er is een basis gelegd voor potentiele eindresultaten in de toekomst. Nu stoppen met de JOGGaanpak zou zonde zijn. Aan het woord is Jelle Buijtendijk, clustermanager Advies & Onderzoek bij GGD Kennemerland en lid van de Stuurgroep JOGG-Haarlemmermeer. Waarom is GGD Kennemerland partner van JOGG-Haarlemmermeer? Dat lijkt me een vanzelfsprekendheid! De doelstelling van de GGD is het bevorderen van de gezondheid van inwoners, samen met onze partners. JOGG ademt waar de GGD in gelooft en waar we voor staan. Wat doet de GGD aan het bevorderen van een gezonde leefstijl van haar eigen werknemers? Dat is een hele goeie. We bevorderen het drinken van water. Zo hebben we alle werknemers van een Dopper voorzien. En samen met (soms private) partners zorgen we er voor dat medewerkers meer informatie krijgen om regie te krijgen en te houden over de eigen gezondheid, bijvoorbeeld door stappentellers te verstrekken inclusief coaching. Als GGD staan we midden in de maatschappij. We kunnen alleen het verschil maken als we daar zelf actief zijn. Daarom doen we ook mee aan diverse sportevenementen met werknemers én partners. Zo stimuleren we het bewegen en kunnen we elkaar ontmoeten. Goede ideeën van werknemers om gezonde leefstijl te bevorderen worden gestimuleerd. Geen lange procedures, maar gewoon doen en als het bevalt, dan houden we het erin. Zo hebben we onlangs een plek gecreëerd waar we staand vergaderen. Naast dat je meer beweging krijgt, ben je ook nog eens sneller klaar met vergaderen! Wat vindt de GGD van het evaluatierapport van JOGG-Haarlemmermeer? Het is een indrukwekkend overzicht van wat we met elkaar hebben bereikt. Alle partijen hebben stappen gezet. Gezamenlijk hebben we de randvoorwaarden gecreëerd om effect te bereiken. Watertappunten, sportveldjes, zoveel organisaties die water drinken stimuleren, dat zijn mooie resultaten! Wat vond je een mooi JOGG-moment in de afgelopen jaren? Toen het plan van aanpak werd ondertekend door de partners als startschot van de JOGG-aanpak in Haarlemmermeer. Gezamenlijk optrekken is van belang, je kunt het niet alleen. Je hebt energie nodig om dit tot een succes te maken. Die energie proefde ik tijdens het startschot. Bijna kippenvel! Waar zou JOGG-Haarlemmermeer zich de komende jaren op moeten richten? Zichtbaarheid. Dat is heel belangrijk. Daarin zit een stuk van de kracht om verder uit te bouwen. Water drinken moet overal terugkomen. We moeten het water drinken branden.
8 Wat zijn de voornemens van de GGD ten aanzien van de JOGG-aanpak de komende jaren? Die blijven hetzelfde! We blijven ons hard maken om het bewegen en gezond eten en drinken te stimuleren. Ook zullen we inzetten op het uitstralen van hetzelfde beeld, bijvoorbeeld op onze consultatiebureaus. En natuurlijk blijven we onze achterban beïnvloeden, denk aan zorgpartijen, Trimbos, Brijder, etc. Wat zijn je verwachtingen voor de toekomst? JOGG is een methodiek. Gezamenlijk stel je de prioriteiten en daar ga je mee aan de slag. Als het netwerk is gecreëerd en de methodiek is geïmplementeerd, gaat het zichzelf versterken. Dan wordt het structureel, een manier van werken en leven en gaan er echt resultaten komen. De GGD blijft zich hiervoor inzetten en gaat dan ook graag door met de JOGG-aanpak. Natuurlijk blijven we focussen op de JOGG-wijken, maar we moeten ook verbreden naar de rest van Haarlemmermeer, waarbij voor alle kinderen ongeacht schoolkeuze, achtergrond of verzekeraar een gezonde leefstijl bereikbaar is! Tot slot, wat doe je zelf aan sport? Ik hockey heel actief.
9 Organisaties voelen met elkaar de urgentie om dit belangrijke thema gezamenlijk op te pakken Sportservice Haarlemmermeer is een belangrijke partij in de uitvoering. Nanda van der Wiel, regiomanager bij Sportservice Haarlemmermeer, vertelt waarom Sportservice Haarlemmermeer partner is van JOGG-Haarlemmermeer, waarom ze achter de JOGG-aanpak staan en ze vertelt wat ze vindt van de evaluatie. Jongeren Op Gezond Gewicht streeft naar een samenleving waarin alle kinderen en jongeren wonen, leren, recreëren en werken in een omgeving met structureel aandacht voor een gezonde leefstijl in het algemeen en voor een gezond gewicht in het bijzonder. Een omgeving waarin de gezonde keuze weer de normaalste zaak van de wereld is. Sportservice Haarlemmermeer ondersteunt deze aanpak van harte en denkt door het stimuleren van sport en bewegen en gezonde voeding een belangrijke bijdrage aan de JOGG-aanpak in Haarlemmermeer te kunnen leveren. Sportservice is een netwerkorganisatie die haar tentakels in de uitvoering heeft zowel op scholen als bij sportverenigingen en in de wijk. Hierdoor kunnen wij een belangrijke bijdrage leveren aan het laten landen van landelijke JOGG thema s, zoals DrinkWater en Gratis Bewegen. Al onze medewerkers zijn betrokken bij de thema s en integreren waar mogelijk een gezonde leefstijl binnen hun werkzaamheden. De belangrijkste opbrengsten die wij zien is een goede, structurele samenwerking met zorgverzekeraar Zorg en Zekerheid en GGD Kennemerland en dat scholen en sportverenigingen gezonde leefstijl opnemen in hun visie en beleid. Dit zien wij concreet terug tijdens sportdagen waar alleen maar water wordt gedronken, de invoering van gruitdagen op scholen, het ontstaan van beweegvriendelijke schoolpleinen en de invoering van waterpunten op verschillende plekken in Haarlemmermeer, waaronder bij VV Zwanenburg. Ook is een belangrijke opbrengst het opgebouwde netwerk van belangrijke partners, zoals jeugdartsen/jeugdverpleegkundigen, diëtisten, gezondheidscentra en welzijnsstichting MeerWaarde. Deze organisaties voelen met elkaar de urgentie om dit belangrijke thema gezamenlijk op te pakken. Hierdoor is onder andere de kloof tussen preventie en zorg een stuk kleiner geworden.
10 Samenvatting JOGG staat voor Jongeren Op Gezond Gewicht. De JOGG-aanpak is een landelijk ontwikkelde integrale methode gericht op het bevorderen van gezond gewicht bij kinderen en jongeren in de lokale setting. Inmiddels zijn er meer dan 83 Nederlandse gemeenten die werken met de JOGGaanpak. Haarlemmermeer is sinds oktober 2012 een JOGG-gemeente. In oktober 2015 loopt het samenwerkingscontract met Stichting Jongeren Op Gezond Gewicht af. Tijd om de eerste JOGGperiode te evalueren en na te denken over het vervolg. Twee jaar in uitvoering De JOGG-aanpak is een community-aanpak, waarbij iedereen in een stad, dorp of wijk zich inzet om gezond eten, drinken en bewegen voor jongeren gemakkelijk en aantrekkelijk te maken. Met JOGG willen we een beweging op gang brengen. De aanpak kenmerkt zich door de inzet van meerdere interventies tegelijkertijd. Doel is het aanpakken van het complexe geheel van factoren die ongezond gedrag veroorzaken en dat positief te veranderen. We zetten in op bewustwording en structureel beleid bij partijen in de wijk. Via de professionals bereiken we de ouders en kinderen. De JOGG-aanpak in Haarlemmermeer is nu zo n twee jaar in uitvoering. In nauwe samenwerking met de founding fathers GGD Kennemerland, zorgverzekeraar Zorg en Zekerheid en Sportservice Haarlemmermeer startte eerst een voorbereidingsperiode: probleemverkenning uitvoeren, partijen enthousiasmeren, draagvlak creëren en een plan van aanpak opstellen. Medio 2013 startte de uitvoeringsperiode. Om de JOGG-aanpak krachtig in gang te zetten, is ervoor gekozen te focussen op twee wijken, de zogenaamde JOGG-wijken, te weten: Hoofddorp-Overbos en Zwanenburg. Deze wijken zijn gekozen omdat het percentage overgewicht onder de jeugd hier significant hoger is en deze kinderen een stimulans kunnen gebruiken om meer te bewegen en gezonder te leven. Ook is gekozen voor een focus op de doelgroep 0-12 jaar. Dit omdat nieuwe eet- en beweeggewoonten die op jonge leeftijd worden aangeleerd een grotere kans van slagen hebben. Er is de afgelopen jaren door een groot aantal partijen hard gewerkt en er zijn veel kleine en grote resultaten bereikt. Veel van de resultaten zijn niet van de ene op de andere dag behaald, maar hebben een lang voortraject doorlopen. We zien dat de JOGG-aanpak in Haarlemmermeer een beweging op gang brengt. We zijn er nog niet, maar we zien wel een verandering in kennis, bewustwording en attitude bij professionals van diverse organisaties en instellingen. Steeds meer organisaties en professionals zien in dat zij een rol hebben en gaan zich mede-eigenaar voelen van het gezond laten opgroeien van de jeugd. Zij nemen contact op met JOGG-Haarlemmermeer met ideeën of om te vragen of en hoe ze mee kunnen doen. Allerlei organisaties sluiten zich aan: kinderopvang, scholen, sportverenigingen, zorg-, welzijns- en sportinstellingen, etc. De aanpak heeft in drie jaar tijd geleid tot duurzame samenwerkingsverbanden tussen verschillende partijen (ook tussen partijen die normaliter niet zo snel de samenwerking met elkaar zouden opzoeken), bewustwording bij professionals, veel activiteiten en initiatieven en een verbetering van preventie en zorg. Meer water en minder zoete dranken De professionals laten weten dat er een kentering gaande is in de JOGG-wijken ten aanzien van gezonde leefstijl. Naar aanleiding van de DrinkWater-aanpak van JOGG die een van de speerpunten was in de jaren 2014 en 2015 zien zij bijvoorbeeld dat er meer water wordt gedronken door kinderen en dat het ook gewoner geworden is om water te drinken. De resultaten van het leefstijlonderzoek naar het drinkgedrag van kinderen in de JOGG-wijken laten dit ook zien. Hieruit blijkt dat zowel ouders van kinderen in de onderbouw als kinderen in de bovenbouw van de
11 basisschool een afname van het drinken van zoete dranken en een toename van het drinken van niet-zoete dranken (water en thee zonder suiker) rapporteren. Voor de onderbouw was het drinken van niet-zoete dranken gestegen van gemiddeld 15 glazen in de week (2014) naar 18,3 glazen (2015). Het drinken van zoete dranken was volgens de ouders gedaald van gemiddeld 18,2 glazen per week (2014) naar 14,8 (2015). Voor de bovenbouw kon geen berekening worden gemaakt van het aantal glazen in de week. Wel is bij deze kinderen gevraagd welke dranken zij dronken op de verschillende momenten van de dag. Net als in de onderbouw kon hierbij een onderscheid worden gemaakt in zoete en niet-zoete dranken. Kinderen in de bovenbouw rapporteerden minder vaak het drinken van zoete dranken en vaker het drinken van water of thee zonder suiker. Op verschillende momenten op de dag is het drinken van niet-gezoete dranken gestegen; bijvoorbeeld tijdens het speelkwartier (van 20% naar 49%), na school/voor het avondeten (van 38% naar 54%) en s avonds na het eten (van 52% naar 65%). Tegelijkertijd is het drinken van gezoete dranken afgenomen; bijvoorbeeld tijdens de lunch op school (van 46% naar 24%) of lunch elders (van 74% naar 55%). Dit wijst op een positief effect van de JOGG-aanpak in Overbos en Zwanenburg. Hierbij is rekening gehouden met een aantal beperkingen van het onderzoek (o.a. sociaal-wenselijke antwoorden en autonome trend). Er blijken geen aanwijzingen te zijn voor uitgesproken sociaal-wenselijke antwoorden en de onderzoeksresultaten zijn in overeenstemming met de waarneming van professionals in de JOGG-wijken. Verder ondersteunen vergelijkbare JOGG-projecten elders in Nederland eveneens de waarschijnlijkheid van een reëel effect van de JOGG-aanpak in Haarlemmermeer op het drinkgedrag in Overbos en Zwanenburg. We kunnen niet met honderd procent zekerheid zeggen dat er sprake is van een reëel effect van de JOGG-interventie, maar er zijn wel duidelijke aanwijzingen voor het effect. Hieruit kunnen we voorzichtig concluderen dat de JOGGaanpak werkt. Overgewicht In 2013 was het overgewicht onder de Haarlemmermeerse jeugd (4-19 jaar) 13%. Er zijn op dit moment nog geen recentere overgewichtcijfers waarmee een vergelijking kan worden gemaakt met de startsituatie. Na twee jaar gedragsinterventies zijn echter sowieso nog geen of nauwelijks effecten op overgewicht te verwachten. De ervaringen in Frankrijk (de EPODE-aanpak waar de JOGG-aanpak in Nederland op is gebaseerd) hebben echter niettemin geleerd dat langdurige inzet op de integrale JOGG-aanpak en op de thema s en vijf pijlers leidt tot daling van het overgewicht bij de jeugd. In andere JOGG-gemeenten die ons voorgingen (Amsterdam, Zwolle, Rottedam, Dordrecht, Utrecht) is het overgewicht gedaald. In Dordrecht was zelfs een lichte stijging van overgewicht merkbaar in niet- JOGG-wijken. JOGG-aanpak op koers We liggen op koers, maar een lange adem is nodig om onze doelen te bereiken, omdat het gaat om duurzame gedragsverandering van zowel kinderen, ouders, als de maatschappij als geheel: het is een duurloop. Om een duurzamer resultaat te behalen, is en blijft het nodig dat iedereen bijdraagt en zich mede-eigenaar voelt van het gezond laten opgroeien van de jeugd. Daarin is een goede start gemaakt. De komende periode moet de groeiende bewustwording bij ouders en kinderen samen met onze lokale partners verder worden vergroot. Voortzetting van de JOGG-aanpak Om de JOGG-aanpak op langere termijn tot een succes te maken c.q. te borgen, zijn een aantal aanbevelingen gedaan hoe de JOGG-aanpak de komende jaren moet worden voortgezet.
12 Lokale organisatie - Voortzetten van de bestaande organisatiestructuur (stuurgroep, begeleidingsgroep, werkgroepen, JOGG-regisseur). - Nieuwe partijen betrekken bij de JOGG-aanpak. Hoe meer partijen betrokken zijn, hoe groter de kans op succes. - Draagvlak voor JOGG c.q. gezonde leefstijl binnen de betrokken organisaties verder versterken. Daarmee wordt de JOGG-aanpak structureel, raakt deze geborgd en minder kwetsbaar. Pijler Politiek-Bestuurlijk Draagvlak - Deze pijler is onontbeerlijk binnen de JOGG-aanpak en een randvoorwaarde voor de andere vier pijlers. Dient een van de speerpunten voor de komende JOGG-periode te worden. - Integraal gezondheidsbeleid is een noodzakelijk volgende stap. Pijler Publiek-Private Samenwerking - De voorbereidingen die zijn getroffen om private partners (langdurig) te binden aan JOGG- Haarlemmermeer voortzetten. - Betrekken van de middenstand, omdat zij veel invloed hebben en ook kunnen meedenken en bijdragen. Pijler Sociale Marketing - Blijft een belangrijk onderdeel binnen de aanpak in zijn algemeenheid en bij het ontwikkelen van activiteiten en interventies en de communicatie daarover in het bijzonder. Pijler Wetenschappelijke Begeleiding en Evaluatie - Voortzetten van het jaarlijkse leefstijlonderzoek in samenwerking met GGD Kennemerland (en scholen). Pijler Verbinding Preventie en Zorg - Verbinding zoeken met het Sociaal Domein (o.a. schoolteams, Meer-Teams, etc.). De JOGGaanpak sluit goed aan bij de uitdagingen en kansen van de decentralisaties. Communicatie - Inzetten op zichtbaarheid van de JOGG-aanpak, omdat hierin de kracht zit om verder uit te bouwen. Thema-aanpak - Borgen van de thema-aanpak DrinkWater door het opnemen van water drinken in visie en beleid van de verschillende organisaties. - Vanaf 2016 aansluiten bij de landelijke uitrol van de thema-aanpak rondom Groente en Fruit. JOGG-wijken - Handhaven van de focus op de JOGG-wijken Hoofddorp-Overbos en Zwanenburg. - Waar mogelijk de JOGG-aanpak verbreden naar ander wijken in Haarlemmermeer. Overige aanbevelingen - Betrekken van de doelgroep 12 t/m 18 jaar en middelbare scholen. - Inzetten op een gezonde omgeving via de programma s Gezonde School en Gezonde Sportkantine.
13 1. Inleiding In deze rapportage zijn de inspanningen en opbrengsten van de eerste drie jaar JOGG-aanpak in Haarlemmermeer bij elkaar gebracht. JOGG staat voor Jongeren Op Gezond Gewicht. De JOGGaanpak is een aanpak (geen project) voor gemeenten gericht op het bevorderen van gezond gewicht bij kinderen en jongeren. Samen met lokale private en publieke partijen werkt de gemeente aan betere sport-, beweeg- en speelfaciliteiten en aandacht voor gezonde voeding en beweging. Haarlemmermeer is sinds oktober 2012 een JOGG-gemeente. 1.1 Aanleiding De gezondheid van de Haarlemmermeerse jeugd is over het algemeen goed, maar net als in andere gemeenten in Nederland, vormt ook in Haarlemmermeer overgewicht een probleem. Overgewicht en obesitas vormen een groeiende bedreiging voor de volksgezondheid. Gemiddeld heeft één op de zeven Nederlandse kinderen overgewicht. 1 In sommige wijken zelfs één op de drie kinderen. De overheid heeft een centrale taak in gezondheidsbevordering. Op lokaal niveau heeft de gemeente een wettelijke taak (Artikel 2, Wet publieke gezondheid) in het beschermen en bevorderen van de gezondheid van haar burgers. Overgewicht is daarom één van de speerpunten uit ons volksgezondheidbeleid. 2 Specifieke doelgroepen daarbij zijn onder meer kinderen en jongeren in de leeftijd van 0 tot 19 jaar. In oktober 2012 besloot het college van Haarlemmermeer om bij de integrale aanpak van overgewicht bij de jeugd te kiezen voor de JOGG-aanpak. 3 Met de JOGG-aanpak streven we naar een daling van het percentage overgewicht onder de jeugd. Om de JOGG-aanpak krachtig in gang te zetten, is ervoor gekozen om in de afgelopen jaren te focussen op twee wijken, de zogenaamde JOGG-wijken. De JOGG-aanpak is voornamelijk ingezet in de wijken Hoofddorp-Overbos en Zwanenburg. Deze wijken zijn gekozen omdat het percentage overgewicht onder de jeugd hier significant hoger is en deze kinderen een stimulans kunnen gebruiken om meer te bewegen en gezonder te leven. Ook is gekozen voor een focus op de doelgroep 0-12 jaar. Dit omdat nieuwe eet- en beweeggewoonten die op jonge leeftijd worden aangeleerd een grotere kans van slagen hebben. Na een fase van probleemverkenning uitvoeren, partijen enthousiasmeren, draagvlak creëren en een plan van aanpak opstellen, startte medio 2013 de uitvoeringsperiode. De JOGG-aanpak in Haarlemmermeer is nu zo n twee jaar in uitvoering. In oktober 2015 loopt het samenwerkingscontract met Stichting Jongeren Op Gezond Gewicht af. Tijd om de eerste JOGG-periode te evalueren en na te denken over het vervolg. 1.2 Tijdslijn JOGG Om een daling van overgewicht onder de jeugd te bereiken, moet een gedragsverandering optreden. Bekend is dat gedragsverandering veel tijd kost. Vooraf is het daarom belangrijk te weten op welke termijn resultaten van de JOGG-aanpak kunnen worden bereikt. Hiervoor is een tijdslijn opgesteld. Alles kost tijd, maar sommige zaken gaan sneller dan andere. In deze tijdslijn (figuur 1) kan worden afgelezen wanneer we welke resultaten kunnen verwachten. Hierin zien we dat de eerste veranderingen te zien zullen zijn in de toename van bewustwording en participatie. Daarna volgen de eerste korte termijn programma-uitkomsten. Denk aan veranderingen in de omgeving (wijk, school, zorg en thuis), sociale- en fysieke omgevingsveranderingen of economische- en politieke 1 Nationaal Kompas Volksgezondheid (juni 2014). 2 Verlenging nota lokaal volksgezondheidsbeleid "Meer doen aan gezondheid" (2012). 3 Nota Haarlemmermeer kiest voor de JOGG-aanpak (2012).
14 veranderingen. De uitkomst op sociale verandering, bijvoorbeeld veranderingen in normen en waarden, laat langer op zich wachten. Zo kunnen scholen hun beleid aanpassen ten aanzien van bijvoorbeeld het gezonde tien-uurtje, maar voordat ouders en kinderen het normaal vinden dat ze geen koekjes als tien-uurtje meegeven of meekrijgen, maar fruit, zijn we enige tijd verder. Het daarbij aansluitende gedrag, thuis ook fruit eten en ouders die vaker fruit kopen en dit aanbieden aan de kinderen, is weer een stap verder. Veranderingen in gezondheid en ziekte zijn vaak pas meetbaar na meerdere jaren (minimaal vijf jaar) nadat met de JOGG-aanpak is gestart. Bij de vergelijkbare aanpak in Frankrijk (EPODE) ontstond pas na acht jaar een duidelijk verschil met (vergelijkbare) steden zonder EPODE-benadering (paragraaf 2.1). Figuur 1 Tijdslijn JOGG 1.3 Doel rapportage en methode Deze rapportage bestaat uit een kwalitatief deel waarin we in beeld brengen wat de inspanningen zijn geweest op de diverse onderdelen (vijf JOGG-pijlers, lokale organisatie, communicatie, themaaanpak DrinkWater en in de JOGG-wijken), wat dat heeft opgeleverd en wat daarbij de zogenaamde tips en tops zijn. Daarna volgt een kwantitatief deel met cijfers uit onderzoek over het gedrag en de leefstijl van kinderen en overgewichtcijfers. De evaluatie is gebaseerd op meerdere bronnen, te weten: het JOGG-model (paragraaf 1.3.1), logboek met activiteiten, documentenanalyse, literatuur, andere gemeenten, eigen JOGG-onderzoek, onderzoek GGD Kennemerland, gegevens van Jeugdgezondheidszorg en er zijn evaluatiegesprekken gevoerd met de betrokken professionals (ervaringen, succes- en faalfactoren, ect.). De JOGG-aanpak is op deze manier vanuit verschillende invalshoeken belicht. Deze rapportage helpt inzicht te verkrijgen in de JOGG-aanpak en om te kijken hoe we de JOGGaanpak eventueel dienen te verbeteren of aan te passen. De rapportage is nadrukkelijk een gezamenlijk stuk en niet een rapportage van (alleen) de gemeente. JOGG is immers een aanpak van ons allemaal.
