Programma Odyssee 32 archeologische projecten behouden thuis. Wetenschappelijke en maatschappelijke meerwaarde van vergeten opgravingen

Transcriptie

1 Programma Odyssee 32 archeologische projecten behouden thuis Wetenschappelijke en maatschappelijke meerwaarde van vergeten opgravingen

2 Erfgoed Nederland oktober 2010 ISBN Erfgoed Nederland Herengracht CA Amsterdam T (020) F (020) De uitgave is mede mogelijk gemaakt door NWO/Geesteswetenschappen en het ministerie van OCW. Als landelijk sectorinstituut voor het cultureel erfgoed richt Erfgoed Nederland zich op kennisoverdracht en innovatie in de erfgoedsector. Erfgoed Nederland brengt daartoe organisaties (van buiten en binnen de erfgoedsector) bijeen rond actuele maatschappelijke vraagstukken, en organiseert reflectie, kennisuitwisseling en debat. De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) financiert duizenden toponderzoekers aan universiteiten en instituten en geeft sturing aan de Nederlandse wetenschap via subsidies en onderzoeksprogramma s. Tekst Evert van Ginkel TGV teksten en presentatie Eindredactie Aline Knip Ontwerp en opmaak UNA designers, Amsterdam Font URW++ Corporate S Papier Arctic Volume White Druk Drukkerij Mart.Spruijt, Amsterdam Als u teksten uit deze uitgave wilt overnemen, kunt u contact opnemen met Erfgoed Nederland. We hebben getracht alle rechthebbenden te achterhalen. Aan hen die desondanks menen aanspraak te kunnen maken op enig recht, of menen dat zij op een verkeerde manier of plaats worden vermeld, wordt verzocht contact op te nemen met TGV teksten en presentatie, Leiden. Veel gebruikte afkortingen UvA/AAC Universiteit van Amsterdam/Amsterdams Archeologisch Centrum RCE Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed RMO Rijksmuseum van Oudheden RUG GIA Rijksuniversiteit Groningen/Groninger Instituut voor Archeologie UL/FdA Universiteit Leiden/Faculteit der Archeologie Omslagbeeld Opgravingen in Vechten, eind 19de eeuw RMO

3 Programma Odyssee 32 archeologische projecten behouden thuis Wetenschappelijke en maatschappelijke meerwaarde van vergeten opgravingen Nederland kampt al jaren met een grote achterstand in de uitwerking van archeologisch veldwerk. Dit probleem is erkend en het ministerie van OCW en NWO Geesteswetenschappen hebben een eenmalige impuls geïnitieerd: het Programma Odyssee. Dit Programma maakt het mogelijk om 32 projecten te ontsluiten. Werktekeningen, foto s, scherven, botten, (delen van) sieraden, zaden en andere vondsten die bij een opgraving horen, worden wetenschappelijk geanalyseerd en voor publiek toegankelijk gemaakt. Al lijkt het alsof we het verhaal van de bewoningsgeschiedenis van Nederland kennen, deze onderzoeken geven stuk voor stuk nieuw licht op onze geschiedenis. De puzzelstukjes vallen in elkaar. We komen meer te weten over de 32 Odyssee projecten. In welke context moeten we het onderzoek plaatsen, wat is het onderzoeks kader en wat is de maatschappelijke relevantie? De archeoloog is zich bewust van het grote belang resultaten van opgravingen kenbaar te maken aan de samenleving. Erfgoed Nederland zal u komende tijd op de hoogte houden van de voortgang van het programma. Wij doen dat via de website Tot slot wil ik Evert van Ginkel hartelijk bedanken voor zijn inspanningen om een overzicht te geven van de 32 projecten. Natuurlijk kon hij zijn werk niet doen zonder de projectleiders. Aan hen ook veel dank. Richard Hermans Directeur Erfgoed Nederland 1

