De spraakbanaan Tijdens een van mijn lessen Casuïstiek kreeg ik de opmerking dat ik wel erg makkelijk door de bocht ging door te stellen dat het spraakgebied van ± 300Hz tot ruim 4000Hz zou lopen. Omdat ik geen spraakbanaan voorhanden had, ben ik de dag erna eens het internet opgegaan om te kijken of er wat voorbeelden te vinden zijn die mijn redenering ondersteunden. Een simpele zoekopdracht bij Google t.w. spraakbanaan laat een scala van hits zien, die vaak ook een plaatje erbij hebben, waarop deze spraakbanaan staat afgebeeld. De tekst die je erbij vindt is veelal geschreven voor leken en gaat voor ons doel niet diep genoeg in op de materie. Hoe men aan de grafische voorstelling van de spraakbanaan is gekomen staat vrijwel nooit te lezen, terwijl je toch vele voorstellingen regelmatig ziet terugkeren bij verschillende sites. De spraakbanaan zoals ReSound hem neerzet De eerste spraakbanaan (overigens zonder banaan) kunnen we terugvinden in de aanpassoftware van ReSound. Het audiogram dat we erin zien staan is willekeurig en heeft verder niets met dit verhaal te maken. De letters staan op de positie in het audiogram waar hun dominante frequentie ligt om de desbetreffende klank goed te kunnen verstaan. Op die manier kunnen we de frequentie herleiden en ook de gemiddelde intensiteit waarmee deze letter in normale spraak wordt uitgesproken. Bij iedere letter moeten we eraan denken dat we hem classificeren zoals hij wordt uitgesproken. Voorbeeld de f: moet worden bezien als een Onder de voortanden door, en over de bovenlippen geblazen geluid en dus niet als ef. Bedenk u dat het vaak helemaal niet meevalt om een juiste voorstelling in gedachten te nemen van een bepaalde letter zonder deze gewoon te produceren. 1
Daarnaast zijn er geluiden, bijvoorbeeld de plofklanken of stemloze klanken, die je helemaal niet zo makkelijk kunt maken zonder ze in een woord te plaatsen. Denk aan de letters p en h. Het plaatje van ReSound zou ons kunnen vertellen dat spraak grofweg gezocht moet worden in het frequentiegebied tussen 250 en 6000 Hz, met een intensiteit tussen de 30 en 60 db De spraakbanaan van Siemens Binnen de spraakbanaan van Siemens vinden we bij benadering de letters zoals bij ReSound gezien globaal terug. Het enige verschil zit hem in het feit dat de banaan een veel groter gebied bestrijkt dan de letters. We kunnen ons dat in richting van intensiteit nog wel goed voorstellen als zijnde het verschil tussen zacht praten en hard praten, waardoor er een zekere reserve in de spraakbanaan zou moeten zitten. Zodra we kijken naar de frequentiespreiding moeten we meer denken aan het verschil in stemmen. Je hebt hoge stemmen en lage stemmen. Ook dan is een zekere spreiding te verklaren. 2
De voorstelling van de NVVS inzake geluid De hierboven afgebeelde illustratie is te vinden op de site van de NVVS. Hier is iemand erin geslaagd een beeld te geven van de plek van geluid om ons heen inclusief alle spraakklanken. Hij is op zijn minst creatief te noemen en doet me een beetje denken aan een grafische voorstelling die ik ooit eens gezien heb t.b.v. Ewing testen. Eveneens de NVVS Ook bovenstaande, simpele voorstelling van spraak is te vinden op de NVVS site. Wat hier vooral bij opvalt is de geringe dynamiek waaraan gedacht wordt, terwijl de spraakklanken op een wezenlijk andere plek liggen dan bij Siemens en ReSound. Daarnaast concluderen we dat de banaan ver voor de 125Hz begint en ver voorbij de 8000 Hz eindigt. 3
Nog een van de NVVS Op de site van de NVVS zijn er nogal wat spraakbananen te vinden. Bovenstaande wat meer serieuze voorstelling komt in de buurt van wat we eerder zaken bij ReSound en Siemens, maar wat hier weer opvalt is de dynamiek van spraak die doorloopt tot 75 db. Laperre uit Belgie Een spraakbanaan die ik u niet wil onthouden is bovenstaande van Laperre uit België, die zich er wel heel makkelijk afmaakt door slechts onderscheid te maken in klinkers en medeklinkers. Afgezien van de eenvoud is de benadering ook niet echt juist te noemen omdat klinkers niet per definitie in het laag maar ook best in het hoog zitten. 4