15 1.3.1 JOGG-model Voor de evaluatie is gebruik gemaakt van het JOGG-model als logisch model (figuur 2). Deze schematische weergave van de JOGG-aanpak is ontwikkeld om ondersteuning te bieden bij zowel de implementatie als de evaluatie van het lokale JOGG-programma. Het JOGG-model is gebaseerd op de ervaringen van de EPODE steden in Frankrijk, op het Environmental Research Framework for Weight Gain Prevention (Kremers, de Bruijn et al, 2006) en is geïnspireerd op het Referentiekader van Saan en de Haes (2005). Figuur 2 JOGG-model Het JOGG-model is onderverdeeld in input, output en outcome: - Input: beschrijft datgene dat wordt geïnvesteerd in het programma. Denk aan bronnen en middelen zoals geld, mens- en denkkracht, organisatiestructuur. - Output: is de optelsom van alle daadwerkelijk uitgevoerde activiteiten. - Outcome: beschrijft de te verwachten uitkomsten van de JOGG-aanpak in verschillende termijnen. Zo zijn er korte termijn uitkomsten (veranderingen in kennis, bewustwording en attitude van beleidsambtenaren of van kinderen), medium termijn uitkomsten (daadwerkelijke beleidsveranderingen, omgevingsveranderingen, gedragsverandering bij kinderen) en lange termijn uitkomsten (veranderingen in gezondheid). 1.4 Leeswijzer Allereerst wordt in hoofdstuk 2 kort ingegaan op de JOGG-aanpak: wat is de aanpak, waar komt het vandaan, waarom is die aanpak nodig, etc. In hoofdstuk 3 worden de belangrijkste inspanningen, opbrengsten (kwalitatief) en tips en tops in beeld gebracht. Dit wordt gedaan aan de hand van de volgende onderwerpen: lokale organisatie, vijf JOGG-pijlers, communicatie, thema-aanpak DrinkWater en de twee JOGG-wijken. In hoofdstuk 4 komen de meer kwantitatieve resultaten aan bod (onderzoeksresultaten nul- en eenmeting, overgewichtcijfers). In hoofdstuk 5 zijn andere relevante overwegingen opgenomen die van belang zijn voor de evaluatie. Tot slot volgen in hoofdstuk 6 de conclusies en aanbevelingen.
16
17 2. Jongeren Op Gezond Gewicht 2.1 Wat is de JOGG-aanpak? De JOGG-aanpak is een landelijk ontwikkelde integrale methode gericht op het bevorderen van gezond gewicht bij kinderen en jongeren in de lokale setting. Jongeren Op Gezond Gewicht is verantwoordelijk voor de implementatie van de JOGG-aanpak in Nederland. De JOGG-aanpak was gedurende de periode 2010-2015 onderdeel van het Convenant Gezond Gewicht (voorheen Convenant Overgewicht). Per 1 januari 2015 is het Convenant overgegaan in de nieuwe stichting Jongeren Op Gezond Gewicht. Inmiddels zijn er meer dan 83 Nederlandse gemeenten die werken met de JOGG-aanpak. Ambitie Jongeren Op Gezond Gewicht Wij streven naar een samenleving waarin alle kinderen en jongeren wonen, leren, recreëren en werken in een gezonde omgeving met aandacht voor een gezonde leefstijl in het algemeen en voor een gezond gewicht in het bijzonder. Een samenleving waarin een gezonde leefstijl de normaalste zaak van de wereld is en een omgeving waarin de gezonde keuze de gemakkelijke keuze is. De JOGG-aanpak is ontstaan vanuit de Franse community based interventie Ensemble Prévenons l Obésité Des Enfants (EPODE), ofwel laten we samen overgewicht bij kinderen aanpakken. Dit programma startte begin jaren negentig en heeft in verschillende EPODE-steden bijna een halvering van het aantal jongeren met overgewicht opgeleverd. Ook in andere Europese landen (en daarbuiten) is de EPODE-aanpak overgenomen. JOGG is een community-aanpak (geen project 4 ), waarbij iedereen in een stad, dorp of wijk zich inzet om gezond eten, drinken en bewegen voor jongeren gemakkelijk en aantrekkelijk te maken. Met JOGG willen we een beweging op gang brengen. De aanpak kenmerkt zich door de inzet van meerdere interventies tegelijkertijd. De gelijktijdige acties zijn gericht op verschillende doelgroepen (kinderen, ouders, uitvoerend professionals, leraren, fysiotherapeuten, huisartsen, winkeliers, horeca, diëtisten, beleidsmakers, bestuurders) in verschillende settingen (thuis, school, wijk, werk, zorg) en op verschillende niveaus (uitvoerend, strategisch en tactisch). Doel is het aanpakken van het complexe geheel van factoren die ongezond gedrag veroorzaken en dat positief te veranderen. Deze benadering sluit aan bij de principes van het sociaalecologisch model en de daarbij behorende systeemaanpak. Die gaat er vanuit dat het gedrag en de attitudes van het individu worden beïnvloedt door de wereld om hem/haar heen; om het gedrag te veranderen moet je de omgeving als geheel veranderen (zie afbeelding hiernaast). We zetten in op bewustwording en structureel beleid bij partijen in de wijk. Via de professionals bereiken we de ouders en kinderen. Bij de JOGG-aanpak is de lokale behoefte en situatie van een gemeente en relevante partijen leidend voor de invulling. Dit sluit aan bij onder meer de rol en verantwoordelijkheden die voortvloeien uit de decentralisatie van de Jeugdzorg. Dit geeft lokale en regionale accenten en verschillen in de uitvoering bij verschillende JOGG-gemeenten. Ondanks deze uitvoeringsverschillen, is het doel gelijk: verbetering realiseren in het eet- en beweeggedrag en het percentage kinderen en jongeren op gezond gewicht vergroten. 4 De term project suggereert een bepaalde afbakening in tijd, terwijl de JOGG-aanpak gaat om een structurele aanpak die uiteindelijk geborgd moet worden.
18 Daarnaast sluit de JOGG-aanpak zoveel mogelijk aan bij wat er als is, worden bestaande activiteiten en interventies beter op elkaar afgestemd en geïntegreerd in de JOGG-aanpak. De JOGG-aanpak zorgt als een paraplu voor samenhang tussen alle verschillende interventies en activiteiten. 2.2 Waarom Jongeren Op Gezond Gewicht? De afgelopen decennia is het percentage van mensen met overgewicht sterk toegenomen, zowel bij volwassenen als bij kinderen. 5 Van de volwassenen (20+) had in 2013 53% van de mannen en 44% van de vrouwen overgewicht (BMI 25). 11% van de mannen en 13% van de vrouwen had in 2013 obesitas (BMI 30). Onder kinderen is overgewicht de laatste drie decennia met 40% gestegen. Van alle Nederlandse kinderen en jongeren (2-20 jaar) had 12% in 2013 overgewicht (BMI 25) en 3% obesitas (BMI 30). De cijfers voor Haarlemmermeer zijn redelijk vergelijkbaar met het landelijk gemiddelde. In Haarlemmermeer heeft 39% van de volwassenen matig overgewicht en 12% obesitas. 6 Onder de Haarlemmermeerse jeugd (4-19 jaar) heeft 13% overgewicht, inclusief obesitas. 7 De helft van alle volwassenen leeft op dit moment met overgewicht. Kijkend naar de cijfers van de opgroeiende generatie nu, voorspelt dat niet veel goeds voor de toekomst van Nederland. Kinderen die opgroeien met overgewicht leven minder lang in goede gezondheid. Overgewicht verhoogt onder meer de kans op ziekten. Dat betekent een hogere zorgconsumptie, meer ziekteverzuim en andere grote maatschappelijke en economische gevolgen. Op jonge leeftijd heeft overgewicht bovendien een grote negatieve impact op de psychische en sociale ontwikkeling. Een jeugd die opgroeit in een gezonde omgeving met een gezonde leefstijl wordt fysiek, psychisch en sociaal beter toegerust voor de toekomst. 2.3 Wat zijn de pijlers van de JOGG-aanpak? Achter de JOGG aanpak schuilt een gedegen, strategisch programma. De JOGG-aanpak is gebaseerd op vijf pijlers. 1. Politiek Bestuurlijk Draagvlak. Gezond gewicht, als onderdeel van een gezonde leefstijl, heeft een belangrijke plaats in het collegeprogramma. Burgemeester en wethouders zijn enthousiast, bekend met en betrokken bij de JOGG beweging. Beleid zorgt voor een vruchtbare bodem voor lokale initiatieven. 2. Publiek Private Samenwerking. Lokale bedrijven worden nauw betrokken bij de JOGG-aanpak. Ze denken mee, leveren communicatiekracht en dragen actief en/of financieel bij aan activiteiten. 3. Binnen Sociale Marketing leer je door onderzoek je doelgroep echt kennen. Je leert hun taal te spreken en begrijpt wat hen drijft. Dat geeft inzicht in hoe je hun gedrag duurzaam kunt veranderen. Een JOGG gemeente past de principes van sociale marketing toe op de lokale situatie. 4. Wetenschappelijke Begeleiding en Evaluatie. Een JOGG gemeente gebruikt de meest effectieve interventies en meet het effect hiervan. Daarnaast wordt het proces gemonitord en waar nodig bijgestuurd. Uiteraard wordt ook de BMI van de kinderen gemeten om daarvan te leren en succes aan te tonen. 5. Verbinding Preventie en Zorg. In een JOGG gemeente signaleren (zorg)professionals overgewicht in een vroeg stadium. De zorg is goed op elkaar afgestemd en jongeren die zorg nodig hebben, komen direct op de juiste plek terecht. Deze pijler is uniek voor de Nederlandse JOGG-aanpak. 5 Nationaal Kompas Volksgezondheid (juni 2014). 6 Gezondheidsmonitor, GGD Kennemerland (2012). 7 Jeugdgezondheidszorg GGD Kennemerland (2013).
19 2.4 De JOGG-aanpak in Haarlemmermeer Om de JOGG-aanpak krachtig in gang te zetten is ervoor gekozen om in de afgelopen jaren te focussen op twee wijken, de zogenaamde JOGG-wijken. De JOGG-aanpak is voornamelijk ingezet in de wijken Hoofddorp-Overbos en Zwanenburg. In deze paragraaf wordt de keuze voor deze twee wijken nader toegelicht. 2.4.1 Hoofddorp-Overbos De wijk Hoofddorp-Overbos is gekozen als JOGG-wijk, omdat hier het overgewichtspercentage onder de jeugd significant hoger ligt dan het Haarlemmermeers gemiddelde (figuur 3). Overbos had bovendien als voordeel dat er een bestaand netwerk was op het gebied van sport (o.a. Sportservice Haarlemmermeer) en zorg (o.a. een gezondheidscentrum). Deze bestaande structuur was een goede basis om te beginnen met de JOGG-aanpak, waardoor hier ook sneller resultaat te verwachten was. 2.4.2 Zwanenburg Zwanenburg is gekozen als JOGG-wijk, omdat het overgewichtspercentage zowel onder de jeugd (figuur 3) als onder de volwassen het hoogst is van Haarlemmermeer. Op vrijwel alle gezondheidsaspecten beleving, gedrag en psychologische problematiek scoort de Zwanenburgse jeugd laag (GGD Kennemerland, 2014). In Zwanenburg was echter nog geen bestaand netwerk. Zwanenburg is bovendien een hechte gemeenschap, met een sterk saamhorigheidsgevoel, waar je ook niet zomaar binnen komt. Dat betekende vanaf nul beginnen. 13 t/m 19 jaar 14,9% 17,8% 19,0% 5 t/m 12 jaar 14,7% 16,4% 19,9% Haarlemmermeer Zwanenburg Overbos 2 t/m 4 jaar 8,0% 7,6% 9,0% 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% Figuur 3 Overgewichtcijfers jeugd Overbos en Zwanenburg naar leeftijdsgroep, afgezet tegenover het Haarlemmermeerse gemiddelde (Jeugdgezondheidszorg GGD Kennemerland, schooljaar 2012/2013).
In beide wijken wonen relatief veel gezinnen met een lage sociaal economische status die soms op diverse gebieden (financiën, relatie, opvoeding, huisvesting) het hoofd boven water moeten houden. Aandacht voor een gezonde leefstijl heeft dan niet altijd eerste prioriteit. Kinderen en jongeren uit armere gezinnen hebben dan ook vaker overgewicht dan kinderen uit meer welvarende huishoudens. Beperkte financiële middelen maken het ook niet altijd mogelijk om voldoende variatie in het voedingspatroon aan te brengen. Gezond en gevarieerd eten kost vaak meer geld. Vaak komt overgewicht ook voort uit een gebrek aan kennis. Om een bewuste keuze te kunnen maken moet je eerst weten wat een gezonde variatie is en hoe je je voedsel gezond kunt bereiden. Mensen met een hoger opleidingsniveau zijn vaak beter in staat om een gezonde keuze te maken. 20
21 3. Inspanningen en opbrengsten Er is de afgelopen jaren hard gewerkt en veel gebeurd. Er zijn veel kleine en grote resultaten bereikt. In dit hoofdstuk brengen we zo goed mogelijk de inspanningen en opbrengsten in kaart. Dat doen we aan de hand van de volgende onderdelen: lokale organisatie, de JOGG-pijlers, communicatie, themaaanpak DrinkWater en de JOGG-wijken Zwanenburg en Hoofddorp-Overbos. Tevens worden bij elk onderdeel de tips en tops in beeld gebracht. 3.1 Lokale organisatie Hiermee worden de meer randvoorwaardelijke elementen in de organisatiestructuur bedoeld. Denk hierbij aan de JOGG-regisseur, intersectorale samenwerking, community en organisatiestructuur. 3.1.1 Het proces Haarlemmermeer is sinds oktober 2012 JOGG-gemeente. Om een goede aanpak te ontwikkelen is een goede probleemverkenning nodig. Zonder deze verkenning is het niet mogelijk een aanpak te ontwikkelen die aansluit bij de lokale behoefte. Bovendien geldt dat met een probleemverkenning ook beter keuzes kunnen worden gemaakt (focus aanbrengen). De eerste stap was daarom het uitvoeren van een probleemverkenning. Overigens werden gedurende de probleemverkenning wel al lopende of kleinschalige activiteiten uitgevoerd. Probleemverkenning De probleemverkenning is in nauwe samenwerking met onze partners GGD Kennemerland, zorgverzekeraar Zorg en Zekerheid en Sportservice Haarlemmermeer opgesteld. In de probleemverkenning is in kaart gebracht welke wijken/kernen in aanmerking komen. JOGG is immers een lokale aanpak. Hiervoor is gekeken naar het aantal inwoners (grootte van de wijken/kernen), het percentage overgewicht (cijfers Jeugdgezondheidszorg GGD Kennemerland) en overige relevante factoren (zoals cijfers van beweegnormen, het aantal 0 t/m 19-jarigen, aantal voorzieningen en organisaties (netwerk)). Aan de hand van de uitkomsten zijn Overbos (Hoofddorp) en Zwanenburg geselecteerd als zogenaamde JOGG-wijken. In deze wijken is JOGG in eerste instantie geïmplementeerd. Ook hebben we in de probleemverkenning focus aangebracht door te kiezen voor de doelgroep 0 t/m 12 jaar (en ouders/verzorgers) en wel om de volgende redenen: - De JOGG-aanpak is voornamelijk gericht op preventie. Dit betekent dat we in een zo vroeg mogelijk stadium willen starten met de aanpak. - Uit onderzoek blijkt dat in gezinnen met kinderen van 0 tot 4 jaar vaak gedrag wordt aangeleerd dat op latere leeftijd in verband staat met overgewicht. - De groei van overgewicht bij kinderen ontstaat meestal op de basisschool. - Hoe jonger een kind is, hoe groter de kans dat de nieuwe eet- en beweeggewoonten levenslang kunnen worden volgehouden. - In zowel Overbos als Zwanenburg zijn geen middelbare scholen. Dit betekent dat er een belangrijke vindplaats in deze wijken mist om deze leeftijdsgroep te bereiken. - De activiteiten van Sportservice Haarlemmermeer, een belangrijke partij in de uitvoering, richten zich voornamelijk op de basisschoolleeftijd. Bovenstaande betekent overigens niet dat er geen aandacht is geweest voor andere wijken en kernen in Haarlemmermeer of de leeftijdsgroep 13 t/m 19 jaar. Wanneer het kan aansluiten bij JOGG worden interventies of activiteiten gemeentebreed en/of voor de leeftijdsgroep 13 t/m 19 jaar ook meegenomen.
22 Plan van aanpak Op basis van de probleemverkenning is een plan van aanpak 8 opgesteld. In het plan van aanpak zijn doelstellingen (hoofddoel, gedragsdoelen en procesdoelen) beschreven, zijn de JOGG-pijlers, lokale organisatie en communicatie nader uitgewerkt en zijn de reeds bestaande activiteiten en interventies in kaart gebracht. Hoofddoelstelling De hoofddoelstelling voor JOGG-Haarlemmermeer is als volgt geformuleerd: Het streven is dat overgewicht bij kinderen van 0 t/m 12 jaar in Overbos en Zwanenburg in 2018 met 10% is afgenomen of minder sterk is gestegen ten opzichte van de rest van Haarlemmermeer. Gedragsdoelen Ook zijn gedragsdoelen geformuleerd om te kijken of de activiteiten uit de aanpak leiden tot bepaald, meetbaar gedrag bij de betreffende doelgroep. Omdat verandering in gedrag bij de doelgroep vaak lastig en pas op lange termijn meetbaar is, is gekozen om zogenaamde ER-doelen op te stellen, te weten: - Meer kinderen bewegen 2 maal per dag 30 minuten (Nederlandse Norm Gezond Bewegen). - Meer kinderen drinken water. - Minder kinderen drinken zoete dranken. - Meer kinderen die s ochtends gezond ontbijten. - Meer kinderen die groente en fruit eten. - Minder kinderen achter PC/TV. Procesdoelen Per JOGG-pijler zijn procesdoelen opgesteld, welke aan het begin van de inspanningen en opbrengsten per pijler (paragraaf 3.2 t/m 3.6) terugkomen. 8 Plan van Aanpak. Voor een gezonde omgeving en een gezonde jeugd (juni 2013).
23 Startschot Nadat de probleemverkenning was uitgevoerd en het plan van aanpak was opgesteld, ging op 23 juni 2013 de JOGG-beweging officieel van start met een kick-off tijdens de Sportfair Haarlemmermeer. De (oud)wethouders John Nederstigt (volksgezondheid, jeugd) en Michel Bezuijen (sport) gaven samen met Bert van de Velden (directeur GGD Kennemerland), Hennie Limberger (lid van de Raad van Bestuur van Zorg en Zekerheid) en landelijk JOGG-ambassadeur Paul Rösenmoller het startschot door het plan van aanpak te ondertekenen. Startschot voor JOGG-Haarlemmermeer tijdens Sporfair op 23 juni 2013 (foto: Jur Engelchor) Enthousiasmeren en draagvlak creëren Daarna is veel tijd en energie gestopt in het enthousiasmeren van andere partijen om zich ook aan te sluiten bij JOGG-Haarlemmermeer. Omdat JOGG vrij breed is, was het soms moeilijk voor partijen om aan te sluiten ( maar wat kunnen we dan doen? ) of zagen ze nog niet meteen dat ze ook een rol hebben in het gezond laten opgroeien van de jeugd ( dat is toch de taak van de ouders? ). Gezamenlijk zijn haalbare doelen gesteld, er zijn voorbeelden aandragen hoe partijen kunnen bijdragen aan de JOGG-aanpak en door in de communicatie te laten zien dat ze onderdeel uitmaken van groter geheel (dat alle activiteiten op gebied van gezonde voeding of bewegen onderdeel uitmaken van JOGG).
24 Bouwen aan een lokale organisatie Om de JOGG-aanpak vorm te geven, is een lokale organisatiestructuur ingericht. Niet om een nieuwe of zware structuur op te zetten, maar voor het verkrijgen en behouden van draagvlak onder de stakeholders. JOGG-regisseur De gemeente levert een JOGG-regisseur 9 (circa 0,5 fte.). De JOGG-regisseur voert de regie c.q. verbindt partijen, bewaakt de opzet en uitvoering, heeft het overzicht, richt de organisatie in en is de schakel tussen stuurgroep, begeleidingsgroep en werkgroepen. De gemeente kan deze rol vervullen, omdat zij de lokale regie heeft op het gebied van jongeren en publieke gezondheid. Stuurgroep De stuurgroep is sturend, stimulerend en voorwaardenscheppend en op hoofdlijnen verantwoordelijk voor de inhoud en continuïteit. De stuurgroep bestaat uit de wethouder Volksgezondheid, directeur GGD Kennemerland, lid van de Raad van Bestuur van Zorg en Zekerheid, regiomanager Sportservice Haarlemmermeer en de JOGG-regisseur. Begeleidingsgroep Onder de stuurgroep hangt een begeleidingsgroep. De begeleidingsgroep geeft invulling aan de inhoud, bewaakt de uitvoering (plan van aanpak, planning, voortgang) en heeft een belangrijke rol in het motiveren en betrokken houden van de achterban. In de begeleidingsgroep zijn GGD Kennemerland, Zorg en Zekerheid en Sportservice Haarlemmermeer vertegenwoordigd. De voorzitter is de JOGG-regisseur. Diverse werkgroepen met brede vertegenwoordiging Er zijn vier werkgroepen ingericht, te weten: werkgroep Verbinding Preventie en Zorg (paragraaf 3.6), werkgroep Communicatie (paragraaf 3.7), werkgroep JOGG-Zwanenburg (paragraaf 3.9) en werkgroep JOGG-Overbos (paragraaf 3.10). Buurtsportcoaches Een belangrijke schakel in de JOGG-organisatie is de BuurtSportCoach (BSC). Vanuit de BSC-regeling zijn bij Sportservice Haarlemmermeer BSC s gezonde leefstijl aangesteld. In beide JOGG-wijken is een BSC actief. De BSC s zijn de rechterhand van de JOGG-regisseur (coördinatie van activiteiten, adviseren, informeren, netwerken) en zijn belangrijke verbinders richting de (partijen in de) wijken. De BSC hebben de opdracht zorg te dragen voor het integreren van gezondheid binnen de programma s van Sportservice en nieuwe gezonde leefstijl projecten te implementeren. Tevens hebben de BSC specifiek de opdracht gekregen voor het stimuleren van een gezonde leefstijl van kinderen en hun ouders. 9 De term JOGG-regisseur brengt tot uitdrukking dat het voeren van regie over partijen (gemeente, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven) belangrijk is. Het is van belang dat er een beweging op gang wordt gebracht waarbij samenwerking en samenhang voorop staat zodat de gewenste resultaten worden bereikt.