4 Inhoud Programma Odyssee 32 archeologische projecten behouden thuis 2

5 4 Inleiding Na lange zwerftocht eindelijk thuis Algemeen: Digitaal erfgoed 8 Prehistorie Project 1 De Odyssee werkvoorraad Landelijk Project 2 Verhalen rond de jagershut Bergum, Friesland Project 3 Nieuws van de eerste Boeren Zuid-Limburg Project 4 Steentijdschatten opnieuw bekeken De Gouw, Noord-Holland Project 12 Romeinen aan het IJ Velsen, Noord-Holland Project 13 Het laatste bruggenhoofd Velsen, Noord-Holland Project 14 Achter wallen en muren Vleuten-de Meern en Utrecht, Utrecht Project 15 In de schaduw van het fort Valkenburg, Zuid-Holland Project 16 Boeren en burgers Voorburg, Zuid-Holland Project 17 Oude haven aan de Oude Oostdijk Goedereede, Zeeland Middeleeuwen Nieuwe tijd 66 Project 26 Zutphen, kern van Gelderland Zutphen, Gelderland Project 27 De eerste eeuwen van Tiel Tiel, Gelderland Project 28 Gestichte stad Helmond, Noord-Brabant Project 29 Zorg voor De Beijerd Breda, Noord-Brabant Project 30 Waterschepen uit de polder IJsselmeerpolders 16 Project 5 De grootste dodenakker Weert, Limburg Overgang Prehistorie Romeinse tijd Romeinse tijd Project 6 Tweeduizendjarig wonen tussen dekzand en Maasklei Oss, Noord-Brabant Project 7 De goed bewaarde geheimen van Ezinge Ezinge, Groningen Project 8 Leven ten noorden van de limes Denekamp, Overijssel Project 9 Een dynamisch dal Vechtdal, Overijssel Project 10 Een legendarisch fort aan de Waal Nijmegen, Gelderland Project 11 Het eerste castellum aan de Nederrijn Vechten/Bunnik, Utrecht Project 18 Wandelaar, sta stil Oss, Mierlo, Noord-Brabant Geleen, Limburg Project 19 Bewaakte kust Den Haag, Zuid-Holland Project 20 Ronde torens langs het kustmoeras Aardenburg, Zeeland Project 21 Dieren op de Koningsterp Wijnaldum, Friesland Vroege Middeleeuwen Project 22 De doden spreken Zuid-en Midden-Nederland Project 23 Het grootste grafveld Rhenen, Utrecht Project 24 Begraven gemeenschap Wijchen, Gelderland Project 25 Archeologisch centrum van Nederland Wijk bij Duurstede, Utrecht Project 31 Lood, leer en tin uit een historisch wrak Texel, Noord-Holland Project 32 Oorlog ondergronds Landelijk Dankwoord Inhoud 3

6 Inleiding Na lange zwerftocht eindelijk thuis In de 20ste eeuw werd gemiddeld iedere week een archeologische opgraving uitgevoerd in Nederland. Zo n 8000 opgravingen vormen de basis van de archeologische kennis die we nu over ons land hebben. Toch zijn van de helft ervan de meeste vondsten in dozen verdwenen en de tekeningen, foto s en aantekeningen in mappen opgeborgen. Een summier verslag was alles wat erover naar buiten kwam. Een reusachtige kennisbron bleef onbenut, niet door onwil maar door gebrek aan tijd en geld. Deze kennisbron is nu in kaart gebracht in het Programma Odyssee. Een kwart van de weggeborgen opgravingen komt beslist in aanmerking voor uitwerking. Met subsidies van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en wetenschapsorganisatie NWO Geesteswetenschappen, worden de eerste 32 daarvan de komende jaren geanalyseerd door teams van archeologen. Dit onderzoek zal even zoveel bijzondere verhalen opleveren over het verleden; verhalen die de wetenschap zullen verrijken en het publiek zullen inspireren. Rijk bodemarchief weinig capaciteit Op een enkele wetenschappelijke opgraving en het graafwerk van vele schatzoekers na was de Nederlandse bodem tot 1900 geen onderwerp van archeologische belangstelling geweest. Dat veranderde snel in de jaren daarna. Aanvankelijk voerde het Leidse Rijksmuseum van Oudheden bijna als enige instelling opgravingen uit, die in de eerste plaats een lang gekoesterde wetenschappelijke nieuwsgierigheid moesten bevredigen. De resultaten werden meestal snel gepubliceerd. In de jaren tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog was het met name het jonge Biologisch-Archaeologisch Instituut van de Universiteit van Groningen, dat overal in Noord-Nederland de ontginningen van de woeste gronden archeologisch begeleidde. Dit onderzoek van vooral graf heuvels en (later) nederzettingsterreinen kon niet altijd behoorlijk worden gepubliceerd; de bezetting van het instituut was bij lange na niet toereikend. Na de oorlog werd de situatie er niet beter op. Ondanks de oprichting van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (1947), de oprichting van nieuwe universitaire instituten in Amsterdam, Leiden en Nijmegen en de opkomst, na 1960, van het fenomeen stadsarcheoloog konden de Nederlandse archeologen niet bijhouden wat er tijdens de wederopbouw en economische opleving werd gegraven, gebaggerd en gebouwd. Rond 1950 telde het land nog geen twintig archeologen, dertig jaar later nog geen honderd. Archeologisch werk werd niet ingepland bij infra structurele werken en, als het er dan toch van kwam, mondjesmaat gefinancierd. Ondanks de inzet van amateurs en studenten bleef iedere opgraving een kwestie van min of meer geïmproviseerd nood onderzoek. Toch vonden de archeologen nog de tijd om veel daarvan uit te werken tot een degelijk artikel of proefschrift. De productie was beslist hoog te noemen. Maar het was onvermijdelijk dat veel van het werk letterlijk op de plank van depot of archief bleef liggen. De omvang van de groeiende stapel onuitgewerkt onderzoek werd door de vakwereld pijnlijk beseft. Temeer, omdat het vaak ging om veel belovende projecten. De opgravingen op de terp van Ezinge, van het Romeinse fort van Vechten, het vroegmiddeleeuwse grafveld van Rhenen, de scheepswrakken in de IJsselmeerpolders ze hebben een mythische status gekregen, maar alleen insiders weten hoeveel kennis ze nog op kunnen leveren. Achterstand in beeld In 1992 ondertekende Nederland het Verdrag van Valetta, algemeen en kortweg bekend als Malta. Hierin verplichtten de lidstaten van de Raad van Europa zich om hun nationaal bodemarchief beter te beschermen, liefst in de bodem (in situ) of anders door zorgvuldig uitgevoerd bodemonderzoek, naar behoren bekostigd door de particuliere of publieke veroorzaker van ingrepen in de bodem. Het snel en wetenschappelijk verantwoord publiceren van de resultaten was een voorwaarde. Programma Odyssee 32 archeologische projecten behouden thuis 4