Benadering van geluid door Phonak Ook op de site van Phonak is een aardige illustratie te vinden omtrent een spraakbanaan in combinatie met geluid, zoals u ook al bij de NVVS zag. Voor wat betreft de pictogrammen van de hogere geluidsintensiteiten vraag ik toch aandacht voor het feit dat er nergens bij staat wat de afstand tot de geluidsbron is. Bij een pneumatische hamer kan ik me voorstellen dat het gaat om de persoon die ermee werkt, maar bij een vliegtuig ontbreekt me de fantasie of hij overkomt op 500 meter hoog, of dat we er naast staan als hij opstijgt. Wat bovenal opvalt in deze voorstelling is dat de spraakbanaan zo ver doorloopt voor de 125 Hz en na de 8000 Hz. Met name het plaatje van Phonak prikkelde mijn nieuwsgierigheid om toch weer wat meer naar geluid te gaan kijken en dan wel hoe het is opgebouwd. Om die reden toch even kijken op audiologieboek.nl waar ik bovenstaande illustratie aantrof. 5
De spraakbanaan volgens www.audiologieboek.nl Binnen de spraakbanaan zijn de klanken voor een deel gerubriceerd op de Belgische manier, klinkers en medeklinkers en voor een deel in formanten. Ook hier valt het op dat de banaan zich in alle breedte uitbreidt van ver voor de 125 Hz, tot ver voorbij de 8000 Hz. De dynamiek loopt van 30 tot 70 db. Het gebied van de F0 betreft het gebied waar de grondtoon van de stembanden te vinden is. Deze is voor mannen om en nabij de 125 Hz en voor vrouwen ligt deze grofweg een octaaf hoger dus gemiddeld rond de 250 Hz. De grondtoon wordt om die reden wel bij de spraakbanaan gerekend, maar speelt geen rol voor het verstaan van specifieke klanken. Door het aanzetstuk (keel, tong, mondholte, mond en tanden) zodanig te vormen kunnen we de klank van het geluid doen variëren. Hierbij blijft de grondtoon gelijk en worden luchtstromingen zodanig beïnvloed, dat we er specifieke klanken van maken, die spraak kunnen vormen. Dan blijft toch de vraag hoeveel specifieke frequentiegebieden nou bijdragen aan het verstaan van spraak. Hiertoe is reeds in 1959 onderzoek gedaan door ene meneer of mevrouw Taselaar, die door het opdelen van de frequentieband in octaven en middels een lijst van spondeeën (twee lettergrepige woorden) tot de ontdekking kwam dat verschillende frequentiegebieden verschillende bijdrage leveren aan het spraakverstaan. Onderstaand grafiek illustreert het belang van elke frequentieband in een bijdrage-percentage tot het spraakverstaan. 6
Illustratie bijdrage spraakverstaan volgens www.audiologieboek.nl We zien hierin de resultaten van twee onderzoeken die niet geheel los van elkaar zijn verricht. Het verschil zit hem in gekozen uitgangspunt. Rood zo rond de 300 Hz als beginfrequentie en groen rond de 400 Hz als beginfrequentie. De blauwe lijn is de omhullende en resultante van deze twee metingen. Het resultaat van beide onderzoeken komt met elkaar overeen en als zodanig vullen ze elkaar ook mooi aan. Voor iedere frequentieband kunt u zien hoeveel procent deze toonhoogte (per band) bijdraagt aan het verstaan van spraak. We kunnen dus zeggen dat de meeste informatie te vinden is rond de 1000 en 2000 Hz. De laagste en hoogste frequentiebanden dragen weldegelijk bij aan het verstaan van spraak, maar hebben een duidelijk kleinere (procentuele) invloed dan de middenfrequenties. Conclusie: We zien in de documentatie die ons dagelijks omringd een heleboel spraakbananen terug. We zien dat deze veelal verschillende vormen kennen. We kennen de bedoeling die ze willen uitstralen, het in beeld brengen van een frequentie en intesiteitsgebied dat belangrijk is voor ons spraakverstaan. Mijn conclusie is dan ook om de aangeboden spraakbananen met een korreltje zout te nemen en de intentie van wat zij bedoelen primair te willen stellen aan de grafische voorstelling. 7