25 3.1.2 De opbrengsten Het eerste jaar was een procesjaar, dat veel inzichten heeft opgeleverd. In het tweede en derde jaar zien we de eerste resultaten van de JOGG-aanpak in de JOGGwijken. Soms met kleine stapjes, soms ingrijpender. De JOGG-aanpak in Haarlemmermeer brengt een beweging op gang. We zijn er nog niet, maar we zien wel een verandering in kennis, bewustwording en attitude bij professionals van diverse organisaties en instellingen. Steeds meer organisaties en professionals zien in De mindset van onze medewerkers is echt veranderd Michiel Lems, teamleider bij Sportservice Haarlemmermeer dat zij een rol hebben en gaan zich mede-eigenaar voelen van het gezond laten opgroeien van de jeugd. Zij nemen contact op met JOGG-Haarlemmermeer met ideeën of om te vragen of en hoe ze mee kunnen doen. Allerlei organisaties sluiten zich aan: kinderopvang, scholen, sportverenigingen, zorg-, welzijns- en sport-instellingen, etc. Hieronder volgen een aantal voorbeelden die deze verandering in kennis, bewustwording en attitude bij professionals van diverse organisaties en instellingen weergeven. Uit de praktijk: Sportservice heeft de JOGG-aanpak omarmd Nanda van der Wiel, regiomanager bij Sportservice Haarlemmermeer, legt uit hoe ze de JOGG-aanpak intern hebben geïmplementeerd. Vertellen, vertellen, vertellen Wat is JOGG? Wat houdt de aanpak in? Waar gaat het thema DrinkWater over? Door JOGG in elk gesprek aan de orde te brengen, wordt het netwerk uitgebreid. Sportservice heeft er bewust voor gekozen om hier tijd, middelen en geld aan te besteden. Practice what you preach Sportservice heeft aan alle medewerkers een waterfles van Dopper gegeven. In plaats van een rondje koffie te halen voor collega s, vragen we nu: Zal ik je Dopper even vullen? Ook wordt er elke week een mand vol vers fruit geleverd op kantoor. Netwerkorganisatie Als netorganisatie heeft Sportservice veel contacten met andere bedrijven. Binnen Sportservice wordt dan ook regelmatig overlegd hoe kansen en mogelijkheden met elkaar gekoppeld kunnen worden.
26 Wie JOGG-Haarlemmermeer is? JOGG zijn wij! Binnen de JOGG-aanpak wordt samengewerkt met een breed scala aan professionals. Kinderopvang, scholen, sportverenigingen, zorg-, welzijns- en sportinstellingen, zorgverzekeraar. Wat vinden zij eigenlijk? Positief aan JOGG is de brede aanpak en dat je vanaf 0 jaar (consultatiebureau) start. Het is gewoner geworden om water te drinken. Er is meer verbinding tussen verschillende instanties; de samenwerking is verbeterd. Medewerkers geven het goede voorbeeld. Er is een bewustwording op gang gebracht. JOGG brengt partijen bij elkaar. De JOGG-aanpak heeft mij in contact gebracht met collega s die ik normaliter nooit zelfstandig zou benaderen om samenwerkingsverbanden aan te gaan. Door de JOGG-aanpak kunnen we de kinderen veel beter bedienen. We weten elkaar beter te vinden en zijn met elkaar gaan samenwerken. Stichting Kinderopvang Haarlemmermeer heeft haar voedingsbeleid aangepast. De jaarlijkse stakeholdersbijeenkomsten in beide JOGG-wijken zijn inspirerend. Er zijn uren vrijgemaakt en dat is fijn. Het is inspirerend om te zien dat iedereen fruit schilt en eet bij de ouder- en kindinloop! Ik werk mee omdat ik een steentje wil bijdragen aan een maatschappelijk, ongelooflijk belangrijk thema. Wie JOGG-Haarlemmermeer is? JOGG zijn wij! Een inspirerend moment? Dat scholen en Stichting Kinderopvang Haarlemmermeer het drinkwater collectief hebben omarmd! Een belangrijke succesfactor in de uitvoering is de persoon van de JOGG-regisseur.
27 Gezonde leefstijl leeft op de basisscholen in de JOGG-wijken! In de JOGG-wijken Hoofddorp-Overbos en Zwanenburg zijn negen basisscholen gelegen. Alle scholen zijn betrokken bij de JOGG-aanpak. Basisschool De Regenboog (Overbos) We kijken terug op een gezonde periode waarbij de kinderen genoten hebben van het geleverde fruit. We willen het gezond gedrag in het nieuwe schooljaar verder bevorderen door twee gruitdagen in te voeren. Deze zullen op dinsdag en donderdag zijn. Basisschool Bosbouwers (Overbos) Maandag, woensdag en vrijdag zijn fruitdagen op onze school. De kinderen nemen dan fruit of een stukje groente mee naar school. Vanaf het nieuwe schooljaar zal de tussenschoolse opvang meedoen met de fruitdagen op school. Op maandag en vrijdag wordt er tijdens de overblijf geen snoep en/of koek meer gegeten. Dus als extraatje bij de lunch, heerlijk fruit of een stukje groente. Basisschool De Tovercirkel (Overbos) Op De Tovercirkel juichen wij een gezonde leefstijl toe. We hechten waarde aan bewegen en gezond eten. Woensdag, donderdag en vrijdag zijn onze verplichte fruitdagen. Op deze dag kan groente of fruit als 10-uurtje worden genomen. Koek wordt op deze dag terug naar huis gegeven. Het spreekt voor zich dat snoep, kauwgomballen en lolly s niet zijn toegestaan in de lunchpakketjes of bij de tussendoortjes thuishoren. Basisschool De Bosrank (Overbos) Op de Bosrank willen wij graag het gezonde eet- en snoepgedrag van de kinderen bevorderen. Dat is de reden waarom de kinderen met hun verjaardagen niet op snoep mogen trakteren. De kinderen mogen tijdens de overblijf geen lolly s, spekkies en dergelijk snoepgoed nuttigen. Voor de pauze mogen de kinderen drinken (geen koolzuurhoudende drankjes), brood, crackers of fruit meenemen. Om het gezonde eetgedrag te stimuleren houden wij op woensdag fruitdag. De kinderen nemen op deze dag voor de kleine pauze een fruit- of rauwkosthapje mee naar school. Basisschool Aldoende (Zwanenburg) Met instemming van de MR willen we vanaf begin schooljaar 2015/2016 de fruitdagen zoals we die tijdens het fruitproject hebben gehad, voortzetten. Dat betekent dat niet alleen de woensdag een verplichte fruitdag wordt, maar ook de dinsdag en donderdag. Dus voortaan op dinsdag, woensdag en donderdag fruit mee naar school! Basisschool Gaandeweg (Zwanenburg) Onze visie: De gezonde keus, waar leren en opgroeien hand in hand gaan. Eén van de pijlers van deze visie is fysieke gezondheid. We vinden het belangrijk dat kinderen bewust bezig zijn met fysieke gezondheid. We doen dit bijvoorbeeld door bewust bezig te zijn met sporten, deelname aan het project Lekker Fit!, waterdrinkbeleid en ons beleid schoolfruit. Iedere week wordt er extra sportles gegeven op het plein in het kader van Lekker Fit! De ene week voor de onder- en de andere week voor de bovenbouw. We besteden aandacht aan fit op school komen, voeding, sport, etc. Op onze school drinken
28 de kinderen 3x per week water. Zij hoeven dan geen drinken van thuis mee te nemen. Daarnaast nemen de kinderen op deze dagen voor hun tussendoortje fruit en/of groente mee (gruiten). Basisschool De Meerbrug (Zwanenburg) Elke schooldag wordt er rond 10.00 uur iets gegeten en gedronken door de kinderen. Ouders worden gevraagd om hiervoor een gezond tussendoortje mee te geven. We willen in de school gezonde voeding blijven promoten. Elke woensdag hebben we een fruitdag. De kinderen nemen dan in plaats van een koek fruit mee naar school. De kinderen mogen op de andere dagen natuurlijk ook fruit meenemen. Basisschool Achtbaan (Zwanenburg) Om fruitgebruik te stimuleren is woensdag fruitdag. Die dag staan we geen ander tussendoortje toe. 3.1.3 De tips en tops - JOGG is een community-aanpak. Dat betekent dat niet de gemeente JOGG is of dat JOGG (alleen) van de gemeente is, maar JOGG is van alle partijen (de community) die bijdragen/samenwerken aan de doelstellingen van JOGG. Vooral in het begin keken veel partijen naar de regisseur/gemeente als het gaat om JOGG. - Een aantal organisaties worstelde (in het begin) met hun rol binnen de JOGG-aanpak. Dat had vooral te maken met het feit dat JOGG een aanpak is en geen project. Het gaat dus om verbindingen zoeken in je bestaande werk en kijken waar je bij kunt aanhaken. - We kunnen (en willen) partijen niet verplichten. De bedoeling is dat partijen zelf aangeven een gezonde leefstijl, een gezonde leefomgeving en een gezond gewicht bij kinderen belangrijk te vinden en van daaruit tijd, geld, activiteiten, etc. gaan inzetten. Het structureel inzetten door lokale professionals op beleid en activiteiten rond gezonde leefstijl vanuit hun eigen organisatie is dan ook afhankelijk per organisatie. - Intern bij organisaties kan een en ander nog wel verbeterd worden. Het moet intern bij organisaties beter bekend worden gemaakt. Professionals moeten door de hele organisatie het JOGG-gedachtengoed ademen (en niet alleen de professionals die in de werkgroepen zitten). - Het is een uitdaging om gezonde leefstijl bij alle professionals vast te houden. Ook hier gaat het om een gedragsverandering en dat heeft tijd nodig. - Uit onderzoek van Stichting Jongeren Op Gezond Gewicht 10 blijkt dat JOGG als vliegwiel fungeert voor de lokale aanpak van overgewicht. De vliegwielfunctie bestaat uit de gezamenlijke meerwaarde van de JOGG-regisseur (gereserveerde uren, één aanspreekpunt, permanente aandacht voor uiteenlopende initiatieven), de thema-aanpak (duidelijke boodschap, communicatiemateriaal) en de eerste activiteiten (directe resultaten), waardoor gemeenten een vliegende start kunnen maken. Daarnaast fungeert JOGG voor sommige lokale partners als een kwaliteitskeurmerk. Dit geldt ook voor Haarlemmermeer, zo blijkt uit gesprekken met de professionals. De betrokken professionals in de verschillende werkgroepen geven dan ook aan dat JOGG door moet gaan. Men heeft een platform nodig en dat biedt JOGG. - Professionals geven aan dat een belangrijke factor in de uitvoering de persoon van de JOGGregisseur is. De meerderheid van de benaderde professionals verlangt blijvend een vrij actieve en initiërende rol van de JOGG-regisseur en waar nodig meer ondersteuning. 10 Doorontwikkeling JOGG-aanpak (KWINK-groep, 2015).
29 3.2 Pijler 1 - Politiek-Bestuurlijk Draagvlak Veel van de factoren die van invloed zijn op het voorkomen of terugdringen van overgewicht, zijn niet direct vanuit volksgezondheidsbeleid te beïnvloeden. Tegelijkertijd zijn gezonde burgers ook van belang voor de lokale economie en voor de mogelijkheden tot participatie van de bevolking. Ofwel het bevorderen van de gezondheid dient meerdere doelen. Daarom is niet alleen de wethouder Volksgezondheid verantwoordelijk, maar alle collegeleden hebben een verantwoordelijkheid. 3.2.1 Het doel Directie en betrokken afdelingen binnen de gemeente Haarlemmermeer zijn op de hoogte van JOGG en zoeken in hun projecten en beleid daar waar mogelijk de samenwerking op. Gemeentelijke gebieds-, beleid- en uitvoeringsplannen bieden ruimte voor aanpassingen ten behoeve van JOGG en de gekozen wijken hebben hierin prioriteit. In prestatieafspraken van de gemeente met organisaties die betrokken zijn bij welzijn, sport en gezondheid staan samenwerkingsafspraken en prestaties. 3.2.2 Het proces De pijler Politiek-Bestuurlijk Draagvlak gaat natuurlijk niet alleen over de rol van politiek en bestuur, maar ook over de verschillende afdelingen binnen de gemeente. Gezondheid was lang een op zichzelf staand thema, maar de ernst en omvang van de problematiek leidt tot nieuwe inzichten. In de laatste jaren is het inzicht gegroeid dat dit een aanpak vergt die verder gaat dan enkel volksgezondheidsbeleid. Veel van de factoren die van invloed zijn op het voorkomen of terugdringen van overgewicht, zijn niet direct vanuit volksgezondheidbeleid te beïnvloeden. Hiervoor zijn ook maatregelen nodig vanuit andere beleidsterreinen, zoals sport en bewegen, onderwijs, jeugd, participatie, zorg en welzijn, economische zaken, wonen, milieu, ruimtelijke ordening, beheer en inrichting van de omgeving, etc. Die beleidsterreinen hebben daar ook baat bij. Gezonde kinderen leren bijvoorbeeld beter en gezonde burgers kunnen aan het werk en doen mee in de maatschappij. In de afgelopen twee jaar is de insteek van de Haarlemmermeerse JOGG-aanpak vooral naar buiten geweest: focus op de JOGG-wijken. Intern (politiek, bestuurlijk, ambtelijke organisatie) zijn voornamelijk stappen gezet op de aanhaking van de sociaal-maatschappelijke beleidsterreinen (denk aan jeugd, onderwijs, sport). De aanhaking van ruimtelijke en economische beleidsterreinen verdienen nog meer de aandacht. 3.2.3 De opbrengsten - Het belang van een gezonde leefstijl (en terugdringen van overgewicht) is en blijft een speerpunt in de Haarlemmermeerse nota Volksgezondheid. - Het thema gezonde leefstijl is opgenomen in de subsidieafspraken met onder andere GGD Kennemerland, Sportservice Haarlemmermeer, welzijnsstichting MeerWaarde, Stichting Kinderopvang Haarlemmermeer en NMCX. We zien dit terug in de initiatieven die deze partijen zelf nemen ten aanzien van het promoten van een gezonde leefstijl. - In samenwerking met Jaar van de Sport is in 2014 extra geïnvesteerd in de thema s Sporten, Bewegen en Gezond Eten en Drinken. - Vanuit het gemeentelijk speelruimtebudget is circa 120.000 euro geïnvesteerd in het omvormen van vier modderige trapveldjes (twee in beide JOGG-wijken) naar kunstgras trapveldjes. Hierdoor wordt er nu veel meer gebruik van gemaakt en dit leidt weer tot meer beweging van de jeugd.
30 - Het thema gezonde leefstijl is opgenomen in de sportnota en gezonde leefstijl is daarin een steeds belangrijker thema. - Er is intern jaarlijks extra aandacht besteed aan gezonde leefstijl op de werkvloer middels de Vitaliteitsweken. - De eerste linken zijn gelegd met het thema Duurzaamheid, o.a. via het NMCX en het project Gezonde Kapstok. - De omgeving rondom scholen veiliger maken was een belangrijke wens van de professionals in JOGG-Overbos. Door de aanleg van schoolzones, is naast een veiligere schoolomgeving, ook een beweegvriendelijkere schoolomgeving gecreëerd. 3.2.4 De tips en tops - Politiek-Bestuurlijk Draagvlak is onontbeerlijk bij de JOGG-aanpak en kan gezien worden als randvoorwaarde voor de andere vier pijlers en verdient dus als eerste aandacht. Zoals bij het zetten en uitdragen van de norm voor gezond gedrag. Ook kunnen zij verbindingen leggen naar andere sectoren zodat er een integrale aanpak voor gezond gewicht ontstaat. - Echt integraal gezondheidsbeleid is een noodzakelijke volgende stap. Integraal gezondheidsbeleid is geen doel op zich, maar wel de beste manier om het probleem van overgewicht aan te pakken. Voorbeelden zijn: het inrichten van een beweegvriendelijke omgeving (ruimtelijke ordening), standplaatsenbeleid (geen frietkar binnen x-aantal meter van een school), organisaties verplicht gratis water laten aanbieden op evenementen (vergunningen), etc.
31 3.3 Pijler 2 - Publiek-Private Samenwerking Overgewicht is een probleem dat gezamenlijk moet worden opgelost, dat is de kern van de JOGGaanpak. Niet alleen publieke partijen, maar ook lokale bedrijven zijn van belang voor financiële ondersteuning, voor de inbedding van de aanpak in de wijk, voor het betrekken van hun medewerkers - die vaak zelf ook ouders zijn - en voor hun communicatie-kracht, expertise en ondernemend vermogen. 3.3.1 Het doel Lokale publieke en private organisaties en bedrijven werken samen mee aan de implementatie van de JOGG-aanpak in Haarlemmermeer en zijn actief betrokken bij het opstellen en behalen van de JOGG-doelstellingen. Partijen kunnen bijdragen in de vorm van mensen, middelen, massa, munten of media (de zogeheten 5 m s). 3.3.2 Het proces In het kader van Publiek-Private Samenwerking (PPS) is een visie- en wervingsstrategie PPS opgesteld. In dit document wordt ingegaan hoe we daar voor JOGG-Haarlemmermeer vorm aan willen geven. Als vervolg daarop is een longlist met potentiele bedrijven opgesteld. De uitwerking hiervan heeft vanwege tijdgebrek nog niet plaatsgevonden. Er zijn naast Zorg en Zekerheid nog geen andere private partners verbonden aan JOGG-Haarlemmermeer middels meerjarig commitment. Sinds het tweede kwartaal van 2015 worden wel de nodige stappen ondernomen, te weten: - In het kader van regionale PPS heeft Haarlemmermeer samen met acht andere JOGG-gemeenten in Noord-Holland bij de provincie een subsidieaanvraag 11 ingediend. Doel van de subsidie is structurele meerjarige samenwerking tussen minimaal negen Noord-Hollandse JOGG-gemeenten en het bedrijfsleven (minimaal zes) zodat ook de private sector een bijdrage levert aan het bevorderen van een gezonde leefstijl bij jeugd en hun ouders/verzorgers. Recent is helaas gebleken dat de subsidie niet is gehonoreerd. - Samen met Jongeren Op Gezond Gewicht en acht andere JOGG-gemeenten in Noord-Holland zijn bedrijfsproposities opgesteld welke op korte termijn met bedrijven worden besproken. De motivatie is dat er in Noord-Holland grote bedrijven zijn gevestigd met een bovenlokale uitstraling. Daarnaast wil men voorkomen dat meerdere JOGG-gemeenten los van elkaar hetzelfde bedrijf benaderen. Samen met de andere JOGG-gemeenten is onderzocht of en hoe we concrete voorstellen kunnen doen aan bedrijven. In het najaar van 2015 worden deze proposities aan de bedrijven voorgelegd. - Er worden voorbereidingen getroffen voor een bijeenkomst over de Gezonde Werkvloer (12 november 2015). Voor deze bijeenkomst worden private bedrijven in Haarlemmermeer uitgenodigd. Het doel is tweeledig. Enerzijds private partijen vinden die zich (meerjarig) willen binden aan JOGG-Haarlemmermeer. Anderzijds bereiken we met Gezonde Werkvloer ook de werkgevers van jongeren én het zijn de werkplekken van ouders. Tijdens de sessie worden tips en best practices gegeven over hoe een gezonde werkvloer gerealiseerd kan worden. Ook vertelt Zorg en Zekerheid over haar rol binnen JOGG-Haarlemmermeer. Verder zijn gesprekken gevoerd met diverse partijen (supermarkten, Rotary, grotere bedrijven, ondernemersvereniging), maar dit heeft nog niet tot langdurige afspraken geleid. Wel is er bij activiteiten/evenementen soms samenwerking op ad hoc niveau geweest (zoals het leveren van flesjes water of fruit). Tot slot heeft JOGG-Haarlemmermeer deelgenomen aan Beursvloer Haarlemmermeer wat bijvoorbeeld heeft geleid tot advies over sociale marketing. 11 Uitvoeringsregeling subsidie projecten regionale sociale agenda s Noord-Holland.
Artikel in Sport & Life (2013). 32
33 3.3.3 De opbrengsten Samenwerking met Zorg en Zekerheid Van begin af aan is er een goede en prettige samenwerking met zorgverzekeraar Zorg en Zekerheid. Zorg en Zekerheid levert financiën, communicatie-, mens- en denkkracht. Ze denkt vanaf het eerste begin mee en speelt een belangrijke rol bij de uitvoering van de pijler Verbinding Preventie en Zorg. Zorg en Zekerheid is enthousiast over de JOGG-aanpak en wil de samenwerking graag voortzetten. Het succes van de JOGG-aanpak is zo groot dat Zorg en Zekerheid aangehaakt wil blijven! Annette Zwart, adviserend geneeskundige bij Zorg en Zekerheid Het activiteitengeld dat de Stichting Zorg en Zekerheid beschikbaar stelt (75.000 euro over de periode 2012-2016) is besteed aan activiteitenbudget voor drie Lekker Fit! scholen in de JOGGwijken, speelpleinboxen voor een aantal scholen (zie hieronder), oudertheater over opvoeding, voeding en bewegen (moet nog worden uitgevoerd), begeleiding op schoolpleinen en een gezonde leefstijlcoach voor de scholen in de JOGG-wijken (project wordt nu opgestart). Landelijke primeur: eerste JOGGBOX uitgereikt Voldoende beweging is een belangrijk onderdeel van een gezonde leefstijl. Actief bewegen op school hoort daarbij, juist ook naast de gymles. De JOGGBOX is een box vol met sport- en spelmateriaal waarmee kinderen van groep 1 t/m groep 8 worden uitgedaagd om voor, tussen en naschools lekker en gevarieerd te bewegen. In de JOGGBOX zit allerlei sport- en spelmateriaal. Daarbij is de JOGGBOX niet alleen een box met allerlei spelmaterialen, maar vooral een aanpak. Leerlingen van groep 8 van de betreffende scholen worden opgeleid door Sportservice Haarlemmermeer tot Junior Coach. De kinderen uit groep 8 begeleiden de kinderen van andere groepen tijdens het buitenspelen met allerlei spelletjes. Dit initiatief is tot stand gekomen door Zorgverzekeraar Zorg en Zekerheid (financieren van de inhoud (spelmateriaal) van de box), aannemer Gebr. Griekspoor bv en Intratuin Cruquius (financieren van de opslagboxen), Sportservice Haarlemmermeer (begeleiding bieden op de scholen) en gemeente (initiatiefnemer van en regisseur over de lokale JOGG-aanpak). Vitaliteitsprogramma BOOM! Hoewel niet specifiek voor JOGG geïnitieerd, is het vitaliteitsprogramma BOOM! een mooi voorbeeld. BOOM! is een initiatief van Sportservice Haarlemmermeer en Delta Development Group. Werknemers kunnen dankzij dit programma deelnemen aan sport- en beweegactiviteiten, waaronder bootcamp of wandelen. Op dit moment participeren BSH Huishoudapparaten, Delta Development Group, FIFPro en Sonion in het vitaliteitsprogramma. Daarnaast zijn de activiteiten ook toegankelijk voor omwonenden van Beukenhorst-Zuid, uit de wijken Centrum en Graan voor Visch. Als onderdeel van dit programma is er een sport- en beachvolleybalveld op het park aangelegd, dat ook toegankelijk is voor de buurt.