7 Bovendien moesten de inwoners zoveel mogelijk van die resultaten profiteren in de vorm van toegankelijk gemaakte kennis op schrift, in de musea of in de openbare ruimte. Rond 2000 werd al overal in Nederland in de geest van Malta gewerkt, en in 2007 werden de voornaamste doelstellingen van Malta vastgelegd in de nieuwe Wet op de Archeologische Monumentenzorg. De gevolgen kunnen moeilijk worden overschat. Er werken anno 2010 meer dan duizend archeologen, dag in, dag uit aan opgravingen in de Nederlandse bodem. Er wordt meer opgegraven dan ooit, en er verschijnen wekelijks wetenschappelijke rapportages, die als basismateriaal dienen voor universitair onderzoek. Die geweldige groei aan archeologische capaciteit loste het probleem dat in de vorige eeuw was ontstaan, niet op nog steeds wachtte een onbekend, maar groot aantal opgravingen op analyse. De vele nieuwe opgravingen, hoe intrigerend vaak ook, maakten het nog niet verantwoord dat het oude onderzoek simpel weg vergeten zou worden. Hoewel dat niet was uitgevoerd volgens de kwaliteitsnormen die vandaag de dag gelden, was er al vóór de oorlog degelijk opgravings- en documentatie werk verricht waarmee de eenentwintigste-eeuwse archeoloog verder kan werken. Er werd op initiatief van de Stichting voor de Nederlandse Archeologie (SNA, nu opgegaan in Erfgoed Nederland) een studie uitgevoerd om een schatting te maken van het bestand aan nietuitgewerkte opgravingen, en aanbevelingen te doen voor een oplossing. Het rapport verscheen in 2003 en werd Odyssee genoemd. Zoals de mythologische held Odysseus veel omzwervingen moest maken voordat hij na lange tijd thuiskwam, hebben talloze archeologische projecten lang moeten wachten voordat iemand zich erover ontfermde. Het zou volgens de onderzoekers gaan om ruim de helft van de 8000 in de 20ste eeuw uitgevoerde opgravingen, en van die helft zouden tussen de 400 en 1200 bodem onderzoeken een substantiële bijdrage kunnen leveren aan onze kennis als ze werden uitgewerkt. Herontdekt verleden Op het Odysseerapport volgde een plan van aanpak om die uitwerking alsnog te realiseren. Het ministerie van OCW en wetenschaps organisatie NWO kenden subsidies toe, waarna project subsidies konden worden aangevraagd door archeologische samenwerkingsverbanden. Daarin konden universiteiten, overheidsdiensten en archeologische bedrijven een aandeel leveren. Randvoorwaarden voor het toekennen van de subsidie waren onder meer dat de basis gegevens goed genoeg waren om een rapportage van voldoende kwaliteit te garanderen, dat het project een meer waarde zou opleveren voor het archeologisch kennisbestand en zou aansluiten op de Nationale Onderzoeksagenda Archeologie (NOaA), samenhang zouden hebben met vergelijkbare onderzoeksprojecten, dat de documentatie digitaal en centraal ontsloten zou worden, en dat de resultaten niet alleen voor archeologen, maar ook voor andere groepen beleids makers, planologen, het brede publiek een meer waarde zouden hebben. In 2009 en 2010 zijn door een deskundige commissie 32 projecten geselecteerd voor subsidiëring: 28 éénjarige en vier meer omvattende, vier jarige projecten. Daar zitten bekende, zelfs legendarische opgravingen tussen: naast de al eerder genoemde vind plaatsen bij Ezinge, Vechten, Rhenen en de IJsselmeerpolders passen ook het urnen veld van de Boshoverheide, de Romeinse forten bij Velsen, de Konings terp van Wijnaldum en Dorestad in dat rijtje. Andere namen zijn minder