Cursus Seniorenacademie najaar 2015 Wonen op terpen en wierden. De archeologie van het Noord-Nederlandse kustgebied 1. Inleiding en geschiedenis van het onderzoek Annet Excursie Hegebeintum Noarderleech - kwelderwandeling Firdgum - Eigen vervoer - 6, 19 of 20 oktober 2013 Tentoonstelling Groninger Museum 2006 Onderzoeksagenda archeologie voor terpengebied Belangrijke begrippen pdf op cursuspagina terp/wierde 1
BODEMARCHIEF (Ezinge) Alles wat in de bodem ligt opgeslagen aan informatie over het verleden: vondsten grondsporen en structuren resten oud landschap hout macroresten (= zaden) schelpen botten dieren menselijke resten Vondstcomplex verzameling vondsten in een grondspoor Belangrijk in archeologie: niet alleen vondsten maar ook! WETLAND-ARCHEOLOGIE in terpen: ZEER GOEDE CONSERVERING ontstaan door grondbewerking (bv. spitten/ploegen, graven en opvullen) waterputten kuilen sloten ploegsporen graven lagen Grondsporen Englum 2000 2
Resten oud landschap Vondsten en grondsporen>> Reconstructie samenleving in het verleden morfologie = vorm van het landschap bodems, afzettingen pollen macroresten diatomeeën, foraminiferen schelpen opgravingsterminologie : verdiept gedeelte in een opgraving = basisopgravingseenheid Ezinge 1930 foto Groninger Instituut voor Archeologie bv. Englum 3
bijbehorende veldtekening : een horizontaal niveau in een werkput In Ezinge 22 vlakken! bv: verticaal vlak, doorsnede in: JVT 9/10 Grondsporen en structuren deel profieltekening Englum: Aanleiding ritueel: Englum, opgraving 2000. Aanleg van een nieuw woonplatform 4
CHRONOLOGIE/ ARCHEOLOGISCHE PERIODES Vanaf hier bewoning kweldergebied >>> terpen en wierden Hier onderbreking in de bewoning (4 e eeuw) Aquarel 1772 door Aart Schouman (1710-1792); Groninger Museum Conclusie: terpen en wierden zijn geen natuurlijke heuvels! Bodemkaart van G. Acker Stratingh (Groningen 1839). Rijksuniversiteit Groningen 5
Ontdekking 19 e eeuw: terpen en wierden bestaan uit zeer vruchtbare grond met mooie structuur veel stikstof en fosfaat Detail kaart Ferwerderadeel, door W. Eekhoff, 1853 http://digicollectie.tresoar.nl/ Eenum Marsum (Gr.) 6
Cijfers afgravingen Aantal terpen/ wierden Daarvan geheel/ deels afgegraven % Bron Groningen 587 268 46% Klok 1979 Friesland 955 697 73% Halbertsma 1944 Er zijn ongetwijfeld meer dan 2000 verhoogde woonplaatsen geweest in Noord-Nederland! Onbekende terpen en wierden worden nog steeds aangetroffen bij archeologisch onderzoek, bv: terpen die al afgegraven waren bij telling terpen die zijn overslibd (Van Es, Paddepoel: frustrated terps) terpen waarvan de bovenkant gelijk is aan het huidige maaiveld Friesland Vooral gericht op terpvondsten Provinciaal Friesch Genootschap ter Beoefening van Friesche Geschied-, Oudheid- en Taalkunde Opgericht in 1827 Fries Museum De Vrije Fries mr. P.C.J.A. Boeles (1873-1961) jurist conservator Fries Museum eerste helft 20 ste eeuw Voorwerpen uit afgravingen, gepubliceerd door Eekhoff e.a. in 1875. Tek. D. Cannegieter 1870 7
Hogebeintum foto frieslandholland.nl Hegebeintum hoogste terp, 8.80m foto Lancewad Open Dag tijdens de afgraving van Hogebeintum, 1905. Foto Fries Museum Groningen Vooral natuurwetenschappelijke benadering Natuur- en Scheikundig Genootschap 8