34 PWN sponsort mascotte Druppie Voor de DrinkWater-aanpak (zie paragraaf 3.8) is de mascotte Druppie (foto) ontwikkeld. Waterleidingbedrijf PWN heeft de ontwikkeling van de mascotte Druppie gefinancierd. Ondernemers stellen geld beschikbaar aan sportverenigingen in Zwanenburg In Zwanenburg hebben vijf ondernemers (AA glashandel, Koster en de Waart, Groenrijk, Albert Heijn en Haverhals) twee jaar achter elkaar 10.000,- beschikbaar gesteld aan sportverenigingen uit Zwanenburg. 3.3.4 De tips en tops - De pijler Publiek-Private Samenwerking levert nieuwe inzichten op. Alleen samen met alle publieke, private en maatschappelijke krachten in de samenleving kunnen we een gezond aanbod en een gezonde omgeving creëren. De samenwerking met het bedrijfsleven is van belang, aangezien zij een grote invloed heeft op de omgeving waarin kinderen opgroeien. - Er zijn ook in andere JOGG-gemeenten echter weinig concrete resultaten te noemen van inspanningen op het gebied van Publiek-Private Samenwerking. De betrokkenheid van het bedrijfsleven is veelal beperkt tot lidmaatschap van stuurgroepen en het steunen van activiteiten met producten (zoals fruit) of financiële middelen. Hoewel JOGG-gemeenten blij zijn met deze samenwerking, is het lastig om te komen tot een duurzame samenwerking. 12 - Professionals in de JOGG-wijken geven aan dat de aanhaking van de middenstand bij de JOGGaanpak nog wordt gemist. De middenstand heeft veel invloed en kunnen ook meedenken en bijdragen. 12 Doorontwikkeling JOGG-aanpak (KWINK groep, 2015)
35 3.4 Pijler 3 - Sociale Marketing Gezondheidscampagnes (gezond eten, bewegen, stoppen met roken, minder alcohol, etc.) kunnen bij de doelgroep betuttelend overkomen en daarom geen of zelfs een averechts effect hebben. Met sociale marketing verleid je de doelgroep tot een duurzame leefstijl. Daarbij wordt gebruik gemaakt van marketingtechnieken en sociaalpsychologische gedragsmodellen uit het werkveld van de gezondheidsbevordering. Sociale marketing is de toepassing van commerciële marketingconcepten en technieken om positieve maatschappelijke of sociale veranderingen te bewerkstelligen. Kortom, het verkopen van gezondheid als een iphone. 3.4.1 Het doel De principes van sociale marketing worden toegepast op de lokale situatie. Dit resulteert in activiteiten die aansluiten bij de belevingswereld van kinderen en hun ouders. 3.4.2 Het proces JOGG is positief en niet belerend. Er is gekozen voor een positieve benadering, gericht op plezier maken en gemak. Dit houdt in dat positieve aandacht voor gezond gedrag wordt gegenereerd via leuke en aantrekkelijke initiatieven, in plaats van het benoemen van de gevaren en gevolgen van overgewicht. Woorden als overgewicht en obesitas worden vermeden en het kind wordt centraal gesteld. Voor de diverse doelgroepen (kinderen, ouders, uitvoerend professionals) wordt geprobeerd het zo gemakkelijk mogelijk te maken (bijvoorbeeld door kleine doelen te stellen). Voor de activiteiten zijn plekken opgezocht waar kinderen vaak komen en kinderactiviteiten in de wijk. De BuurtSportCoaches hebben een behoefteonderzoek afgenomen en naar aanleiding van de resultaten is passend sport- en beweegaanbod ontwikkeld. 3.4.3 De opbrengsten - De implementatie van de DrinkWater-aanpak (zie kader op pagina 36 en paragraaf 3.8). - Op basis van leefstijlonderzoek en de input van stakeholdersbijeenkomsten (november 2014) zijn activiteiten verbeterd c.q. sluiten ze beter aan op de doelgroep (zie kader op pagina 36). - Om het groente- en fruitgebruik onder de kinderen te laten toenemen is sociaal marketing onderzoek gedaan bij de ouders (zij maken immers bijna alle keuzes omtrent voeding voor hun kinderen) middels diepte-interviews. Deze resultaten gaan worden gebruikt in de aanpak. 3.4.4 De tips en tops - Het gevaar bestaat soms nog wel dat professionals bedenken wat goed of leuk is voor de doelgroep. Dat is immers makkelijker. - Sociale marketing is kostbaar en tijdrovend. Je moet je immers verdiepen in behoeften, wensen, motivaties, etc. Deze investeringen aan de voorkant lonen echter wel.
36 Twee voorbeelden van sociale marketing Implementatie DrinkWater Een succesvoorbeeld van sociale marketing is de implementatie van de DrinkWater-aanpak (zie ook paragraaf 3.8). Bij deze aanpak geven alle partijen in de JOGG-wijk gedurende een lange tijd extra aandacht aan één thema, gebaseerd op een concrete gedragsverandering. Alle activiteiten in de wijk sluiten hier nauw op aan. Het thema DrinkWater is één van de thema s van Jongeren Op Gezond Gewicht en daar heeft JOGG-Haarlemmermeer in het jaar 2014 en 2015 op ingezet. Alle professionals (leidsters bij de opvang, leerkrachten, trainers, sportbuurtwerkers, etc.) geven dezelfde boodschap mee aan kinderen (en hun ouders): Water drinken is leuk en lekker en het thema water komt gedurende langere tijd in allerlei settings en bij activiteiten terug. De boodschap is positief, helder, simpel, haalbaar en niet stigmatiserend (zowel voor de kinderen, hun ouders als professionals). Met het beschikbare PR-materiaal (bekers, bidons, posters, flyers, etc.) leren kinderen op een speelse wijze dat water drinken goedkoop, gezond en gemakkelijk is. Professionals hebben in de evaluatiegesprekken aangegeven het thema water een goed gekozen thema te vinden. Alle professionals kunnen er op inspelen en het is gemakkelijk te implementeren en behapbaar te maken. Aanpassen speelomgeving Uit het leefstijlonderzoek dat is gehouden in het voorjaar van 2014 (zie hoofdstuk 4) bleek dat de jeugd in zowel Overbos als Zwanenburg op zich voldoende beweegt, maar niet tevreden is over het aanbod van de speelomgeving. Er is daarom circa 120.000 euro geïnvesteerd vanuit het gemeentelijke speelruimtebudget om vier sportveldjes in beide JOGG-wijken aantrekkelijker te maken door deze te voorzien van kunstgras. Hierdoor wordt er nu veel meer gebruik van gemaakt en dit leidt weer tot meer beweging van de jeugd.
37 3.5 Pijler 4 - Wetenschappelijk begeleiding en evaluatie Het belangrijkste doel van de evaluatie van de JOGG-aanpak is te leren hoe met de JOGG-aanpak de beste resultaten te behalen zijn en hoe die kunnen worden verbeterd. Een evaluatie maakt het mogelijk om de JOGG-aanpak beter te laten aansluiten op de lokale situatie en om te achterhalen of de doelen bereikt zijn. Bovendien creëert een evaluatie draagvlak bij de belanghebbenden, doordat ze worden betrokken bij de successen van hun inzet. 3.5.1 Het doel Meten is weten. De lokale JOGG-aanpak wordt daarom gemonitord en geëvalueerd op proces en effect. 3.5.2 Het proces Deze pijler is medio 2013 na de formele start van de JOGG-aanpak in Haarlemmermeer opgestart. Deze pijler is in nauwe samenwerking met GGD Kennemerland en de afdeling Onderzoek van de gemeente uitgevoerd. Tevens is samengewerkt met InHolland Haarlem voor de inzet van studenten bij onderzoek. 3.5.3 De opbrengsten - In het voorjaar van 2014 is een uitgebreid leefstijlonderzoek (nulmeting) uitgevoerd in de JOGGwijken. Met dit onderzoek als uitgangspunt kan in later onderzoek door vergelijking worden onderzocht of de aanpak van JOGG succesvol is en of bijvoorbeeld leefstijl en de mate van overgewicht verbeteren. De resultaten zijn ook gebruikt om bestaande activiteiten tussentijds te verbeteren en/of nieuwe activiteiten te ontwikkelen. In hoofdstuk 4 worden enkele belangrijke uitkomsten van de nulmeting weergegeven, samen met de resultaten van de eenmeting vergeleken met die van de nulmeting. - In het najaar van 2014 is door middel van twee stakeholdersbijeenkomsten met partners in de wijken een procesevaluatie uitgevoerd. De resultaten zijn gebruikt om de aanpak verder te verbeteren. - In het voorjaar van 2015 heeft een eenmeting plaatsgevonden op het drinkgedrag. De resultaten hiervan zijn te vinden in hoofdstuk 4. 3.5.4 De tips en tops - De nulmeting had eerder moeten worden uitgevoerd. Deze werd nu in het voorjaar van 2014 uitgevoerd, terwijl de JOGG-aanpak al een jaar in uitvoering was. De belangrijkste reden hiervoor is dat we voor onderzoek studenten inzetten (gratis) en daarvoor waren we afhankelijk van hun afstudeerperiodes.
38 3.6 Pijler 5 - Verbinding Preventie en Zorg Door preventieve activiteiten en zorgactiviteiten met elkaar te verbinden leren verschillende professionals elkaar kennen en gaan ze met elkaar samenwerken. Overgewicht en obesitas bij kinderen worden op die manier op tijd gesignaleerd en kan over de hele keten eenduidig worden aangepakt. De verbinding van preventie en zorg versterkt kortom de kwaliteit en de effectiviteit van de ketenaanpak. 3.6.1 Het doel Het doel is te komen tot een passende, toegankelijke en een effectieve ketenaanpak 13 voor kinderen (0-19 jaar) met overgewicht of obesitas en hun ouders. Een kind met overgewicht of obesitas wordt tijdig gesignaleerd en doorverwezen naar geschikte zorg en terug begeleid naar passende activiteiten/interventies (zoveel mogelijk buiten het medische circuit). 3.6.2 Het proces Met de aanpak van deze pijler is begin 2014 een start gemaakt. Er is een werkgroep opgericht met vertegenwoordiging van GGD Kennemerland (Jeugdgezondheidszorg), zorgverzekeraar Zorg en Zekerheid, Sportservice Haarlemmermeer, welzijnsstichting MeerWaarde, Gezondheidscentra Haarlemmermeer, REOS 14, Spaarne ziekenhuis en een commerciële sportclub. Analyses van het Partnerschap Overgewicht Nederland (PON) en Jongeren Op Gezond Gewicht hebben aangetoond dat de zorg voor kinderen met overgewicht en obesitas verbeterd kan worden. Een sluitende ketenaanpak met een effectief en kwalitatief goed aanbod voor deze kinderen is vrijwel nergens voldoende aanwezig, ook niet in Haarlemmermeer. Het betreft een complex vraagstuk met veel verschillende partijen en financieringsstromen: Wat is er al, wie doet wat, wie verwijst een kind waar heen én wie betaalt de zorg voor kinderen met overgewicht en obesitas? Ook lopen de betrokken professionals tegen diverse knelpunten aan, zoals: - Ouders zijn zich onvoldoende bewust van het belang van een gezonde leefstijl. - Professionals hebben te weinig handvatten om het onderwerp bespreekbaar te maken. - School vindt het niet haar taak om overgewicht te signaleren en/of weet niet hoe er mee om te gaan. - Huisartsen weten niet dat ze kinderen met overgewicht of obesitas naar de Jeugdgezondheidszorg kunnen verwijzen. - Er zijn nog onvoldoende samenwerkingsafspraken tussen professionals. - Het aanbod kent geen continuïteit (project houdt op, geen financiering meer, etc.). 13 Ketenaanpak is een onderling op onderdelen afgestemd geheel van processen en activiteiten, elkaar opvolgend in tijd, met omschrijving van rollen, taken en verantwoordelijkheden van betrokken disciplines bij een bepaalde aandoening, met als doel optimale ondersteuning te leveren aan het kind/gezin. (Zorgstandaard Obesitas, 2010). 14 REOS is een organisatieadviesbureau voor eerstelijnszorgprofessionals en hun samenwerkingspartners.
39 De pijler Verbinding Preventie en Zorg is een complexe pijler, maar hard nodig. Het Nederlandse Jongeren Op Gezond Gewicht heeft niet voor niets deze pijler toegevoegd aan de JOGG-aanpak (de Franse EPODE-aanpak heeft deze pijler niet). De vijfde pijler is nodig, omdat er een directe relatie ligt tussen preventie, screening en genezing. 3.6.3 De opbrengsten - Een belangrijk resultaat is dat veel én belangrijke partijen met elkaar om tafel zitten over dit vraagstuk. Verwachtingen zijn gemanaged (onder meer de uitleg van de zorgverzekeraar over wat wel en niet verzekerde zorg is, wat een ieder doet en waarom dingen lopen zoals ze lopen). Er is duidelijkheid over de verschillende rollen, waaronder de rol van Jeugdgezondheidszorg en de kinderarts bij de aanpak van kinderen met overgewicht/obesitas. Er is meer bewustwording en er wordt nu beter samengewerkt. Een wens van de werkgroep was een nazorgmoment voor kinderen/gezinnen die hebben deelgenomen aan een leefstijl verbeterende interventie. Dit nazorgmoment wordt nu door de Jeugdgezondheidszorg opgepakt. - Er is een quickscan gedaan van het aanbod van preventie en zorg op de verschillende interventieniveaus. Voor kinderen van 4-8 jaar met (dreigend) overgewicht (en hun ouders) was er nog geen leefstijl verbeterende interventie. In 2015 is vanuit het Gezondheidscentrum Haarlemmermeer gestart met de interventie FlitS! (zie hiernaast). Hiermee is er een doorlopend aanbod aan leefstijl verbeterende interventies voor kinderen van 0 tot 18 jaar (tabel 1). Eerste groep FlitS! succesvol! FlitS! is een interventie voor kinderen tussen de 4 en 8 jaar boven een gezond gewicht. De kinderen krijgen tweemaal per week een uur les, waarbij plezier centraal staat. De ouders worden betrokken bij de groep en begeleid om deze gezonde leefstijl binnen het gezin en binnen hun eigen opvoeding op te pakken. De eerste groep die in januari 2015 is gestart, is succesvol afgesloten. Deelnemende kinderen en de ouders hebben de cursus goed ontvangen. Er was een leuke samenwerking tussen de professionals en de kinderen en ouders. De kinderen hebben goede meetresultaten bereikt op zowel fysiek gebied als lichaamssamenstelling. Het merendeel van de kinderen is samen met hun ouders op zoek gegaan naar een leuke sport in hun eigen omgeving, om hiermee het bewegen voor te zetten. In het najaar van 2015 start de tweede groep. Interventie Doelgroep Fitte Start Kinderen 0-4 jaar en hun ouders FLitS! Kinderen 4-8 jaar met (aanleg voor) overgewicht en hun ouders Obelixitas Kinderen 8-12 jaar met (aanleg voor) overgewicht en hun ouders Family Fit! Jongeren 12-18 jaar met (aanleg voor) overgewicht en hun ouders Tabel 1 Aanbod leefstijl verbeterende interventies 0-18 jaar.
40 Voorkomen van overgewicht: extra screening bij leerlingen in groep 5 Overgewicht manifesteert zich op steeds jongere leeftijd. Als kinderen in de groei zijn, worden ze over het algemeen dunner. Daarna, op een gegeven moment, komen ze op het punt dat het lichaamsgewicht sneller toeneemt dan dat ze groeien en op dit punt neemt het BMI weer toe. Men noemt dit de adipositas rebound. Bekend is dat de adipositas rebound optreedt bij kinderen in de leeftijd van 5-8 jaar. Een mogelijke verklaring is dat een kind dan gevoeliger wordt voor omgevingsfactoren en minder goed zelf de energie-inname corrigeert. Tijdens de basisschooltijd worden kinderen uit groep 2 en groep 7 gescreend door de Jeugdgezondheidszorg. Er zit een groot gat tussen de periode van groep 2 en groep 7, terwijl bekend is dat juist in deze leeftijdsfase kinderen het meeste overgewicht ontwikkelen. In de JOGG-wijken Zwanenburg en Hoofddorp-Overbos is daarom in 2014 een extra screening uitgevoerd onder leerlingen van groep 5 van acht basisscholen. Totaal zijn 117 kinderen gescreend (59 in Zwanenburg en 58 in Overbos). Daarvan hadden 43 kinderen (23 in Zwanenburg en 20 in Overbos) (dreigend) overgewicht of obesitas en zijn uitgenodigd voor follow-up. Het doel is meerledig: - Het voorkomen van en het vroegtijdig signaleren van overwicht, ten einde tijdig te kunnen interveniëren (door middel van advisering en verwijzing) zodat optimale kansen voor een gezond gewicht worden geboden. - Het monitoren van de ontwikkeling van lengte en gewicht bij 7/8 jarigen groep 5. In groep 7 worden deze kinderen opnieuw gescreend (regulier). Dan kan worden geconcludeerd of deze interventie zinvol is en dient te worden voortgezet.
41 - Via de subsidieregeling Sportimpuls Kinderen sportief op gewicht 2013 is Fitte Start: de cijfers de interventie Fitte Start per - Ouders geven aan dat bewustwording voeding september 2013 gestart. Kinderen en beweeggedrag is toegenomen. van 0 tot 4 jaar en hun ouders - 80% is beter bekend dan voorheen met volgen een programma, waarin zij beweegaanbod voor deze leeftijd in leren over gezonde voeding en het Haarlemmermeer. belang van bewegen. De ouders van - 25% is direct al meer gaan sporten met kind. deze kinderen hebben vanuit dit - 60% is meer gaan bewegen in de thuissituatie. project de mogelijkheid gekregen - 50% is meer gaan letten op gezonde voeding. om deel te nemen aan ouder-kindsportlessen. De subsidie liep tot Bron: evaluatie met ouders september 2015. De interventie is inmiddels ingebed c.q. onderdeel van de reguliere werkwijze van de betrokken partijen. - Via de subsidieregeling Sportimpuls Kinderen sportief op gewicht 2013 is de interventie Family Fit! per september 2013 gestart. Jongeren van 12-18 jaar met (dreigend) overgewicht en hun ouders leren in negen maanden over een gezonde, sportieve leefstijl. Het programma bestaat uit vier onderdelen: weerbaarheidstraining, bijeenkomsten over voeding en gedrag, (groeps)fitness en sportoriëntatie lessen. De subsidie liep tot september 2015. Family Fit! is inmiddels ingebed c.q. onderdeel van de reguliere werkwijze van de betrokken partijen. De interventie is omgevormd naar een drie maanden durend programma, om de boog voor de deelnemers gespannen te houden. Daarna is er een nazorg periode. De opzet van de interventie blijft vergelijkbaar. Life, Energy, Fun & Friends (LEFF) Er is een verkenning uitgevoerd voor het invoeren van de veelbelovende interventie Life, Energy, Fun & Friends (LEFF). LEFF is een tien weken durend programma naar Engels model waarin kinderen van 7 tot 13 jaar boven een gezond gewicht samen met hun ouders in groepsverband aan de slag gaan. Een laagdrempelig programma, buiten het medische circuit, aangeboden door niet-zorgverleners. LEFF wordt positief gebracht: er wordt niet over overgewicht of obesitas gesproken, want het programma is gericht op plezier. Twee maal per week krijgen de deelnemers twee uur groepsgewijs begeleiding. Daarbij worden gedrag, voeding en beweging gecombineerd. Zowel kinderen als ouders krijgen intensieve begeleiding. De kracht van LEFF is, zo bewijst de pilot die in acht Nederlandse steden draaide in 2014, bewustwording en kentering in gedrag van het hele gezin. Naar verwachting start Haarlemmermeer in 2016 met LEFF in Zwanenburg. Dit zal dan ter vervanging zijn van de huidige interventie Obelixitas.
42 De opbrengsten volgens de professionals Dankzij de inzet op deze pijler is er intensiever contact met de GGD. De lijnen zijn korter, we kennen elkaar beter. Hierdoor worden meer kinderen met (dreigend) overgewicht doorverwezen naar interventies. Tanja Muskee, coördinator zorgprojecten bij Sportservice Haarlemmermeer Er is een goede samenwerking met alle partners, inclusief gemeente. De ondersteuning van de gemeente in de vorm van de JOGG-regisseur, was en is zeer waardevol. Heleen Eijkhout (stafarts) en Sheda Broer (jeugdarts) bij Jeugdgezondheidszorg GGD Kennemerland Een ieder wilde de verbintenis en samenwerking aangaan om de kinderen met overgewicht op de juiste plekken te krijgen. Ingrid Roggeveen, Strong Together PT&Young adults coaching Bij het Algemeen Maatschappelijk Werk zijn we ons bewust van de aanpak en richten we ons tijdens de opvoedspreekuren en gesprekken met ouders op de onderliggende problematiek. Merel Jansen, algemeen maatschappelijk werker bij MeerWaarde Voor de ketenaanpak is het belangrijk dat de JOGG-aanpak wordt gecontinueerd, pas dan ga je verandering zien. Heleen Eijkhout (stafarts) en Sheda Broer (jeugdarts) bij Jeugdgezondheidszorg GGD Kennemerland Het onderwerp Kinderen met overgewicht heeft regelmatig op de agenda gestaan binnen de Gezondheidscentra Haarlemmermeer. Het resultaat is onder andere dat gestart is met een leefstijlprogramma voor kinderen met overgewicht (FlitS!). Carolien Edwards van Muijen, beleidsmedewerker bij Gezondheidscentra Haarlemmermeer
3.6.4 De tips en tops - We kunnen niet de hele wereld in één keer verbeteren. Het bleek lastig om met zoveel verschillende professionals overeenstemming te bereiken over wat we wilden aanpakken. Grootste knelpunt was dat men het liefst alles aangepakt zag worden, maar daar was de tijd en capaciteit niet voor. - Er is nu bewustwording en ketenaanpak. Dit laatste behoeft wel onderhoud. Het is belangrijk om de JOGG-aanpak te continueren, want anders is men bang dat alles wat bereikt is weer zal worden afgezwakt. - Hoewel het positief was dat er zoveel verschillende professionals aan tafel zaten, had dit ook een keerzijde. Er zitten ook partijen in de werkgroep die uitvoerend zijn en die hebben een ander belang. - De JOGG-aanpak vond plaats op het moment dat de transities in het sociaal domein in volle gang waren. Dit laatste betekende heel veel tijd en inzet van de verschillende partijen, bijvoorbeeld Jeugdgezondheidzorg. Hierdoor was er vanuit de professionals niet altijd voldoende tijd voor JOGG beschikbaar. - Bewaking van de doorstroming van kinderen naar de interventies blijft een aandachtspunt. - De financiering van LEFF kan door verzekerden van Zorg en Zekerheid mogelijk vanuit een aantal aanvullende verzekeringen (deels) worden gefinancierd. Voor niet-verzekerden van Zorg en Zekerheid is er nog geen oplossing. 43
44 3.7 Communicatie Communicatie is een essentieel onderdeel van de JOGG-aanpak. Het gaat om partijen op alle niveaus op de hoogte houden van uitgevoerde activiteiten, JOGG-thema s, communicatie/uitingen, actuele ontwikkelingen, zorgdragen voor lokale PR, successen delen met partners en de doelgroep. 3.7.1 Het proces Er is een werkgroep communicatie met vertegenwoordiging van gemeente, Zorg en Zekerheid en Sportservice Haarlemmermeer. De werkgroep is verantwoordelijk voor het afstemmen van de communicatie rondom de JOGG-aanpak en geeft advies over het uitdragen van de JOGG-boodschap. Dit doen zij in de vorm van adviseren, ondersteunen en soms het uitvoeren van acties (bijv. nieuwsbrief, persbericht). De communicatie over en zichtbaarheid van JOGG zijn belangrijk, maar dat bleek soms ook ingewikkeld. Bijvoorbeeld of we JOGG als merk wel of niet als zodanig communiceren naar de doelgroep kinderen en hun ouders. Immers, voor hen is het alleen van belang dat ze weten dat bewegen en gezond eten en drinken leuk, gezond en makkelijk is. In die zin zouden we JOGG alleen naar de doelgroep professionals hoeven te communiceren; als verbindende paraplu. En welke rol heeft de gemeente hierin? De gemeente is geen uitvoerende partij en communiceert daarom niet zelf rechtstreeks met ouders en kinderen. De afspraak is daarom dat partijen zelf verantwoordelijk zijn voor de communicatie over lokale activiteiten. Hierdoor kan de gemeente haar regierol pakken. Afhankelijk van de activiteit en de te bereiken doelgroep(en) kan natuurlijk (ook) gebruik worden gemaakt van de gemeentelijke middelen. Toch rees de vraag hoe houden we er grip op als we het aan de partijen in de wijk over laten? En hoe houden we bij wat er precies gebeurt? Wat wordt van wie verwacht? Hoe brengen we de boodschap? Over deze vraagstukken zijn afspraken met elkaar gemaakt en wordt momenteel gewerkt aan een toolkit (o.a. teksten, beeldmateriaal). 3.7.2 De opbrengsten - Sinds april 2014 is er een Twitter-account actief voor JOGG-Haarlemmermeer (@JOGGHLMRMeer) met meer dan 200 volgers (zie kader op pagina 45). - Sinds medio 2014 wordt er een nieuwsbrief vanuit JOGG-Haarlemmermeer verstuurd naar zo n 300 adressen. In de nieuwsbrief wordt gecommuniceerd over de activiteiten. Per september 2015 is de nieuwsbrief in digitale vorm beschikbaar (zie bijlage 1). - Er is een website ontwikkeld voor JOGG-Haarlemmermeer (haarlemmermeergemeente.nl/jogg). - In filmpjes van Operatie Fit NL laten gemeenten zien waarom ze zich hebben aangesloten bij JOGG. In Haarlemmermeer is ook een filmpje opgenomen. - Er wordt regelmatig over de JOGG-activiteiten gecommuniceerd via de website, InforMeer, Twitter, nieuwsbrief en ook partners communiceren meer en meer over JOGG c.q. gezonde activiteiten via hun eigen kanalen. - Er is een Tipkrant Positief Opvoeden (voor ouders) over thema eten en opvoeden ontwikkeld en verspreid (zie pagina 46). - De Haarlemmermeerse sportambassadeurs Kirsten van der Kolk en Serdar Gözübüyük zijn ingezet. Zo is Kirsten van der Kolk jaarlijks dagvoorzitter van de stakeholdersbijeenkomsten in de JOGG-wijken (foto).