bekend, maar staan voor bodem onderzoek van hoge kwaliteit dat grote hoeveelheden ruwe gegevens heeft opgeleverd: de mesolithische site bij het Bergumermeer, Romeinse grafvelden bij Oss, Mierlo en Geleen, de binnenstad van Zutphen en een historisch scheeps wrak voor de kust van Texel. Daarnaast zijn er gecombineerde projecten die zich bezighouden met verschillende neolithische vindplaatsen in de Kop van Noord-Holland, of met een inventarisatie van vondsten uit de Tweede Wereldoorlog, een periode die zich ook in de aandacht van de archeoloog mag verheugen. Overkoepelend en van grote betekenis is ten slotte het project dat voorziet in digitalisering en het centraal beschikbaar stellen van oude opgravings documentatie (zie p. 8). Dit is Odyssee-voor-de-toekomst: het maakt het veel gemakkelijker om onderzoekers tot in lengte van dagen te voorzien van informatie en te verleiden tot het opwaarderen van vergeten onderzoek. Terugkijken, vooruitzien Vergeten onderzoek, oud onderzoek het kan aanleiding geven tot misverstanden. Het gaat hier niet om oude koeien uit de weten schappelijke sloot of om achterhaalde gegevens, maar om documentatie die in het verleden met zorg is verzameld en opgeslagen, en waaraan onderzoekers van nu met nieuwe technieken en vraagstellingen verrassende informatie kunnen ontfutselen. Het is nu een geschikt moment, omdat veel van de archeologen die indertijd actief bij de opgravingen betrokken waren, nu nog een bijdrage kunnen leveren aan de uitwerking. Samen met (veel) jongere collega s werken ze aan nieuwe archeologische verhalen. Deze uitgave is een momentopname, die vooral een indruk geeft van de potentie van de 32 projecten. Ze zijn in chronologische volgorde beschreven, van de tijd van jagers en verzamelaars tot de jaren Sommige zijn al afgerond (2010) of zijn dat binnenkort; de uitwerking van de vier grote overzichtsprojecten over de neolithische Enkel graf cultuur in Noord-Holland (p.14), de Romeinse versterking op het Kops Plateau in Nijmegen (p. 26), de Merovingische grafvelden van Zuid-Nederland (p. 54) en de vroegmiddeleeuwse handelsplaats Dorestad (p. 56) zullen nog een aantal jaren op zich laten wachten. Via de website kan iedereen op de hoogte blijven van de voortgang en de resultaten. Welke vorm hebben die resultaten? Voor de archeologische wetenschap is straks van ieder project de digitale documentatie centraal toegankelijk, en is bovendien een basisrapportage beschikbaar voor verdere studie. Die studie hoeft niet puur wetenschappelijkarcheologisch te zijn, maar kan ook een rol spelen bij toekomstige ruimtelijke vraag stukken waarin archeologische belangen moeten worden meegewogen. Hoe beter we weten wat er in het verleden aan archeologie aanwezig is geweest, hoe beter we in de toekomst met archeologie in de omgeving zullen kunnen omgaan. Uiteindelijk moet iedere Nederlander (en iedere bezoeker) van de resultaten kunnen profiteren. Aan ieder Odysseeproject is een publieks- en communicatie paragraaf toegevoegd, waardoor in de nabije toekomst een toevloed van populairwetenschappelijke boeken, lezingen, tentoonstellingen en visualisaties kan worden verwacht. De tekst, maar vooral het beeld in deze brochure lichten een tipje op van de sluier. Odyssee is de behouden thuiskomst van belangrijke informatie over ons verleden. Maar als het goed is, vormen deze 32 projecten een vertrek punt voor toekomstige, spannende zwerftochten door de archieven en depots. 5