Arend Folmer (1833-1915) Commissie voor Ethnologie Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde Centraal Bureau voor de kennis van de provincie Groningen en omgelegen streken Opgericht 1897 commissie van het Natuur- en Scheikundig Genootschap Doel: snel onderzoek gaan doen in wierden, voor het te laat is! Begin moderne terparcheologie 1908 biologiestudent Albert Egges van Giffen aangesteld in Dorkwerd Doel: documentatie van de wierde tijdens de afgraving. - landschap en ecologie belangrijker dan vondsten - Zijn benadering was afhankelijk van goede conservering organische resten! - Combinatie van verticale en horizontale doorsnedes overgenomen uit de biologie Bezocht en documenteerde veel terp- en wierdeafgravingen BELANG EN BEGRIP GRONDSPOREN!! 1910 A. E. van Giffen. Het dalingsvraagstuk der Alluviale Noordzeekusten, in verband met bestudeering der terpen. Tijdschrift voor geschiedenis, land- en volkenkunde 25:258-294. >>> verschil hoogte terpzool onder terpen in vergelijking met omgeving (maaiveldhoogte nu) is indicatie voor daling land t.o.v. zeespiegel NB. terpzool = natuurlijke oppervlak waarop terp ontstond bron: Knol, Kortekaas & 2008 (JVT 92) 1913 Die Fauna der Wurten, I. 9
Albert Egges van Giffen, ca. 30 jaar oud 1884-1973 1920: oprichting BAI (nu GIA). Directeur: Van Giffen 1923-1934: af- en opgravingen in Ezinge 1938: Institut für Marschen- und Wurtenforschung (nu Niedersächsisches Institut für historische Küstenforschung) in Wilhelmshaven 1940-1956: buitengewoon hoogleraar prehistorie aan UvA 1947-1950: Hoofd Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (nu RCE) 1951: Instituut voor Pre- en Protohistorische Archeologie Albert Egges van Giffen (nu Archeologie en Prehistorie, UvA) >>>> Ecologische benadering enorme invloed op Nederlandse en Noord-Duitse archeologie! Vereniging voor Terpenonderzoek Jaarverslagen van de Vereniging voor Terpenonderzoek - opgericht 1916 - financierde en publiceerde onderzoek Van Giffen Website: www.terpenonderzoek.nl Beroemdste opgraving: Ezinge 1923-1934 in: Jaarverslagen van de Vereniging voor Terpenonderzoek (JVT) 13-15 10
Ezinge 1933 resten van huizen vanaf de 5 e eeuw v. Chr. De Schnitterzelt, het huistype van de vroege terpbewoners, volgens Van Giffen 1926, afb. 18 (JVT 9/10). Reconstructie ijzertijdboerderij Orvelte bron: Verleden land, 1981 Presentatie van opgravingsresultaten, in Jaarverslagen van de Vereniging voor Terpenonderzoek (JVT) 13/15 11
Ezinge gepubliceerd 2015! Verschillende vloerniveaus in vier opeenvolgende fasen van een vroegmiddeleeuws huis in Leens (Gr.). Opgegraven in 1939 (JVT 20-24) betekenis afgravingen voor archeologie: Enorme vernietiging van bodemarchief! Maar ook: Heel veel vondsten uit afgravingen, basis van huidige museumcollecties Aan de hand van vondsten overzicht van bewoningsgeschiedenis Steilkanten en terpzolen: mooi uitgangspunt voor opgravingen Steilkant- en terpzoolopgravingen vanaf 1997 Englum 2000 12
Steilkantproject o.l.v. Johan Nicolay v.a. 2006 ANJUM 2006 Foto: Foto GIA GIA Anjum 2006 Steilkant Anjum 2006 Steilkant Anjum 2006 Steilkant Achlum 2009 13
Achlum 2009 Firdgum 2011 Dronrijp 2012 Dronrijp 2012 (Onduidelijke) legenda rode stip: ijzertijd paarse stip: Romeinse tijd oranje stip: vroege middeleeuwen groene stip: middeleeuwen blauwe stip: vroeg modern zwarte stip: moderne tijd grijze stip: onbekend (Onduidelijke) legenda rode stip: ijzertijd paarse stip: Romeinse tijd oranje stip: vroege middeleeuwen groene stip: middeleeuwen blauwe stip: vroeg modern zwarte stip: moderne tijd grijze stip: onbekend 14
Halligen Verschil met toen: -toen geen dijk, nu wel - toen aangroeiend kweldergebied, nu afkalvend kweldergebied Elisenhof, vroege middeleeuwen 15
Feddersen Wierde (Romeinse tijd) Feddersen Wierde (Romeinse tijd) grafveld Fallward, 3 e -5 e eeuw grafveld Fallward, 3 e -5 e eeuw Rodenkirchen (late bronstijd) Wurt Hessens, vroege middeleeuwen 16
Duitse Wurten: niet afgegraven! geen afgravingsvondsten geen steilkanten en terpzolen wel: aantal goed opgegraven vindplaatsen met zeer goede conservering nog veel onbekend interessant vergelijkingsgebied voor ons en v.v. 17