JOGG-Haarlemmermeer op Twitter 45
Tipkrant Positief Opvoeden: Eten en Opvoeden 46
3.7.3 De tips en tops - Bij iedereen op het netvlies krijgen dat JOGG geen aanpak is van de gemeente, maar een gezamenlijke aanpak, die alleen zal slagen als iedereen zijn schouders eronder zet. Gemeente vervult hierin alleen een regisseursrol. - Uit de evaluatiegesprekken blijkt dat professionals vinden dat de communicatie beter kan. Het gaat daarbij over zichtbaarheid van JOGG en zichtbaarheid van deelnemende partners. JOGG moet overal en steeds terugkomen. Ook mag er meer worden gecommuniceerd naar andere (nog niet of niet actief betrokken) organisaties. - Professionals vinden het wenselijk dat JOGG ook in communicatie samenhang biedt in de verschillenden activiteiten en projecten rondom gezonde leefstijl. De verschillende projecttitels, werknamen en merken waarmee vanuit dezelfde afzender wordt gecommuniceerd naar dezelfde doelgroep blijkt voor verwarring te zorgen. Daarop zou meer sturing moeten zijn. 47
48 3.8 Thema-aanpak DrinkWater Jaarlijks introduceert Jongeren Op Gezond Gewicht een thema. Alle partijen geven langdurig extra aandacht aan dit thema, gebaseerd op concrete gedragsverandering. Alle activiteiten in de wijk sluiten hier nauw op aan. Hierdoor wordt de JOGG-aanpak concreter, het versnelt het proces en geeft focus. Andere interventies blijven daarnaast bestaan en het thema kan in bestaande interventies worden uitgelicht. In het jaar 2014 en 2015 heeft JOGG- Haarlemmermeer gekozen voor de thema-aanpak DrinkWater. Water drinken levert een positieve bijdrage aan de preventie van overgewicht. De inname van (ge)zoete drankjes is namelijk een ongemerkte dikmaker. Met de DrinkWater-aanpak richten we ons op kinderen wonend in Hoofddorp-Overbos en Zwanenburg, hun ouders/ verzorgers en de professionals (leerkrachten, leidsters, trainers, jeugdartsen, verpleegkundigen, sportbuurtwerkers, welzijnswerkers, zorgverleners, etc.). Kinderen consumeren ruim 6 kilo suiker* per jaar door zoete dranken tijdens school Het lijkt voor ouders zo gemakkelijk, om pakjes drinken mee te geven naar school. Maar deze vriendelijk ogende drankjes voor kinderen zijn goed voor een suikerinname van gemiddeld 6 kilo per kind per jaar. Terwijl er iets bestaat wat veel makkelijker én gezonder is. Gewoon DrinkWater uit de kraan! Als water drinken op school de norm zou zijn, zou dat enorm bijdragen aan gezond gewicht onder leerlingen. *Gebaseerd op de gemiddelde suikerconsumptie uit zoete dranken van kinderen van 7-18 jaar volgens het Voedingscentrum. 3.8.1 Het doel Een toename van het aantal kinderen tot 12 jaar in Overbos/Zwanenburg dat dagelijks tenminste 2 keer water drinkt en een afname van de inname van (ge)zoete dranken. 3.8.2 Inleiding Aangezien water drinken bij ouders en kinderen nog nauwelijks in het systeem zat het wordt gezien als zielig, zit niets in, armoedig, uit de kraan niet betrouwbaar, etc. hebben we in het begin vooral ingezet op water drinken leuk maken, kinderen en ouders informeren en rolmodellen zoeken die het goede voorbeeld geven. Het was daarbij belangrijk dat we niets verplichtten, maar het thema/aanbod zo laagdrempelig mogelijk maakten en er meer momenten voor creëerden. Jongeren Op Gezond Gewicht heeft hier onder andere materialen voor beschikbaar gesteld, zoals bidons, peuterbekers, posters, flyers, kleurplaten en 'DrinkWater-diploma's'.
49 3.8.3 De opbrengsten - Op het consultatiebureau besteden de jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen tijdens de reguliere contactmomenten aandacht aan het belang van water drinken. Ouders krijgen hierbij ook opvoedadviezen, welke cruciaal zijn om gedragsverandering te bewerkstelligen. Tevens krijgen zij een speciale beker en flyer meer (foto). Het consultatiebureau Zwanenburg heeft hiervoor 200 drinkbekers gekregen, het consultatiebureau in Hoofddorp (is incl. CJG Graan voor Visch) bijna 1000 drinkbekers. - Kinderopvanglocaties in de JOGG-wijken hebben één of meerdere DrinkWater-activatie pakketten ontvangen van Jongeren Op Gezond Gewicht. Dit pakket bevat onder andere Difrax bekers, posters, folders voor ouders, een voorleesboekje over DrinkWater, DrinkWater diploma s en kleurplaten. Het gaat om de volgende locaties: o Peuterspeelzaal Boshummel / BSO Wigwam (Overbos) o Peuterspeelzaal Zandloper (Overbos) o BSO Roversbos (Overbos) o Kinderopvang Toverzand (Overbos) o Kinderdagverblijf De Tinteltuin (Zwanenburg) o Kinderdagverblijf De Berendijk (Zwanenburg) o Peuterspeelzaal Aldoende (Zwanenburg) o Kinderopvang De Koekebieren (Halfweg) De DrinkWater-activatie pakketten in combinatie met een gesprek van de jeugdverpleegkundige hebben er toe geleid dat er meer water wordt gedronken en minder zoete drankjes. - Stichting Kinderopvang Haarlemmermeer (SKH) heeft zelf het initiatief genomen om op alle (ruim 40) Het is gewoner geworden om locaties het drinken van water te promoten middels water te drinken. themaweken die met water, voeding en gezondheid Assistent-leidinggevende Stichting te maken hebben. Hiervoor heeft SKH voor alle Kinderopvang Haarlemmermeer kinderen een eigen waterbeker of waterbidon aangeschaft (zie kader op pagina 50). Dit heeft er toe geleid dat hier nu meer water wordt gedronken; men vindt het gewoner.
50 Water weer drankje nummer één bij kinderopvang Samen met zo n vijftig kinderen, ouders en leidsters gaf wethouder Tom Horn 15 mei de aftrap van de DrinkWater-aanpak bij Stichting Kinderopvang Haarlemmermeer (SKH). Met deze aanpak stimuleert en promoot SKH op al haar 43 locaties het drinken van water. Alle kinderen, gehuld in gekleurde T-shirts en hesjes van DrinkWater, zaten klaar met hun waterbidon op het schoolplein van BSO De Wigwam. Zij luisterden ademloos naar wethouder Tom Horn. Hij vertelde hen dat het belangrijk is om water te drinken. Het is immers dorstlessend en veel gezonder dan vruchtensappen en frisdrank. Daar zitten namelijk heel veel suikerklontjes in. Op de vraag waarom cola niet goed voor je is, antwoordde één van de kinderen: Cola is slecht voor je keel! Precies, en daarom kun je beter elke dag je bidon vullen met water. Onder het leren kun je dan lekker drinken!, aldus de wethouder. De kracht van water Nadat de kinderen geproost hadden met hun bidons, kwamen zij in beweging. Sportservice Haarlemmermeer liet de kinderen sporten op muziek. Toen was het tijd om het DrinkWaterlogo te onthullen op het schoolplein. De brandweer was hiervoor met groot materieel uitgerukt. Met clean graffiti spoten ze het logo op het plein. Bij deze kunstvorm worden open plekken van een sjabloon onder druk schoon gespoten. Zo zou het logo zichtbaar moeten worden. De kracht van water werd dus letterlijk gebruikt! Helaas was het schoolplein al zo schoon, dat het logo niet verscheen. Dat mocht de pret niet drukken voor de kinderen: zij mochten de brandweerauto s van binnen bewonderen én zelf de brandslang bedienen. De middag werd afgesloten met een optreden van de danseressen Noa en Indy, halve finalisten van het programma Everybody Dance Now. JOGG De DrinkWater-aanpak van Stichting Kinderopvang Haarlemmermeer is onderdeel van Jongeren Op Gezond Gewicht (JOGG). JOGG richt zich op een gezonde leefstijl, een gezonde leefomgeving en een gezond gewicht bij de jeugd. De gemeente Haarlemmermeer heeft zich hier in 2012 bij aangesloten. Eén van de speerpunten van JOGG is water drinken in plaats van zoete dranken. Uit onderzoek blijkt namelijk dat het drinken van gezoete dranken één van de oorzaken is van overgewicht, vanwege het hoge suikergehalte. Daarom wil JOGG van water weer de meest logische dorstlesser maken. Om alle kinderen op de locaties van Stichting Kinderopvang Haarlemmermeer hier in te stimuleren, krijgen zij een beker of bidon. Bron: InforMeer 16 mei 2015 (foto s: Jur Engelchor)
51 - Alle (negen) basisscholen in Hoofddorp-Overbos en Zwanenburg en één school in Halfweg zijn gestart met het invoeren van zogenaamde drinkwaterbreaks. Dat wil zeggen dat zij meerdere keren per week water drinken (bijvoorbeeld tijdens de pauze om 10 uur of na de gymles). Om de kinderen te stimuleren meer water in plaats van zoete drankjes te drinken, zijn op de scholen bijna 1700 bidons uitgedeeld aan de kinderen. De bidon is alleen bedoeld voor het drinken van water. Basisscholen in Overbos kiezen voor water De basisscholen uit de Hoofddorpse wijk gaan kinderen stimuleren (meer) water te drinken onder schooltijd. Daarom hebben zij nu waterbreaks. Dan drinken kinderen water uit hun eigen waterbidon. Die hebben ze dinsdag 9 september gekregen tijdens de aftrap van de DrinkWater-aanpak. Die is alleen bedoeld voor water, want de scholen gaan de kinderen ook bewust maken van de hoeveelheid suiker in zoete drankjes. Druppie Vol spanning wachtten vijfhonderd kinderen dinsdag 9 september op het middenplein van hun scholen af wat er ging gebeuren. Toen Druppie om de hoek kwam, scandeerden de kinderen zijn naam, renden naar hem toen en werd er flink geknuffeld. Druppie is de mascotte van de DrinkWater-aanpak. Toen de kinderen weer op hun plek stonden, werd hen gevraagd of ze weleens frisdrank dronken. Er klonken veel ja s!. Wisten zij wel hoeveel suikerklontjes daar in zitten? Drie, vier, vijf riepen ze en de vingers gingen in de lucht. Toen de vraag werd gesteld of er ook kinderen waren die weleens water dronken, klonk er nog harder ja. Gelukkig maar, wat dat is dorstlessend en veel gezonder. DrinkWater-aanpak Kinderen krijgen veel suiker en calorieën binnen door het drinken van zoete dranken zoals limonade, sap of een yoghurtdrankje. Daarin zitten vaak meer dan vier suikerklontjes per beker. Zo krijgen de kinderen veel calorieën per dag binnen. Het beste om de dorst te lessen en om niet dik te worden is het drinken van water. Dat levert een bijdrage aan de preventie van overgewicht. Dat is de boodschap van de DrinkWater-aanpak. Ook De Regenboog en De Tovercirkel hebben zich aangesloten bij de DrinkWater-aanpak. JOGG De DrinkWater-aanpak is een initiatief van JOGG. JOGG staat voor Jongeren Op Gezond Gewicht. Steeds meer partijen waaronder nu ook de scholen sluiten zich aan. Dit doen zij bijvoorbeeld door meer aandacht te geven aan gezonde voeding en beweging op school, betere sport- en speelfaciliteiten in de wijk en voorlichting aan ouders. JOGG is hard nodig, want overgewicht is een groeiend probleem. Ongeveer één op de zeven jeugdigen is te zwaar. Bron: InforMeer 19 september 2014
52 - Sportservice Haarlemmermeer heeft het thema water omarmd. Zij stimuleren het drinken van water op allerlei manier: bij het eigen personeel (aanschaf Doppers), combinatiefunctionarissen stimuleren het waterdrinken bij de verenigingen en scholen en sportbuurtwerkers bij evenementen en activiteiten. Bij activiteiten in de wijk biedt Sportservice Haarlemmermeer standaard water aan (foto) en zorgen medewerkers voor waterbreaks. Hiermee worden de medewerkers een rolmodel voor de kinderen en hun ouders. - Cultureel Educatie- en Activiteitencentrum De Hoek (Zwanenburg) voorziet kinderen en volwassen voor, tijdens en na de les van gratis drinkwater. Hiervoor zijn ruim 150 bidons uitgedeeld. De Hoek heeft waterdrinken tevens in hun algemene voorwaarden opgenomen. - Bij de Ouder- en Kindinloop van MeerWaarde wordt voortaan water geschonken in plaats van limonade en krijgen kinderen fruit in plaats van koek (foto). Hiervoor zijn JOGG drinkbekers uitgedeeld. - VV Zwanenburg heeft in samenwerking met de gemeente een watertappunt op haar complex gerealiseerd. Er zijn 500 bidons uitgedeeld aan de jeugdleden. De trainers lassen tijdens de trainingen drinkpauzes in (zie kader pagina 53). Het watertappunt wordt erg goed gebruikt. Daarnaast is water het goedkoopste item dat men gekoeld kan kopen in de kantine. Drankenbord Hoeveel suiker zit er in je drankje? Het Drankenbord Hoeveel suiker zit er in je drankje? gebaseerd op goed voorbeeld uit Amsterdam is ook voor Haarlemmermeer ontwikkeld en gebruikt. Hiermee zijn kinderen (en hun ouders) op een speelse manier bewust gemaakt van de hoeveelheid suiker in (ge)zoete drankjes. Het is een A0 formaat bord met vakjes waar pakjes of blikjes drinken op kunnen worden geplakt met het aantal suikerklontjes ernaast en het aantal minuten bewegen om dit te verbranden. Scholen, welzijns-, zorg-, sport- en/of buurtorganisaties hebben dit bord gebruikt om het drinken van water te bevorderen. Kreten van leerlingen uit groep 8 van basisschool De Regenboog in Overbos toen zij het aantal suikerklontjes in verschillende zoete drankjes ontdekten. WAAAT, NEEE, DAT KAN NIET, HUH??
53 Watertapkraan voor vv Zwanenburg Goh, dat water is echt lekker! De jeugdleden van de Zwanenburgse voetbalclub zijn blij met hun watertappunt, dat zij zaterdag 12 april 2014 officieel in gebruik namen. Sportwethouder Adam Elzakalai trapte deze zaterdagochtend eerst een balletje met de jongste voetballertjes van de Zwanenburgse vereniging. Vervolgens was het óp naar het watertappunt om deze nieuwe voorziening officieel in gebruik te nemen. Het watertappunt is gefinancierd met een wijkbudget van de gemeente. De kinderen vonden het prachtig. Voor sommigen leek de smaak van water een heuse (her)ontdekking. Anderen waren vooral ingenomen met de nieuwe bidons die ze kregen uitgereikt: Voor het trainen kan ik nu mijn eigen bidon vullen. Zwanenburg Drinkt Water! De voetbalvereniging ziet erop toe dat de jeugdleden hun waterbidon voortaan in hun sporttas bij zich hebben. Ook zorgen de jeugdtrainers voor vaste watermomenten tijdens trainingen en wedstrijden. Met deze acties sluit de club aan bij de campagne Zwanenburg Drinkt Water! van JOGG- Haarlemmermeer. Deze campagne wil van water weer de meest logische dorstlesser maken en het gebruik van frisdrank onder de jeugd terugdringen. JOGG staat voor Jongeren op Gezond Gewicht en is een landelijke beweging voor een gezonde jeugd in een gezonde omgeving. Gezonde leefstijl Nico van Offeren, voorzitter van VV Zwanenburg: "Vanaf het eerste moment dat JOGG werd geïntroduceerd, hebben wij gekeken wat wij hiermee konden als club. We waren dan ook echt blij dat het mogelijk bleek om een watertappunt uit het gemeentelijk wijkbudget gefinancierd te krijgen. We zijn er trots op dat VV Zwanenburg de eerste vereniging in Haarlemmermeer is die het water drinken onder de jeugd stimuleert. We zullen in de toekomst samen met JOGG- Haarlemmermeer andere activiteiten ontwikkelen die eraan bijdragen om een gezonde leefstijl onder de jeugd van Zwanenburg en Halfweg te stimuleren!" Bruine boterhammen De voetbalclub neemt ook samen met de GGD het assortiment etenswaren en drankjes in de kantine onder de loep. De patat verdwijnt niet, maar er komen bijvoorbeeld meer bruine boterhammen, drankjes met minder suiker en meer fruit. Bron: InforMeer 15 april 2014 (foto: Jur Engelchor)
54
55 - De mascotte Druppie (foto) wordt regelmatig ingezet ter promotie van DrinkWater. - Steeds meer organisaties bieden gratis water aan in gebouwen en wachtruimten (bijv. consultatiebureau Zwanenburg, Pluspunt Zwanenburg (MeerWaarde)). - Bij evenementen is steeds vaker gratis water aanwezig, zoals bij de HaarlemmermeerRun, Buitenspeeldag, Wijkfeest, Scholendag Zwanenburg-Halfweg. - Via diverse kanalen is er regelmatig gecommuniceerd over het thema DrinkWater, bijvoorbeeld een artikel in Sport & Life (zie kader pagina 56), een column van de burgemeester in het Witte Weekblad (zie kader pagina 57), nieuwsbrieven van de GGD, nieuwsbrieven van scholen, lokale krantjes, etc. Dit draagt bij aan de bekendheid en het belang van DrinkWater. - Met Amy Pieters, Olympisch wielrenster bij Giant-Shimano én Zwanenburgse, is een poster gemaakt om het drinken van water te stimuleren (zie pagina hiernaast). - Diverse organisaties (o.a. Sportservice Haarlemmermeer, GGD Kennemerland, Gezondheidscentra Haarlemmermeer) hebben het waterdrinken onder het eigen personeel gestimuleerd door hun medewerkers een Dopper fles cadeau te doen (bijv. als Sinterklaas of Kerst geschenk). - En last but least, kinderen vinden water drinken lekker! Het zijn vaak vooral de ouders die moeten wennen. Sommigen twijfelen bijvoorbeeld aan de hygiëne en de kwaliteit van drinkwater. Anderen vragen zich af of hun kind dan wel voldoende voedingsstoffen binnenkrijgt of vinden het zielig. Maar achteraf gezien reageren ouders veelal ook positief. Ik drink nu meer water dan vroeger. Water is beter dan frisdrank. Zoete drankjes zijn slecht voor je tanden en er zitten kleurstoffen in. Ik neem elke dag mijn waterbidon mee naar school. Ik vind water lekker. Ik houd ook van cola, maar dat drink ik niet zoveel. Dat mag ik alleen bij feestjes, of als we uit eten gaan. Als ik elke dag cola zou drinken, zou ik het ook niet meer zo lekker vinden denk ik.
Artikel in Sport en Life over DrinkWater-aanpak 56
57 Column: Vraag het de burgemeester (3 juni 2014) Stichting Kinderopvang Haarlemmermeer gaat, in het kader van de JOGG-aanpak, kinderen stimuleren water te drinken. Wat is er mis met een glas appelsap? Burgemeester Theo Weterings: 'Helemaal niets, en zeker niet als die appelsap afkomstig is van Landgoed De Olmenhorst uit onze mooie polder. Maar, het gaat er veel meer om dat kinderen niet te veel zoete en gezoete dranken als dorstlesser drinken. Ook puur appelsap is een zoete drank, die voor ruim 10 procent bestaat uit suiker. En gezoete dranken, zoals cola en andere frisdranken, bevatten soms wel tot vijf of zes suikerklontjes per glas. In water zit vanzelfsprekend geen suiker, en dat is dus een veel gezondere dorstlesser. Want, uit onderzoek is gebleken, dat het drinken van gezoete dranken één van de oorzaken is van overgewicht. Daarom stimuleren wij hier in Haarlemmermeer het drinken van water als onderdeel van de zogenaamde JOGG-aanpak (Jongeren Op Gezond Gewicht). Samen met maatschappelijke organisaties en het lokale bedrijfsleven werkt de gemeente aan deze aanpak. Net als in zestig andere gemeenten in Nederland. Het doel is een gezonde jeugd in een gezonde omgeving, door het voor jongeren gemakkelijker en aantrekkelijker te maken gezond te eten, drinken en bewegen. Een mooi voorbeeld is daarom deze actie 'Drink Water' van JOGG in samenwerking met de Stichting Kinderopvang Haarlemmermeer (SKH). Op alle 43 SKH-locaties wordt het drinken van water gestimuleerd. De aftrap van de actie is vorige week gegeven door wethouder Gezondheid Tom Horn, samen met zo'n vijftig kinderen van BSO De Wigwam in Hoofddorp. Ook ouders, buurtkinderen en leidsters van de kinderopvang waren daarbij aanwezig. Maar daar blijft het niet bij; ook op scholen, sportverenigingen en bij buurt- en wijkactiviteiten gaat het drinken van water steeds meer aangemoedigd worden. En makkelijker beschikbaar gemaakt, door het zichtbaar en toegankelijk maken van kranen, watertappunten en waterkoelers. Uiteindelijk is het doel dat iedereen in een wijk of een dorp zich inzet, zodat water, voor oud én jong, weer de meest logische dorstlesser wordt. Hoe lekker appelsap en andere sappen ook zijn.'
3.8.4 De tips en tops - Het thema DrinkWater is sterk gekozen en gemakkelijk te implementeren door iedereen. - Het beschikbare PR-materiaal (bekers, bidons, posters, flyers, etc.) van Jongeren Op Gezond Gewicht helpt enorm bij de implementatie, omdat het de boodschap concreet en tastbaar maakt. - Professionals geven aan dat er nu meer kinderen water drinken, maar je krijgt nooit alle ouders mee. - Sommige professionals vinden dat het wel moeizaam gaat. Een of twee keer per week water op school na twee jaar inzet? Kunnen er niet meer waterdagen komen? - Een aantal professionals geven aan er soms tegen aan te lopen dat het moeilijk is hun eigen personeel te overtuigen om vaker water te drinken. Uiteindelijk moeten die professionals immers het goede voorbeeld geven. 58
59 3.9 JOGG-wijk Zwanenburg Na de zomervakantie van 2013 ging de JOGG-aanpak van start in de JOGG-wijken. In deze paragraaf wordt nader ingezoomd op de JOGG-wijk Zwanenburg. 3.9.1 Inleiding Er is een werkgroep opgericht met vertegenwoordiging van GGD Kennemerland (jeugdarts en/of jeugdverpleegkundige), Sportservice Haarlemmermeer (buurtsportcoach), MeerWaarde (kinderwerker), kindercoach en soms sluit een school (intern begeleider) aan. De werkgroep is verantwoordelijk voor de inzet en uitvoering van de activiteiten en interventies in Zwanenburg. 3.9.2 De opbrengsten In Zwanenburg is in een paar jaar tijd enorm veel gebeurd. Er zijn kleine en grote stappen gezet en kleine en grote successen behaald. Eigenlijk te veel om op te noemen. Zonder volledig te zijn, volgt hieronder een overzicht van de opbrengsten. - Veel inzet vanuit Sportservice Haarlemmermeer, o.a. via het programma Sport en School (gericht op het actief stimuleren van kinderen om duurzaam te sporten en bewegen) en Sport in de Wijk (gericht op het realiseren van een aantrekkelijk sportaanbod in de buurt in samenwerking met organisaties en vrijwilligers uit de wijk). In tabel 2 is een overzicht van de activiteiten van Sportservice in 2014 af te lezen (2013 was niet beschikbaar en 2015 is nog niet ten einde). Eén van deze activiteiten is de wekelijkse sportinstuif op dinsdagmiddag door Sportservice Haarlemmermeer. Elke schoolvakantie doet de Sportkaravaan van Sportservice Haarlemmermeer het dorp aan. Activiteiten Sportservice Haarlemmermeer in Zwanenburg (2014) Aantal beweegmomenten 414 Aantal evenementen 4 Aantal vakantieactiviteiten 3 Totaal aantal deelnemers 5.764 Tabel 2 Activiteiten Sportservice Haarlemmermeer in Zwanenburg 2014 (bron: jaarverslag Sportservice Haarlemmermeer 2014). Overheerlijke smoothies tijdens Nationale Buitenspeeldag Zwanenburg Jaarlijks is de Nationale Buitenspeeldag in Zwanenburg georganiseerd. Tijdens dit evenement is er naast aandacht voor sport en bewegen, ook aandacht voor gezond eten en drinken. Zo ook op woensdag 10 juni 2015. Sportservice Haarlemmermeer organiseerde buitenspeelactiviteiten in vijf verschillende wijken, waaronder in Zwanenburg en Overbos. Meedoen was gratis. Kinderen konden daar van 12:00 tot 16:00 knikkeren, stoepkrijten, basketballen en voetballen. Volop Gratis Bewegen dus! Op de foto is te zien hoe de kleintjes vol verlangen naar de verse smoothies kijken. Het kinderwerk van MeerWaarde organiseerde in samenwerking met Debby Noordermeer van kindercoach praktijk Heppie een workshop smoothies maken.
60 - Leerlingen van de basisscholen Gaandeweg, Aldoende en De Meerbrug uit Zwanenburg kregen zes weken lang judoles via Schooljudo. Met Schooljudo wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan de sociale en motorische ontwikkeling van kinderen. Tijdens de afsluitende clinic promootte voormalig wereldkampioen en Olympisch medaillewinnaar in Beijing, Ruben Houkes, het waterdrinken (foto). - Twee scholen (Aldoende en Gaandeweg) zijn in 2014/2015 gestart met Lekker Fit!, een interventie die basisschoolleerlingen gedurende drie schooljaren op een leuke en leerzame manier vertrouwd maakt met de voordelen van een gezonde leefstijl, onder begeleiding van GGD Kennemerland en Sportservice Haarlemmermeer. Basisschool Gaandeweg is gemotiveerd om te werken aan gezonde leefstijl en wil toewerken naar de Gezonde School (vignet). Aldoende is zich bewust van een gezonde leefstijl, maar heeft dit nog niet concreet in het beleid gevormd. Dit gaat het komend jaar zich ontwikkelen. Via NMCX heeft Aldoende moestuinbakken kunnen aanschaffen en is daar enthousiast over. Beide scholen hebben via het activiteitenbudget van Zorg en Zekerheid de JOGGBOX ontvangen, een box vol sport- en spelmaterialen waarmee kinderen worden uitgedaagd om voor, tussen en naschools te bewegen. Hier zijn de scholen enthousiast over en er wordt goed gebruik van gemaakt. Verder worden er vanaf de menukaart van Lekker Fit! verschillende materialen, clinics, workshops, etc. voor de scholen ingezet om de gezonde leefstijl nog meer te promoten aan leerlingen, leerkrachten en ouders. Ook het water drinken wordt daarbij betrokken. - De schoolpleinen van Aldoende en Gaandeweg zijn omgevormd tot beweegpleinen middels het activiteitengeld van Stichting Zorg en Zekerheid. Om kinderen, leerkrachten en (overblijf)ouders te coachen in het gebruik van het beweegplein, zijn cursussen, workshops en ouderavonden georganiseerd door Sportservice Haarlemmermeer. Basisschool Aldoende heeft haar schoolplein opgeknapt in samenwerking met Sportservice Haarlemmermeer. Het schoolplein heeft een wijkfunctie gekregen en het schoolplein is een centrale (beweeg)plek in het dorp. - Bij basisschool Aldoende zijn de leerlingen van groep 8 opgeleid tot junior coach. Deze leerlingen helpen tijdens het speelkwartier de kinderen van groep 3 t/m 7 door spellen aan te bieden. Bekeken wordt of de Junior Coaches in schooljaar 2015/2016 ook kunnen worden opgezet bij de Gaandeweg. - In 2014 heeft Sportservice Haarlemmermeer gesprekken gevoerd om draagvlak te creëren om een combinatiefunctionaris in te zetten voor de vier scholen. Vanaf januari 2015 is gestart met de uitvoering van de combinatiefunctionaris voor 12 uur op drie scholen (Gaandeweg, Achtbaan, Meerbrug) in Zwanenburg. De rol van de combinatiefunctionaris verschilt per school. Het gaat vooral om het creëren van tussenschools en extra beweegaanbod creëren op de school. - Zwanenburg Sport en Sportservice Haarlemmermeer hebben vanaf april 2014 ouder- en kindgym opgezet voor kinderen van 0-4 jaar en een crossfit activiteit voor jongeren van 15-25 jaar.
61 Volop bewegen, fruithapjes, gezonde lunch en water tijdens Scholendag Stichting 4-daagse Spektakel Zwanenburg-Halfweg, Sportservice Haarlemmermeer en sportverenigingen hebben in 2014 en 2015 de Scholendag georganiseerd. Zeven scholen uit Zwanenburg en Halfweg met meer dan 1000 kinderen deden hier aan mee. Handbal, basketbal, dans, tennis en wielrennen - alle Zwanenburgse verenigingen haakten aan om hun sport te promoten en de kinderen een leuke clinic te bezorgen. Daarnaast was er veel aandacht voor gezond eten en drinken: fruit als tussendoortje, gezonde lunches en er werd veel water gedronken. De Scholendag heeft in 2014 de Haarlemmermeerprijs gewonnen. - In het schooljaar 2013/2014 en 2014/2015 hebben er respectievelijk 18 en 14 kinderen meegedaan aan Motorische Remedial Teaching (MRT). Dit is een zorgles voor kinderen in de leeftijd van 4 t/m 12 jaar, die op het gebied van bewegen, spelen en sporten moeite ervaren en extra ondersteuning kunnen gebruiken in hun motorische ontwikkeling. Vanaf januari 2015 is Sportservice Haarlemmermeer gestart met de interventie Obelixitas in Zwanenburg. Er werd gestart met 4 kinderen en deze is voor de zomervakantie geëindigd met 12 kinderen. - Via de subsidieregeling Sportimpuls 2013 is na de zomer van 2013 de Buurtsportvereniging Zwanenburg gestart. Vier sportverenigingen (VV Zwanenburg, H.S.C. De Bataaf, Skeelerclub Zwanenburg en Christofoor), Sportservice Haarlemmermeer en MeerWaarde hebben deze aanvraag gedaan. Met dit initiatief beogen de organisaties een verbetering van de buurtcohesie en een toename van de sportparticipatie van de doelgroepen 13 25 jaar en 25 45 jaar in Zwanenburg. Door het vormgeven van een structureel samenwerkingsverband, het betrekken van de buurtbewoners bij het vormgeven van de Buurtsportvereniging en de activiteiten, ontstaat een duurzaam aanbod op maat.
62 - VV Zwanenburg doet actief mee. Zo stimuleert VV Zwanenburg het waterdrinken (paragraaf 3.8), maar ook de gezondere keuze in de kantine en deelname aan de BuurtSportVereniging Zwanenburg. - De scholen Aldoende en Gaandeweg deden in 2014/2015 mee aan het EU schoolfruitprogramma en kregen 21 weken lang drie stuks groente/fruit per leerling per week. - Er worden voorbereidingen getroffen om een Gezonde Leefstijlcoach aan te stellen voor de scholen in Zwanenburg. Doel is om kinderen richting bestaand aanbod te krijgen of (nog) meer gebruik te laten maken van dit aanbod op de school en/of in de buurt. Eventuele hiaten in het aanbod worden in beeld gebracht en waar mogelijk in samenwerking met lokale partijen en de buurtsportcoach ingevuld. - In de eerste weken van het schooljaar 2015/2016 heeft basisschool Gaandeweg in projectweken gewerkt aan vier pijlers: fysieke gezondheid, sociaal-emotionele ontwikkeling, veiligheid en duurzaamheid. Op 8 september had de school een feestelijke afsluiting van deze projectweken met alle leerlingen en ouders van de school, met onder andere verschillende uitreikingen van bijv. welke klas de afgelopen weken het meest op de fiets/lopend naar school ging en werden er gezonde hapjes geserveerd aan alle genodigden. Een mooi voorbeeld hoe gezondheid leeft. Kindervoedingsparty Mijn kind lust geen groenten. Hoe houd ik het toch gezellig aan tafel? Dit en nog veel meer vragen stonden centraal tijdens de Kindervoedingsparty bij de Ouder & Kind Inloop van MeerWaarde in Zwanenburg op 28 mei. Onder leiding van kindervoedingscoach Anniek Sturm (Voedzaam) wisselden ouders ervaringen uit. Er werden tips en tricks besproken over het omgaan met lastige eters en er werden vragen gesteld over kind en voeding in het algemeen. Een gezellige en nuttige ochtend die volgens de deelnemers zeer leerzaam was. De aanwezige ouders gaven de Kindervoedingsparty gemiddeld een 8 als cijfer. - En last but not least, professionals geven aan dat de samenwerking tussen zoveel partijen van grote waarde is. Men weet elkaar beter te vinden, er ontstaan samenwerkingsverbanden, etc. De meerwaarde zit em in dat je hele dorp aanpakt, je hoort het steeds meer. Het gonst in het dorp. Sheda Broer, jeugdarts Zwanenburg
3.9.3 De tips en tops - Zwanenburgers vormen met de inwoners van Halfweg één hechte gemeenschap. Kinderen uit het ene dorp gaan in het andere dorp naar school of de sportvereniging en andersom. Daarom hebben we ervoor gekozen dat Halfweg waar mogelijk ook wordt meegenomen in de aanpak. Bijvoorbeeld de St. Jozefschool die meedoet met de DrinkWater-aanpak. - Door de hechte gemeenschap bleek het in het begin lastig binnenkomen, maar als je binnen bent heb je het dorp ook mee. - Van ouders was er eerst veel weerstand, maar het wordt nu positief ervaren. Dit geldt ook voor scholen. Scholen wilden niet op de stoel van de ouders/opvoeders zitten; ze zien nu in dat ze het gemakkelijk kunnen implementeren (bijv. DrinkWater-aanpak). 63
64 3.10 JOGG-wijk Hoofddorp-Overbos Na de zomervakantie van 2013 ging de JOGG-aanpak van start in de JOGG-wijken. Op 11 oktober 2013 vonden onder de noemer Papa en mama komen jullie buitenspelen? gezonde en sociale activiteiten plaats in de wijk Overbos. Dit was het startschot voor een sportieve en gezonde jeugd in de wijk Overbos in Hoofddorp in het kader van JOGG. Deze werden georganiseerd door Sportservice Haarlemmermeer en MeerWaarde, in samenwerking met wijkraad Overbos en CJG Haarlemmermeer. In deze paragraaf wordt nader ingezoomd op de JOGG-wijk Overbos. 3.10.1 Inleiding Er is een werkgroep opgericht met vertegenwoordiging van GGD Kennemerland (jeugdverpleegkundige), Sportservice Haarlemmermeer (buurtsportcoach), MeerWaarde (kinderwerker), kinderopvang (leidinggevende) en een gezonde leefstijlcoach. De werkgroep is verantwoordelijk voor de inzet en uitvoering van de activiteiten en interventies in Overbos. 3.10.2 De opbrengsten Ook in Overbos is in een paar jaar tijd enorm veel gebeurd. Het voordeel was dat in Overbos een netwerk stond bij aanvang van de JOGG-aanpak. Er zijn kleine en grote stappen gezet en kleine en grote successen behaald. Eigenlijk te veel om op te noemen. Zonder volledig te zijn, volgt hieronder een overzicht van de opbrengsten. - Veel inzet vanuit Sportservice Haarlemmermeer, o.a. via het programma Sport en School (gericht op het actief stimuleren van kinderen om duurzaam te sporten en bewegen) en Sport in de Wijk (gericht op het realiseren van een aantrekkelijk sportaanbod in de buurt in samenwerking met organisaties en vrijwilligers uit de wijk). In tabel 3 is een overzicht van de activiteiten van Sportservice in 2014 af te lezen (2013 was niet beschikbaar en 2015 is nog niet ten einde). Eén van deze activiteiten is de wekelijkse sportinstuif op dinsdagmiddag door Sportservice Haarlemmermeer. Elke schoolvakantie doet de Sportkaravaan van Sportservice Haarlemmermeer de wijk aan. Activiteiten Sportservice Haarlemmermeer in Overbos (2014) Aantal beweegmomenten 353 Aantal evenementen 6 Aantal vakantieactiviteiten 6 Totaal aantal deelnemers 5.317 Tabel 3 Activiteiten Sportservice Haarlemmermeer in Overbos (2014). Bron: jaarverslag Sportservice Haarlemmermeer 2014. - Jaarlijks is in de wijk de Nationale Buitenspeeldag georganiseerd. In 2014 is er samen met de Hartstichting gewerkt aan de organisatie van de Buitenspeeldag. - Leerlingen van de basisscholen De Bosbouwers, De Bosrank, De Tovercirkel kregen zes weken lang judoles via Schooljudo. Tijdens de afsluitende clinic promootte voormalig wereldkampioen en Olympisch medaillewinnaar in Beijing, Ruben Houkes, het waterdrinken. - In 2014 heeft Sportservice Haarlemmermeer gesprekken gevoerd om draagvlak te creëren om een combinatiefunctionaris in te zetten voor de scholen. Sinds 2015 is gestart met de uitvoering van de combinatiefunctionaris voor 12 uur voor de scholen in Overbos. De rol van de
65 combinatiefunctionaris verschilt per school. Het gaat vooral om het creëren van tussenschools en extra beweegaanbod op de school. - Basisschool de Regenboog is in 2014/2015 gestart met Lekker Fit!, een interventie die basisschoolleerlingen gedurende drie schooljaren op een leuke en leerzame manier vertrouwd maakt met de voordelen van een gezonde leefstijl, onder begeleiding van GGD Kennemerland en Sportservice Haarlemmermeer. De school is gemotiveerd om te werken aan gezonde leefstijl en wil toewerken naar de Gezonde School (vignet). De school heeft via het activiteitenbudget van Zorg en Zekerheid de JOGGBOX ontvangen, een box vol sport- en spelmaterialen waarmee kinderen worden uitgedaagd om voor, tussen en naschools te bewegen. Hier is de school enthousiast over en er wordt goed gebruik van gemaakt. De school heeft plannen om het schoolplein fysiek aan te pakken. Verder worden er vanaf de menukaart van Lekker Fit! verschillende materialen, clinics, workshops, etc. voor de school ingezet om de gezonde leefstijl nog meer te promoten aan leerlingen, leerkrachten en ouders. Ook het water drinken wordt daarbij betrokken. - Bij basisschool De Regenboog zijn de leerlingen van groep 8 opgeleid tot junior coach. Deze leerlingen helpen tijdens het speelkwartier de kinderen van groep 3 t/m 7 door spellen aan te bieden. - In de wijk Overbos was nog weinig beweeg- en sportactiviteiten voor peuters en kleuters (2 tot met 5 jaar). Sportvereniging Pax en Sportservice Haarlemmermeer zijn daarom gestart met een 15- weekse cursus Nijntje Beweegdiploma (foto). Vanwege het grote succes wordt vanaf maart 2015 structureel het Nijntje Beweegdiploma gegeven in gymzaal De Boskern. In samenwerking met Sportservice is een proefles Nijntje Beweegdiploma gegeven op basisscholen De Tovercirkel (60 kinderen), De Bosrank (23 kinderen), De Bosbouwers (100 kinderen) en De Regenboog (40 kinderen). - Sportservice Haarlemmermeer is begin 2015 gestart met een wekelijkse beweegspreekochtend voor bewoners. Het doel van de beweegspreekochtend is zoveel mogelijk mensen te stimuleren tot bewegen en informatie te geven over de mogelijkheden van bewegen in de wijk. Als blijkt dat er problemen en beperkingen zijn tijdens het bewegen, is er een fysiotherapeut aanwezig om een korte screening te doen en advies te geven. - Door MeerWaarde is in samenwerking met Voedzaam Advies een kinder- en voedingsparty gegeven tijdens de Ouder- en Kindinloop van MeerWaarde. MeerWaarde organiseerde, in samenwerking met De Brede Scholen in Floriande en Voedzaam Advies, ook zeven bijeenkomsten KIK-For-Kids. Stoer, sterk en slim zijn door gezond eten. Kinderen uit Overbos en Floriande ontdekten samen hoe ze lekker kunnen snacken en slimme, gezonde keuzes kunnen maken. Ze leerden bijvoorbeeld een kikkersmoothie met spinazie te maken (foto). - In het schooljaar 2013/2014 en 2014/2015 hebben er respectievelijk 19 en 21 kinderen meegedaan aan Motorische Remedial Teaching (MRT). Dit is een zorgles voor kinderen in de leeftijd van 4 t/m 12 jaar, die op het gebied van bewegen, spelen en sporten moeite ervaren en extra ondersteuning kunnen gebruiken in hun
66 motorische ontwikkeling. In het schooljaar 2013/2014 en 2014/2015 hebben er respectievelijk 20 en 19 kinderen meegedaan aan Club Extra. Club Extra is een sportclub voor kinderen in de leeftijd van 6 t/m 12 jaar, die moeite hebben om goed deel te kunnen nemen aan de activiteiten op een reguliere sportvereniging, de gymles en/of het buitenspelen. In het schooljaar 2013/2014 en 2014/2015 hebben er respectievelijk 12 en 15 kinderen meegedaan aan Obelixitas. Obelixitas is een programma voor kinderen in de leeftijd van 8 t/m 12 jaar met overgewicht. Groene smoothies en DrinkWater bij Zomerfeest Overbos Jaarlijks organiseert Wijkraad Overbos, in samenwerking met andere partijen, hét jaarlijks terugkerend Zomerfeest van Overbos. Veel activiteiten stonden in het teken van de JOGG-aanpak. Doel was ouders en kinderen bewust te maken van gezonde voeding en regelmatig bewegen. MeerWaarde maakte in samenwerking met Voedzaam Advies bijvoorbeeld groene smoothies. Deze lekkere sapjes zijn een makkelijke manier om groente en fruit binnen te krijgen. Ook was er een mobiel watertappunt van waterleidingbedrijf PWN waar gratis drinkzakjes werden uitgedeeld. Het actieve programma werd ingevuld door Sportservice Haarlemmermeer en sportverenigingen uit de buurt gaven clinics. - Er worden voorbereidingen getroffen om een Gezonde Leefstijlcoach aan te stellen voor de scholen in Overbos. Doel is om kinderen richting bestaand aanbod te krijgen of (nog) meer gebruik te laten maken van dit aanbod op de school en/of in de buurt. Eventuele hiaten in het aanbod worden in beeld gebracht en waar mogelijk in samenwerking met lokale partijen en de buurtsportcoach ingevuld. - Via de subsidieregeling Sportimpuls 2015 is de aanvraag Overbos Fit recent goedgekeurd. De aanvraag richt zich op ouders van jonge kinderen. Het voorziet in een sportaanbod, terwijl hun kind op school zit of zelf aan het sporten is. Hiermee worden ook een andere belangrijke doelgroep te weten de ouders bereikt. 3.10.3 De tips en tops - Dat Overbos een wijk is binnen Hoofddorp, maakt het lastiger. Zwanenburg is in die zin een meer afgebakend gebied. Kinderen uit Overbos gaan ook in andere wijken naar school of sportvereniging en andersom. Bovendien werken professionals vaak Hoofddorpbreed en niet specifiek voor de wijk Overbos.
3.11 Overige opbrengsten Naast de inzet in de JOGG-wijken, zijn er ook een aantal gemeentebrede opbrengsten. Hieronder een overzicht: - Basisschool Klippeholm (Hoofddorp-Bornholm) realiseeerde het eerste Gezonde Schoolplein in Haarlemmermeer. - Basisschool De Zwanebloem (Zwaanshoek) realiseerde een Groen Schoolplein. - Naast drie scholen in de JOGG-wijken, zijn ook de basisscholen Op Dreef (nieuwe naam Avonturijn) in Nieuw-Vennep en Immanuël in Rijsenhout in 2014/2015 gestart met Lekker Fit!, een interventie die basisschoolleerlingen gedurende drie schooljaren op een leuke en leerzame manier vertrouwd maakt met de voordelen van een gezonde leefstijl. Beide scholen hebben ook de JOGGBOX (zie ook pagina 33) ontvangen. - Het project Alle Leerlingen Actief dat zich richt op jongeren die te weinig bewegen en/of overgewicht hebben is in 2014 uitgevoerd op vier middelbare scholen. Doel is het tegengaan van bewegingsarmoede en overgewicht bij inactieve leerlingen in het voortgezet onderwijs. Vanuit de testen zijn 53 unieke inactieve leerlingen doorgestroomd naar het ALLA-project, waardoor ze 60 beweeglessen hebben gekregen. Van de 531eerlingen is 56% doorgestroomd naar een structurele sportactiviteit bij een vereniging en 89% meer is gaan bewegen in anders georganiseerd verband. - De realisatie van een watertappunt bij de Toolenburgseplas en in het winkelcentrum van Hoofddorp. In het najaar van 2015 volgt nog een watertappunt in het Haarlemmermeerse Bos. 67
68 4. Kwantitatieve opbrengsten De doelstellingen voor JOGG-Haarlemmermeer richten zich op het terugdringen van overgewicht en op de verbetering van leefstijl en gedrag. Dit laatste betreft lichaamsbeweging, het minder drinken van gezoete dranken en meer drinken van water, ontbijten, het eten van groenten en fruit, het minder inactief zijn (gebruik computer en tv et cetera) en een gezonde omgeving (fysiek en sociaal). Om na te gaan of de JOGG-aanpak succesvol is, wordt onderzoek gedaan. 4.1 Inleiding Als onderdeel van de pijler Wetenschappelijke Begeleiding en Evaluatie is een effectevaluatie uitgevoerd. Daarmee kan worden onderzocht of de JOGG-aanpak succesvol is en of bijvoorbeeld leefstijl en de mate van overgewicht verbeteren. De eerste activiteiten in het kader van JOGG- Haarlemmermeer hebben plaatsgevonden in het najaar van 2013. In het voorjaar van 2014 is een uitgebreide nulmeting verricht. De nulmeting is het eerste deel van de effectmeting van het evaluatieonderzoek van JOGG-Haarlemmermeer. Meer (achtergrond)informatie over (de uitvoering van) het onderzoek is te vinden in bijlage 2. In dit hoofdstuk worden eerst de uitkomsten van de nulmeting besproken (paragraaf 4.2). Het geeft een beschrijving van de uitgangssituatie wat betreft de leefstijl van kinderen in Hoofddorp-Overbos en Zwanenburg. Vervolgens wordt ingegaan op de uitkomsten van de eenmeting, het eerste vervolgonderzoek, dat zich gericht heeft op het drinkgedrag (paragraaf 4.3). Hoeveel water en thee zonder suiker drinken kinderen en hoeveel zoete dranken en wanneer. De uitkomsten worden vergeleken met deze van de nulmeting, zodat een indicatie kan worden verkregen van het effect van de interventie op het drinkgedrag. Tevens is onderzocht welke factoren van invloed waren op het verschil tussen nulmeting en eenmeting. Tot slot wordt ingegaan op de overgewichtcijfers (paragraaf 4.4). 4.2 Uitkomsten nulmeting In deze paragraaf volgen de belangrijkste uitkomsten van de nulmeting. In onderstaande figuren is onderscheid gemaakt tussen de uitkomsten voor respectievelijk Overbos en Zwanenburg. In bijlage 2 en het rapport Nulmeting JOGG-Haarlemmermeer. Uitkomsten van het eerste deel van het evaluatieonderzoek (GGD Kennemerland en Gemeente Haarlemmermeer, 2014) is meer informatie over het onderzoek, de deelnemersaantallen en de uitkomsten te vinden.
69 Drinken Zowel in de onderbouw als in de bovenbouw is gevraagd naar het drinkgedrag: welke soorten dranken worden doorgaans zoal gedronken? In de onderbouw is ook gevraagd naar de hoeveelheden die gedronken worden door de kinderen. Enkele samenvattende uitkomsten daarvan zijn gepresenteerd in figuur 4. 90 80 70 80 82 Overbos Zwanenburg 60 50 40 30 20 46 47 * thee zonder suiker ** excl. light producten en melk 10 0 water of thee* suikerhoudende drank** Figuur 4 Drinkt 8 glazen of meer in de week (%). Ontbijt, groente en fruit Zoals valt af te lezen uit figuur 5 waren er bijna geen kinderen die minder dan vijf keer per week ontbijten. Volgens de normen die daarvoor zijn, eten veel kinderen wel te weinig groente en fruit. 100 98 95 90 80 70 60 50 40 30 20 10 53 55 18 18 40 26 8 7 Overbos Zwanenburg 0 ontbijt 5x per week of vaker eet elke dag fruit eet elke dag minstens 2 stuks fruit eet elke dag groente eet elke dag minstens 3 opscheplepels groente Figuur 5 Ontbijt, groente en fruit (%).
70 Snacks en tussendoortjes De kinderen in de bovenbouw is gevraagd naar het nuttigen van allerlei soorten snacks en tussendoortjes en op welke tijdstippen dat meestal plaatsvond. De uitkomsten in figuur 6 betreffen alle soorten snacks exclusief rauwkost. 100 90 80 70 81 87 72 78 60 50 40 30 33 27 44 47 Overbos Zwanenburg 20 17 13 10 0 in speelkwartier tusen de middag - bij overblijven tussen de middag - ergens anders na school vóór avondeten s avonds na het eten Figuur 6 Snacks en tussendoortjes tijdstippen (bovenbouw; %). Warme maaltijd Ook is gevraagd naar de warme maaltijden. Bij bijna twee derde van de kinderen in de bovenbouw koken de ouders minimaal vijf dagen in de week zelf. Dit gaat echter niet altijd gepaard met het eten van groenten of rauwkost. Buitenshuis eten en/of het nuttigen van kant-en-klaar maaltijden of afhaalmaaltijden gebeurt doorgaans minder dan de helft van de dagen in de week. Lichaamsbeweging Zowel in onderbouw als bovenbouw is gevraagd naar de wijze van naar school gaan en hoe lang dat ongeveer duurt en naar het aantal dagen in de week buiten spelen en de gemiddelde tijd daarvan per dag. Op deze wijze kon globaal het aantal minuten lichaamsbeweging per dag voor die activiteit worden berekend. Ouders van kinderen in de onderbouw is ook op deze wijze gevraagd naar sporten op school en in clubverband. Het is onbekend hoe intensief deze vormen van lichaamsbeweging waren. De uitkomsten zijn te vinden in figuur 7. Te zien is dat van alle activiteiten met lichaamsbeweging verreweg de meeste tijd wordt doorgebracht met buitenspelen. Er waren weinig verschillen tussen Overbos en Zwanenburg.
71 120 100 102 95 80 81 78 60 40 Overbos Zwanenburg 20 6 5 22 23 24 16 16 13 0 naar school buiten spelen sporten op school sporten bij club naar school buiten spelen Figuur 7 Gemiddeld aantal minuten beweging per dag op dagen van toepassing, onderbouw resp. bovenbouw. Beeldschermgebruik In figuur 8 is weergegeven wat het gemiddelde beeldschermgebruik is in uren per week, uitgesplitst naar leeftijd. Het betreft de optelsom van televisie- of dvd kijken en (spel-) computeren inclusief spelletjes op de smartphone. In de bovenbouw is ook gevraagd op welk moment van de dag het beeldschermgebruik plaatsvond. Dit kon op verschillende tijden van de dag zijn; ongeveer een-zesde van de kinderen gebruikte daarvoor meestal alle mogelijke tijden van de dag. 25 20 15 10 5 0 6 jaar 7 jaar 8 jaar 9 jaar 10 jaar 11 jaar 12 jaar Overbos Zwanenburg Figuur 8 Beeldschermgebruik naar leeftijd - uren per week.
72 Sociale en fysieke leefomgeving Kinderen in de bovenbouw is gevraagd naar verschillende aspecten van hun sociale en leefomgeving. In figuur 9 zijn enkele belangrijke uitkomsten opgenomen. Vermeldenswaard is verder dat ruim een derde van de kinderen aangeeft dat ze zelden of nooit aanmoediging krijgen van ouders, broertjes zusjes, vrienden en vriendinnen om te sporten en spelen. 35 30 33 31 25 20 15 10 16 15 21 22 Overbos Zwanenburg 5 0 vindt sport- en weinig plek om buiten te speelplekken in de buurt spelen of niet schoon of slecht onveilig er worden in de buurt niet genoeg spelen en sporten georganiseerd Figuur 9 Oordeel over sporten en spelen in de eigen buurt - bovenbouw (%) 4.3 Uitkomsten eenmeting in vergelijking met nulmeting De eerste vervolgmeting (eenmeting) heeft zich gericht op het thema drinken (meer water en thee zonder suiker drinken, minder zoete dranken drinken), omdat daar middels de DrinkWater-aanpak op is ingezet. In bijlage 2 is meer informatie te vinden over de opzet, uitvoering en deelnemersaantallen van de eerste vervolgmeting (eenmeting). In deze paragraaf volgen de belangrijkste uitkomsten van de eenmeting in vergelijking met de nulmeting. Onderbouw In de nulmeting is in de vragenlijst voor ouders van kinderen in de onderbouw voor verschillende soorten dranken gevraagd naar het aantal glazen dat hun kind daarvan drinkt in een week (aantal dagen in de week en aantal glazen per dag). Daarbij is onderscheid gemaakt tussen allerlei soorten zoete en gezoete dranken die calorieën bevatten waaronder vruchtensap en niet-zoete dranken zoals water, thee zonder suiker en frisdrank light. In de vervolgmeting zijn deze vragen herhaald. In figuur 10 is te zien hoeveel glazen per week kinderen in de onderbouw gemiddeld dronken bij de nulmeting in 2014 vergeleken met de vervolgmeting In 2015, uitgesplitst naar zoete dranken en nietzoete dranken. In 2015 vergeleken met 2014 was het drinken van niet-zoete dranken zoals gerapporteerd door ouders, gestegen van gemiddeld 15 glazen in de week naar 18,3 glazen. Het drinken van zoete dranken was volgens de ouders gedaald van gemiddeld 18,2 naar 14,8 glazen per week.
73 20 18 18,3 18,2 16 14 15 14,8 12 10 8 0-meting (2014) 1-meting (2015) 6 4 2 0 Niet-zoete dranken Zoete dranken Figuur 10 Gemiddeld aantal glazen in de week van verschillende soorten zoete dranken respectievelijk niet-zoete dranken (hier inclusief frisdrank light), door ouders over hun kind in de onderbouw gerapporteerd, van 273-277 kinderen in de nulmeting en 144-145 kinderen in de vervolgmeting Bovenbouw Met de vragen in de vragenlijst voor kinderen in de bovenbouw kon geen berekening worden gemaakt van het aantal glazen in de week. Wel is bij deze kinderen gevraagd welke dranken zij dronken op de verschillende momenten van de dag. Net als in de onderbouw kon hierbij een onderscheid worden gemaakt in verschillende soorten zoete en niet-zoete dranken. In figuur 11 is te zien hoe vaak het drinken van water en thee zonder suiker werd gerapporteerd door deze kinderen voor vier verschillende momenten en tijdsperiodes van een doordeweekse dag. Figuur 12 laat hetzelfde zien voor het drinken van zoete dranken. 70 65 60 50 49 54 52 40 36 36 38 30 20 20 14 15 0-meting (2014) 1-meting (2015) 10 0 Speelkwartier Lunch - op school Lunch - niet op school Na school voor het avondeten s Avonds na het avondeten Figuur 11 Drinken van water en thee zonder suiker op verschillende momenten van de dag bovenbouw (%).
74 100 90 80 91 84 74 82 79 70 60 50 40 30 46 24 55 54 46 0-meting (2014) 1-meting (2015) 20 10 0 Speelkwartier Lunch - op school Lunch - niet op school Na school voor het avondeten s Avonds na het avondeten Figuur 12 Drinken van zoete dranken op verschillende momenten van de dag bovenbouw (%). Te zien is dat kinderen in de bovenbouw minder vaak het drinken van zoete dranken rapporteren en vaker het drinken van water of thee zonder suiker. Ook frisdrank light en melk worden minder vaak gedronken. 4.3.1 Factoren van invloed op het verschil tussen nulmeting en eenmeting Verschillende factoren bleken verband te houden met het minder drinken van ongezonde, zoete dranken en het meer drinken van water en andere gezonde dranken. Hieronder volgt een opsomming van de onderzochte factoren. Het betreft gegevens van zowel onderbouw als bovenbouw: - Het effect was groter in Zwanenburg dan in Overbos. In de onderbouw was dit vooral bij de gezonde dranken: 34% meer gezonde dranken in Zwanenburg vergeleken met 15% meer in Overbos. In de bovenbouw was er ook een duidelijk verschil tussen de wijken: bij de ongezonde, zoete dranken deed Zwanenburg het wat dit betreft in 2014 meestal slechter dan Overbos, in 2015 was dit hier en daar al andersom (zoete dranken vóór het avondeten 2014/2015: Overbos 80,5%/80,9% en Zwanenburg 85,2%/77,9%). - Bij meisjes was het effect van de JOGG-aanpak c.q. de DrinkWater-aanpak in het algemeen iets groter dan bij jongens. In de onderbouw was dit alleen het geval bij de ongezonde dranken. - In de onderbouw was bij gezonde dranken het effect groter naarmate de groep ouder was (meer effect in groep 5 dan in groep 3). In de bovenbouw waren geen gegevens over de invloed van de groep. - Er was geen effect van leeftijd op zichzelf, los van de groep. - Er waren geen duidelijke, consistente verschillen tussen de vijf c.q. zes scholen waarmee een vergelijking kon worden gemaakt. Voor de onderbouw geldt ook nog: - Er waren aanwijzingen voor een groter effect van de JOGG-aanpak c.q. de DrinkWater-aanpak bij ouders met een niet-westerse achtergrond, maar de aantallen waren te klein voor definitieve conclusies hierover. - In groep 3 en groep 6 is een iets sterker effect bij kinderen met overgewicht vergeleken met kinderen met een normaal gewicht, vooral bij de gezonde dranken. - Er was geen invloed van het opleidingsniveau van de ouders.
75 4.3.2 Conclusie en interpretatie eenmeting Zowel ouders van kinderen in de onderbouw als kinderen in de bovenbouw rapporteren een afname van het drinken van zoete dranken en een toename van het drinken van water en thee c.q. van nietzoete dranken. Dit wijst op een positief effect van de JOGG-aanpak c.q. DrinkWater-aanpak in Overbos en Zwanenburg. Bij deze uitkomsten moet wel rekening worden gehouden met een aantal beperkingen van het onderzoek. Het betreft namelijk het drinkgedrag zoals door de kinderen en de ouders gerapporteerd, dus de uitkomsten kunnen onderhevig zijn geweest aan de neiging de zaken gunstiger voor te stellen dan ze zijn (zogenaamde sociaal-wenselijke antwoorden). Verder zou het kunnen zijn dat ook elders in de samenleving, buiten Overbos en Zwanenburg, kinderen minder zoete dranken en meer nietzoete dranken zijn gaan drinken (zogenaamde autonome trend). Daardoor zou de uitkomst niet of niet volledig zijn toe te schrijven aan de JOGG-aanpak. Om dit na te gaan, is gekeken naar de verschillen tussen bovenbouw en onderbouw, naar de uitkomsten van de zogenaamde procesevaluatie van JOGG-Haarlemmermeer (voorliggend rapport, in het bijzonder hoofdstuk 3) en is gekeken naar uitkomsten van andere JOGG-interventies in Nederland. Verschillen tussen bovenbouw en onderbouw Uit onderzoek blijkt dat kinderen minder geneigd zijn tot sociaal-wenselijke antwoorden dan ouders (Bornhorst et al 2013). Dus als er in Haarlemmermeer in aanzienlijke mate sprake was van sociaalwenselijke antwoorden, dan verwacht je dat meer bij ouders dan bij kinderen. Helaas was het niet mogelijk dit nauwkeurig te onderzoeken, omdat de vraagstellingen in de vragenlijsten in bovenbouw en onderbouw daarvoor teveel verschilden. In de bovenbouw was het percentage kinderen dat zoete dranken drinkt op verschillende momenten van de dag gemiddeld 20% minder in de eenmeting vergeleken met de nulmeting; in de onderbouw was het geschatte aantal glazen niet-zoete dranken in de eenmeting 19% lager dan in de nulmeting. Wat dit betreft waren er dus geen aanwijzingen voor verschillen tussen bovenbouw en onderbouw in de mate waarin minder zoete dranken zijn gedronken en zijn er dus indirect geen aanwijzingen voor uitgesproken sociaal-wenselijke antwoorden, noch bij ouders noch bij kinderen. Procesevaluatie Om de uitkomsten van het vragenlijstonderzoek verder te kunnen interpreteren, is het van belang de waarnemingen van de professionals mee te nemen (procesevaluatie). Zij geven aan dat er echt een bewustwording op gang is gebracht en zij zien dat er meer water wordt gedronken door de kinderen (paragraaf 3.8). Uit de evaluatiegesprekken blijkt bovendien dat Er is echt een kentering gaande, er wordt meer water gedronken! Jeugdverpleegkundige dit in Zwanenburg in sterkere mate het geval is dan in Overbos. Ook volgens de vragenlijstgegevens werd in Zwanenburg gezonder gedronken dan in Overbos (paragraaf 4.3.1). Deze overeenstemming tussen rapportage in de vragenlijst en waarneming is een tweede aanwijzing voor de betrouwbaarheid van de uitkomsten en voor een daadwerkelijk, reëel effect van de JOGG-aanpak. Vergelijking met andere gemeenten Verder is gezocht naar uitkomsten van JOGG-projecten elders in Nederland die aanwijzingen kunnen geven over de vraag of in JOGG-Haarlemmermeer wel of niet sprake was van een reëel effect. Het betreft DrinkWater-projecten in vijf andere JOGG-gemeenten, te weten: Dordrecht, Zaanstad, Amsterdam Nieuw-West, Utrecht-Overvecht en Rotterdam. Alle vijf de projecten rapporteerden een verbetering van het drinkgedrag. De projecten gebruikten vaak meer uitgebreide en/of meer
76 objectieve onderzoeksmethoden dan in Haarlemmermeer, waarmee in een aantal gevallen ook inzicht kon worden verkregen in de mogelijkheid van een tendens tot sociaal-wenselijke antwoorden of van een autonome trend. Daarvoor waren nergens aanwijzingen. In Dordrecht is zelfs gevonden dat ook de overgewichtpercentages in de JOGG-wijken sterker waren gedaald dan in de andere wijken in Dordrecht. De uitkomsten van deze JOGG-projecten elders in Nederland ondersteunen dus eveneens de waarschijnlijkheid van een reëel effect van de JOGG-aanpak in Haarlemmermeer op het drinkgedrag in Overbos en Zwanenburg. We kunnen niet met honderd procent zekerheid zeggen dat er sprake is van een reëel effect van de interventie, maar er zijn wel duidelijke aanwijzingen voor het effect. Hieruit kunnen we voorzichtig concluderen dat de JOGG-aanpak werkt. 4.4 Overgewichtcijfers Uit de meest recente groeistudie, waarin cijfers over lengte en gewicht van 15.909 Haarlemmermeerse kinderen zijn verzameld, blijkt dat overgewicht niet meer een zaak is van volwassenen, maar steeds vaker ook al op jonge leeftijd voor komt (GGD Kennemerland, 2015). Toch neemt het overgewicht onder Haarlemmermeerse kinderen en jongeren de laatste jaren af. In 2010 had 16% van de Haarlemmermeerse jeugd (4-19 jaar) overgewicht; in 2013 was dit gedaald naar 13% 15 (figuur 13). Deze gegevens betreffen cijfers zoals die aan het begin van de JOGG-periode in Haarlemmermeer bekend waren. Het gaat om de cijfers over het schooljaar 2012/2013. Er zijn nog geen recentere overgewichtcijfers bij de GGD bekend. 20 15 15,6% 14,6% 13,8% 13,1% 10 5 0 2010 2011 2012 2013 Figuur 13 Ontwikkeling overgewicht onder Haarlemmermeerse jeugd (2010-2013). Bron: GGD Kennemerland, 2015. 15 De schatting van het percentage jongeren met overgewicht is veel lager wanneer de BMI wordt berekend op basis van zelfrapportage in vergelijking met de BMI-berekening op basis van gemeten lengte en gewicht. Dit komt omdat jongeren hun gewicht onderschatten en hun lengte juist overschatten.
77 Ook in enkele andere steden in Nederland blijken de overgewichtpercentages de afgelopen jaren te zijn gedaald. De vraag is dan natuurlijk of het overgewicht in wijken waar de JOGG-aanpak is ingezet extra gedaald is. In Dordrecht blijkt dit inderdaad het geval te zijn (zie ook paragraaf 4.3.2 en 5.1) en voorlopige analyses van beschikbare gegevens van Haarlem geven aan dat dit ook het geval kan zijn bij JOGG-Haarlem. Zodra er meer recente gegevens voor Haarlemmermeer beschikbaar komen, zal ook wat betreft overgewicht een vergelijking worden gemaakt met de uitgangssituatie ten tijden van de nulmeting. Op basis daarvan kunnen we beter zien hoe de ontwikkeling van overgewicht in de JOGG-wijken is en of dit afwijkt van de Haarlemmermeerse ontwikkeling. Op dat moment kunnen we nog beter aantonen wat het effect van de aanpak is geweest. Na twee jaar gedragsinterventies zijn echter nog geen effecten op overgewicht te verwachten. 4.5 Tot slot Ten slotte biedt ook de zogenaamde Kindermonitor van GGD Kennemerland de mogelijkheid om (in beperkte mate) relevante gegevens te verkrijgen voor de effectevaluatie van JOGG- Haarlemmermeer, vooral van de kinderen in Zwanenburg. In het najaar van 2014 is deze enquête voor het eerst uitgevoerd in Kennemerland. Het is de bedoeling de enquête in 2018 en daarna elke vier jaar te herhalen. In de vragenlijst komen vragen aan bod over de ervaren gezondheid, kwaliteit van leven, voeding, beweging, gedrag en ingrijpende gebeurtenissen in het leven van het kind. Daarnaast wordt ouders gevraagd naar hun opvoedingsstijl en de sociale steun die ze bij de opvoeding ervaren van familie, vrienden of buren.
78 5. Andere relevante overwegingen In hoofdstuk 3 zijn al diverse tips en tops ter sprake gekomen. In dit hoofdstuk focussen we op andere overwegingen die van belang zijn om mee te nemen in de overweging om de JOGG-aanpak voort te zetten. 5.1 Andere JOGG-gemeenten De JOGG-aanpak vergt een lange adem. Omdat Haarlemmermeer pas drie jaar bezig is, is het zinvol te kijken naar andere gemeenten die langer bezig zijn. In Zwolle, Utrecht, Rotterdam, Amsterdam en Dordrecht zijn de eerste positieve cijfers gepresenteerd. Overgewicht onder jongeren neemt daar af. Successen in andere JOGG-gemeenten Zwolle De eerste signalen dat de JOGG-aanpak effect heeft kwamen in 2012 uit Zwolle. Zwolle JOGG-gemeente van het eerste uur zag het percentage van kinderen met overgewicht dalen van 12,1% in 2009 naar 10,6% in 2012. Utrecht Door een langdurige samenwerking van gemeente, GGD, zorg- en welzijnsorganisaties en scholen via allerlei activiteiten is het overgewicht onder jongeren tussen 2005 en 2010 gedaald van 27% naar 20%. Rotterdam De afgelopen jaren is structureel door 94 basisscholen (meer dan 50% van de Rotterdamse basisscholen) ingezet op het bevorderen van een Lekker Fitte basis bij de Rotterdamse jeugd. De Lekker Fit! scholen zijn vooral gevestigd in wijken met bevolkingsgroepen die moeilijk te bereiken zijn. Uit recent trendonderzoek blijkt dat het overgewicht onder Rotterdamse kinderen in heel Rotterdam afneemt. Van de kinderen op Lekker Fit! scholen had in 2012 28,7% overgewicht, in 2013 was dit 26,3%. Amsterdam Het percentage kinderen in Amsterdam met overgewicht is in 2013 gedaald ten opzichte van voorgaande jaren. In 2011 had 16,8% van de kinderen overgewicht en obesitas, in 2013 is dat nog maar 15,2%. Dordrecht In JOGG-wijken in Dordrecht-West worden sinds 2011 jaarlijks fittesten gehouden onder 1.670 basisschoolkinderen van twaalf basisscholen. Uit die fittesten blijkt dat het overgewicht onder kinderen in Dordrecht-West sinds 2011 met ruim 20% is gedaald. In 2014 had 33% van de kinderen te maken met overgewicht, in 2011 was dat nog 42%. Opvallend genoeg is elders in Dordrecht, waar de JOGG-aanpak niet actief is, juist een lichte stijging van het overgewicht merkbaar. Bron: Jongeren Op Gezond Gewicht.
5.2 Andere overwegingen Naast de leerpunten in hoofdstuk 3 zijn er een aantal (overkoepelende) overwegingen die van belang zijn om mee te nemen in de overweging om de JOGG-aanpak voort te zetten. Het gaat dan om: - Het bereiken van ouders. Dit blijkt aanzienlijk lastiger dan het bereiken van kinderen en professionals. - Bij de professionals is een wens voor de uitrol van de JOGG-aanpak over heel Haarlemmermeer. Er zijn meer wijken waar kinderen met overgewicht zijn. - Er zou meer aandacht moeten worden besteed aan de doelgroep 12+ en het voortgezet onderwijs. - Er moet ook worden ingezet op een gezonde omgeving (denk aan gezonde sportkantine, gezonde school, gezonde werkvloer). - Het gaat niet (alleen) om de cijfers. De echte verandering gaat stap voor stap en zit soms in kleine dingen. Net zo belangrijk: een moeder die altijd de auto nam, pakt nu de fiets. Een gezin dat altijd witbrood kocht, eet nu alleen bruinbrood. En schoolklassen ruilen frisdrank in voor water. - Doordat de JOGG-regisseur een spil-in-het-web functie vervult, is de regisseur een manusje-vanalles. De JOGG-regisseur moet ondersteund worden door anderen (intern en extern). Eerst en vooral is de regisseur een oliemannetje, degene die partij bij elkaar brengt, verbindingen legt en stimuleert en enthousiasmeert. 79
80 6. Conclusie en aanbevelingen 6.1 Conclusie De JOGG-aanpak in Haarlemmermeer is nu zo n twee jaar in uitvoering. In nauwe samenwerking met de founding fathers GGD Kennemerland, zorgverzekeraar Zorg en Zekerheid en Sportservice Haarlemmermeer startte eerst een voorbereidingsperiode: probleemverkenning uitvoeren, partijen enthousiasmeren, draagvlak creëren en een plan van aanpak opstellen. Medio 2013 startte de uitvoeringsperiode. Om de JOGG-aanpak krachtig in gang te zetten, is ervoor gekozen te focussen op twee wijken, de zogenaamde JOGG-wijken, te weten: Hoofddorp-Overbos en Zwanenburg. Deze wijken zijn gekozen omdat het percentage overgewicht onder de jeugd hier significant hoger is en deze kinderen een stimulans kunnen gebruiken om meer te bewegen en gezonder te leven. Ook is gekozen voor een focus op de doelgroep 0-12 jaar. Dit omdat nieuwe eet- en beweeggewoonten die op jonge leeftijd worden aangeleerd een grotere kans van slagen hebben. Er is de afgelopen jaren door een groot aantal partijen hard gewerkt en er zijn veel kleine en grote resultaten bereikt. Veel van de resultaten zijn niet van de ene op de andere dag behaald, maar hebben een lang voortraject doorlopen. We zien dat de JOGG-aanpak in Haarlemmermeer een beweging op gang brengt. De aanpak heeft geleid tot duurzame samenwerkingsverbanden tussen verschillende partijen (ook tussen partijen die normaliter niet zo snel de samenwerking met elkaar zouden opzoeken), bewustwording bij professionals, veel activiteiten en initiatieven en een verbetering van preventie en zorg. De focus op de twee JOGG-wijken bleek belangrijk, omdat de JOGG-aanpak er vanuit gaat dat het gedrag en de attitude van het individu worden beïnvloed door de wereld om hem/haar heen; om het gedrag te veranderen moet je de omgeving als geheel veranderen. Dan heb je alle partijen in een wijk nodig. Het beoogde gezondheidseffect op langere termijn is een toename van het aantal kinderen op gezond gewicht. Hoewel dit einddoel in de toekomst ligt, zijn de tussenresultaten positief. Zo zien we een verandering in kennis, bewustwording en attitude bij professionals van diverse organisaties en instellingen. Steeds meer organisaties en professionals zien in dat zij een rol hebben en gaan zich mede-eigenaar voelen van het gezond laten opgroeien van de jeugd. Zij nemen contact op met JOGG-Haarlemmermeer met ideeën of om te vragen of en hoe ze mee kunnen doen. Allerlei organisaties sluiten zich aan: kinderopvang, scholen, sportverenigingen, zorg-, welzijns- en sportinstellingen, etc. De professionals laten weten dat er een kentering gaande is in de JOGG-wijken ten aanzien van gezonde leefstijl. Zo zien zij bijvoorbeeld dat er meer water wordt gedronken door kinderen en dat het ook gewoner geworden is om water te drinken. De resultaten van het leefstijlonderzoek naar het drinkgedrag van kinderen in de JOGG-wijken laten dit ook zien. Hieruit blijkt dat zowel ouders van kinderen in de onderbouw als kinderen in de bovenbouw van de basisschool een afname van het drinken van zoete dranken en een toename van het drinken van niet-zoete dranken (water en thee zonder suiker) rapporteren. Dit wijst op een positief effect van de JOGG-aanpak in Overbos en Zwanenburg. Hierbij is rekening gehouden met een aantal beperkingen van het onderzoek (o.a. sociaal-wenselijke antwoorden en autonome trend). Er blijken geen aanwijzingen te zijn voor uitgesproken sociaal-wenselijke antwoorden en de onderzoeksresultaten zijn in overeenstemming met de waarneming van professionals in de JOGG-wijken. Verder ondersteunen vergelijkbare JOGGprojecten elders in Nederland eveneens de waarschijnlijkheid van een reëel effect van de JOGGaanpak in Haarlemmermeer op het drinkgedrag in Overbos en Zwanenburg. We kunnen niet met honderd procent zekerheid zeggen dat er sprake is van een reëel effect van de JOGG-interventie,
81 maar er zijn wel duidelijke aanwijzingen voor het effect. Hieruit kunnen we voorzichtig concluderen dat de JOGG-aanpak werkt. Er zijn op dit moment nog geen recentere overgewichtcijfers waarmee een vergelijking kan worden gemaakt met de startsituatie. Zodra er meer recente gegevens beschikbaar komen, zal ook wat betreft overgewicht een vergelijking worden gemaakt met de situatie ten tijde van de nulmeting. Op basis daarvan kunnen we dan beter zien hoe de ontwikkeling van het overgewicht in de JOGG-wijken zich heeft ontwikkeld en of die afwijkt van de Haarlemmermeerse situatie. Daarmee kunnen we dan nog beter aantonen wat het effect van de aanpak is geweest. Na twee jaar gedragsinterventies zijn echter sowieso nog geen of nauwelijks effecten op overgewicht te verwachten. De ervaringen in Frankrijk (de EPODE-aanpak waar de JOGG-aanpak in Nederland op is gebaseerd) hebben echter niettemin geleerd dat langdurige inzet op de integrale JOGG-aanpak en op de thema s en vijf pijlers leidt tot daling van het overgewicht bij de jeugd. Ook weten we van de successen in andere JOGGgemeenten die ons voorgingen en waar het overgewicht daalde (Amsterdam, Zwolle, Dordrecht, Rotterdam, Utrecht). In Dordrecht was zelfs een lichte stijging van overgewicht merkbaar in niet- JOGG-wijken. Een lange adem is echter nodig om onze doelen te bereiken, omdat het gaat om duurzame De aanpak moet consequent gedragsverandering van zowel kinderen, ouders, als de worden doorgezet, dan pas ga je maatschappij als geheel: het is een duurloop. Om een verandering zien. duurzamer resultaat te behalen, is en blijft het nodig dat Heleen Eijkhout en Sheda Broer, iedereen bijdraagt en zich mede-eigenaar voelt van het Jeugdgezondheidszorg gezond laten opgroeien van de jeugd. Daarin is een goede start gemaakt. De komende periode moet de groeiende bewustwording bij ouders en kinderen samen met onze lokale partners verder worden vergroot. Kortom, we zijn tevreden over wat er met de JOGG-aanpak is neergezet in Haarlemmermeer de afgelopen jaren en wat we met elkaar hebben bereikt. We liggen op koers en gaan op weg naar een fase van borging. De conclusie is dan ook dat de JOGG-aanpak in Haarlemmermeer moet worden voortgezet. 6.2 Aanbevelingen Hieronder wordt aan de hand van de verschillende onderdelen (lokale organisatie, vijf JOGG-pijlers, communicatie, thema-aanpak en JOGG-wijken) een aantal aanbevelingen gegeven hoe de JOGGaanpak de komende jaren zou moeten worden voortgezet. Na een positief collegebesluit over de voortzetting van de JOGG-aanpak in Haarlemmermeer, dient op basis hiervan een uitvoeringsprogramma voor de periode 2015-2018 te worden opgesteld. 6.2.1 Lokale organisatie Bij de start van de JOGG-aanpak in Haarlemmermeer is een lokale organisatiestructuur ingericht. Niet om een nieuwe of zware structuur op te zetten, maar voor het verkrijgen en behouden van draagvlak onder de stakeholders. Uiteindelijk is het de bedoeling dat deze programmaorganisatie zichzelf overbodig maakt. Daar is het nu echter nog te vroeg voor. Uit de evaluatie met professionals blijkt dan ook dat ze wensen dat de ondersteuning (JOGG-regisseur, werkgroepen, PR-materiaal, etc.) wordt gecontinueerd. De lokale organisatiestructuur (stuurgroep, begeleidingsgroep, werkgroepen) dient dan ook te worden voortgezet. Zeker in een fase waarin we naar borging bewegen. De stuurgroep en begeleidingsgroep spelen hierin een belangrijke rol; om bestaande en nieuwe partijen te motiveren en betrekken. Het verdient de aanbeveling om de stuurgroep (en begeleidingsgroep) uit
82 te breiden met andere partijen die kunnen bijdragen aan de oplossing; zoals het onderwijs (bovenschools) en private partners. Ook de rol van de JOGG-regisseur behoeft voortgang. De gemeente kan deze rol het best vervullen, omdat zij de lokale regie heeft op het gebied van jongeren en publieke gezondheid. De JOGGregisseur heeft daarbij nadrukkelijk als taak om partijen bij elkaar te brengen en initiatieven en netwerken met elkaar te verbinden, te agenderen en inspireren, om nieuwe netwerken aan te boren en energie aan te wakkeren. De gemeente/jogg-regisseur heeft geen contact met de doelgroep kinderen en hun ouders. Deze taak moet worden overgelaten aan professionals. De BuurtSportCoach blijft als verbinder in de wijk een belangrijke rol spelen. Mogelijk kan de JOGG-regisseur wel uit een aantal werkgroepen stappen en het meer overlaten aan de professionals in de wijk en met hen aan de inwoners. Tot slot is het belangrijk dat draagvlak bij bestaande en nieuwe samenwerkingspartners goed wordt geborgd. Niet alleen bij de professionals die in de werkgroepen zitten, maar door de hele organisatie. Daarmee wordt de JOGG-aanpak structureel, raakt deze geborgd en minder kwetsbaar. 6.2.2 Politiek-Bestuurlijk Draagvlak Politiek-Bestuurlijk Draagvlak is onontbeerlijk bij de JOGGaanpak en kan gezien worden als randvoorwaarde voor de andere vier pijlers. Deze pijler dient dan ook één extra aandacht te krijgen de komende JOGG-periode. Hierin is integraal gezondheidsbeleid een noodzakelijke volgende stap. Integraal gezondheidsbeleid is geen doel op zich, maar wel de beste manier om het probleem van overgewicht aan te pakken. Dat begint bij het creëren van draagvlak op verschillende beleidsafdelingen en directie- en managementniveau. Portefeuillehouders kunnen vanuit hun eigen portefeuille ingezet worden. Het verdient verder de aanbeveling om gezondheid standaard te laten meewegen in de uiteindelijke besluiten door een paragraaf over gezondheidsconsequenties in beslissingsdocumenten voor de gemeenteraad en het college van Burgemeester en Wethouders op te nemen. Hiermee wordt gezondheid één van de onderwerpen zoals ook duurzaamheid en participatie dat zijn en kan een integrale afweging worden gemaakt. Ook bij (ruimtelijke) plannen kan rekening worden gehouden met het gezondheidsaspect; bijvoorbeeld door te kijken naar de inrichting van de openbare ruimte op een dusdanige manier dat die de gezondheid van inwoners bevordert.
83 6.2.3 Publiek-Private Samenwerking De voorbereidingen voor het vormgeven van de pijler Publiek-Private Samenwerking zijn in 2015 genomen. Ook deze pijler verdient extra aandacht de komende JOGG-periode. Het organiseren van de bijeenkomst Gezonde Werkvloer en de regionale bedrijfsproposities die binnenkort worden voorgelegd aan private partijen, leiden mogelijk tot nieuwe private partijen die zich (meerjarig) willen binden aan JOGG-Haarlemmermeer. Verder verdient het de aanbeveling om de middenstand te betrekken bij de lokale JOGG-aanpak. De middenstand heeft veel invloed en kunnen ook meedenken en bijdragen. 6.2.4 Sociale Marketing Sociale marketing dient een belangrijk onderdeel te blijven binnen de aanpak in zijn algemeenheid en bij het ontwikkelen van activiteiten en interventies en de communicatie daarover in het bijzonder. Belangrijk is dat de boodschap positief, helder, simpel, haalbaar en niet stigmatiserend is en dat zoveel mogelijk wordt aangesloten bij de belevingswereld van de doelgroep (kinderen, hun ouders en/of professionals). Sociale marketing is kostbaar en tijdrovend. Het gevaar bestaat dat professionals bedenken wat goed of leuk is voor de doelgroep. Dat is immers gemakkelijker. Hier dient extra aandacht voor te zijn en professionals kunnen hierin ook worden geadviseerd/getraind, onder meer door Jongeren Op Gezond Gewicht. 6.2.5 Wetenschappelijke Begeleiding en Evaluatie Monitoring en onderzoek blijft een belangrijk onderdeel van de JOGG-aanpak. Het voortzetten van het jaarlijkse leefstijlonderzoek in samenwerking met GGD Kennemerland (en scholen) is noodzakelijk om na te gaan of er verandering optreedt in het gedrag van de kinderen. Ook kan op een gegeven moment worden nagegaan of er verandering optreedt in het percentage kinderen met overgewicht en in de gemiddelde body-mass-index (een indicator voor het vetpercentage van de kinderen). Op basis daarvan kunnen we nog beter aantonen wat het effect van de aanpak is.
84 6.2.6 Verbinding Preventie en Zorg Er zijn flinke stappen gezet op deze pijler, maar er zijn nog stappen nodig. De verbinding tussen preventie en zorg dient nog duidelijker te worden gepositioneerd voor alle partners. Verder moet worden gemonitord of de gemaakte afspraken haalbaar/uitvoerbaar zijn in de uitvoering. Ook kan een nieuwe opdracht/thema voor de werkgroep worden geformuleerd om op te pakken. En in het verlengde daarvan kijken welke professionals daarbij moeten worden betrokken. Mogelijke nieuwe opdrachten zijn: - Het afronden van het zogenaamde stroomschema (signaleren, diagnostiek, behandeling en nazorg). Hiermee is in de eerste periode een start gemaakt. Hiermee worden de gemaakte samenwerkingsafspraken tevens geborgd. - Het zoeken naar een oplossing voor burgers die niet bij Zorg en Zekerheid verzekerd zijn voor de financiering van onder meer de interventie LEFF. - Onderzoeken hoe kinderen met overgewicht en hun ouders bij de ketenaanpak kunnen worden betrokken door inzicht te verkrijgen in de ervaring en mening van ouders/verzorgers over professionele begeleiding van het kind/gezin en hun motieven om mee te gaan in de aanpak van overgewicht bij het kind. Ook dient nadrukkelijk de verbinding te worden gezocht met het Sociaal Domein (o.a. schoolteams, Meer-Teams). Door de hectische periode van de transities is dat in de afgelopen periode nog onvoldoende gelukt. De JOGG-aanpak sluit goed aan bij de uitdagingen en kansen van de decentralisaties. 6.2.7 Communicatie Uit de evaluatiegesprekken bleek dat één van de verbeterpunten voor JOGG-Haarlemmermeer ligt in de communicatie. Het gaat daarbij zowel om de zichtbaarheid van JOGG-Haarlemmermeer als de zichtbaarheid van deelnemende partners. JOGG moet overal en steeds terugkomen. In zichtbaarheid zit ook de kracht om verder uit te bouwen. Voor communicatie moet daarom de komende JOGG-periode extra aandacht zijn. Het afronden van de toolkit voor partners (met teksten en beeldmateriaal) zodat partners zelf gemakkelijk kunnen communiceren is daarin een belangrijke. Ook kan de communicatie worden versterkt door een eigen huisstijl te ontwikkelen (en dus niet vanuit de gemeente communiceren). Om JOGG zichtbaar te maken zouden successen meer gedeeld mogen worden en JOGGambassadeurs (personen die enthousiast zijn over de JOGG-aanpak en zich hiervoor inzetten) in het zonnetje gezet kunnen worden. Communicatie dient wel te passen bij de regiegrol van de gemeente. De gemeente dient niet direct als zender op te treden.
85 6.2.8 Thema-aanpak In 2014 en 2015 lag de focus in de aanpak op het thema DrinkWater. Hierin zijn veel stappen gezet en de cijfers uit het leefstijlonderzoek tonen ook aan dat er meer water wordt gedronken. Belangrijk is dat dit thema ook geborgd wordt, bijvoorbeeld door het op te nemen in visie en beleid van de verschillende organisaties. Als water drinken normaal wordt, dan blijken kinderen het ook heel normaal te vinden om voor water te kiezen. Vanaf 2016 start men landelijk met de uitrol van de thema-aanpak rondom Groente en Fruit. Gezien de resultaten uit de nulmeting (kinderen eten te weinig groente en fruit), verdient het aanbeveling hierbij aan te sluiten en hier op in te zetten. 6.2.9 JOGG-wijken Met de JOGG-aanpak zijn de JOGG-wijken in beweging gebracht. Er zijn nieuwe samenwerkingsverbadnen ontstaan, veel activiteiten opgestart en er is een bewustwording op gang gebracht. Hiermee is een belangrijke start gemaakt, maar we zijn er nog niet klaar. Het verdient de aanbeveling de focus op de JOGG-wijken te handhaven, pas dan gaan we resultaat zien. In het kader van verduurzaming hebben de Gezonde Leefstijlcoaches die in beide wijken zijn begonnen hierin een belangrijke rol. Echter, doe ook gemeentebreed wat gemeentebreed kan en kijk naar quickwins. Bijvoorbeeld het thema DrinkWater, dat kan in elke organisatie en in elke wijk worden geïmplementeerd. De JOGG-aanpak dient dus waar mogelijk te worden verbreed naar andere wijken in Haarlemmermeer. 6.2.10 Overige aanbevelingen Tot slot zijn er een aantal aanbevelingen die niet onder bovengenoemde onderwerpen vallen, maar die wel van belang zijn voor een vervolg, te weten: Doelgroep 12-18 jaar en voortgezet onderwijs In de afgelopen periode is de focus vanuit preventief oogpunt vooral op de doelgroep 0-12 jaar geweest. Gezien de overgewichtcijfers onder jongeren, dient de JOGG-aanpak zich meer dan voorheen te richten op de doelgroep 12-18 jaar. Daarbij dienen tevens scholen te worden betrokken. Ouders betrekken De JOGG-aanpak focust zich op de jeugd. Om een gezonde jeugd te realiseren, zijn ouders ook van belang. Mede afhankelijk van de leeftijd van het kind hebben ouders een grote invloed op hoe het kind wordt opgevoed en opgroeit. Dé oplossing om ouders te betrekken bestaat niet. Er zijn verschillende type ouders. Dit vraagt om verschillende manieren om ouders te betrekken bij de gezonde leefstijl van hun kind. Uit onderzoek is in ieder geval bekend dat er een aantal algemeenheden zijn die werken om ouders te betrekken bij de gezonde leefstijl van hun kind en hen informatie, advies en ondersteuning hierover te bieden. Denk aan het gebruik van een positieve boodschap en het uitwisselen van ervaringen tussen ouders. Hier dient in de komende periode extra aandacht voor te zijn.
Gezonde omgeving Hoe onze omgeving is ingericht, welke keuzes er het meest prominent worden aangeboden, bepaalt voor een groot deel ons gedrag. Uiteindelijk gaat het bij JOGG-aanpak om het creëren van een gezonde omgeving. De volgende programma s kunnen daar bij helpen en verdienen in de volgende JOGG-periode extra aandacht: - Gezonde School: Een kind brengt veel tijd door op school en leert daar voor een belangrijk deel wat normaal is in het leven. De school heeft grote invloed op het leven van jongeren. School is daarom een belangrijke vindplaats. Een gezond voedingsaanbod op scholen kan een belangrijke basis bieden voor een gezonde leefstijl van deze jongeren. Gezondheid moet een belangrijk onderwerp worden op de Lokale Educatieve Agenda (LEA). De LEA is een instrument waarin gemeente en schoolbesturen tot gezamenlijke afspraken komen. - Gezonde Sportkantine: De sportkantine is voor veel jongeren een omgeving waar ze relatief veel tijd in doorbrengen. De Gezonde Sportkantine is een programma waarmee sportclubs (in een paar eenvoudige stappen) hun aanbod gezonder kunnen maken, zonder daar omzet voor in te leveren. In de eerste JOGG-periode is een start gemaakt met de Gezonde Sportkantine. In Haarlemmermeer zijn momenteel 9 sportkantines die aan de slag zijn gegaan met de Richtlijnen Gezondere Kantines. Er zijn in Haarlemmermeer vele sportclubs actief; hier valt dus nog veel winst te behalen. 86
Bijlage 1 - Nieuwsbrief JOGG-Haarlemmermeer 87
88