8 Programma Odyssee 32 archeologische projecten behouden thuis 6

9 Programma Odyssee 32 archeologische projecten behouden thuis Opgravingen Markthal Rotterdam, 2010 Gemeente Rotterdam/BOOR 7

10 De Odyssee werkvoorraad Duizend digitale vindplaatsen Project 1 Odyssee, een oplossing in de breedte: de 1000 onuitgewerkte sites, die tot een substantiële kennisvermeerdering kunnen leiden, digitaal beschikbaar Onderwerp Naast de 32 uitverkoren Odyssee projecten zijn er naar schatting nog zo n duizend opgravingen waarvan de resultaten, als ze zouden worden uitgewerkt, sterk zouden bijdragen aan de kennis van ons collectieve verleden. Een eerste stap is een gedetailleerde inventarisatie van het belangrijkste onuitgewerkte archeologisch onderzoek en het centraal beschikbaar stellen van de informatie in een digitale werkvoorraad voor de Nederlandse archeologie. Dit overkoepelende project voorziet in het opzetten van een systeem waarmee dat mogelijk wordt gemaakt. Looptijd september 2009 september 2010 Projectleider Drs. M. Wansleeben Universiteit Leiden Faculteit der Archeologie Deelnemende instellingen en bedrijven Universiteit Leiden Faculteit der Archeologie DANS Data Archiving and Networked Services Rijksdienst Cultureel Erfgoed Depots en archieven van universiteiten, gemeentelijke en provinciale depots Nadere informatie Jos Kleijne Rijksdienst Cultureel Erfgoed J.Kleijne@cultureelerfgoed.nl Context Honderden veelbelovende vindplaatsen De 32 Odysseeprojecten die in de volgende bladzijden worden beschreven, vormen maar een top van de ijsberg van onuitgewerkte Nederlandse opgravingen. In het oorspronkelijke Odyssee rapport van 2003 wordt het aantal betekenisvolle onderzoeken die op basis van hun veelbelovende inhoud voor uitwerking in aanmerking komt, op 400 tot 1200 geschat twaalf tot bijna veertigmaal zoveel als nu kan worden gerealiseerd. Het is duidelijk dat dit volume niet in het kader van een beperkt programma, hoe ambitieus ook, kan worden weggewerkt. Individuele onderzoekers en studenten zullen in de komende jaren met andere middelen in de geest van Odyssee kunnen en moeten handelen. Belang stelling is er genoeg. Maar eerst moet een belangrijke drempel worden weg genomen: de slechte toegankelijkheid van het in de 20ste eeuw gedocumenteerde en opgeslagen papieren basis materiaal tekeningen, aantekeningen en foto s dat voor het grootste deel verborgen is in archieven en depots. Onderzoekskader Duizenden documenten digitaal beschikbaar maken Een eerste en onontkoombare stap is het exact beschrijven van de uitwerkingswaardige vind plaatsen. Die informatie wordt aangeleverd door de depots en archieven. Er wordt dan vooral gelet op vragen als: om welke vind plaatsen gaat het precies, welke materiaal categorieën zijn nog niet uitgewerkt, wie beheert de vondsten en de documentatie, welke publicaties bestaan er al? Met dit project is op één centrale plaats, de website van het Odyssee programma bij Erfgoed Nederland, een online doorzoekbare database beschikbaar gemaakt. Daaraan gekoppeld bestaat de mogelijkheid om projecten die met voorrang uitgewerkt zouden moeten worden, bij wijze van vacature onder de aandacht van onderzoekers en studenten te brengen. Aan de deelnemende instellingen is gevraagd om een selectie van zulke projecten op te nemen. De ervaring leert dat digitale ontsluiting een stimulans is voor onderzoekers om zich in oude documentatie te verdiepen. Sommige instellingen, zoals de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de universiteiten van Amsterdam en Leiden, hebben op dit punt al belangrijke maat regelen genomen. De sterk verbeterde en veel goedkoper geworden scantechnieken hebben dit mogelijk gemaakt. In het kader van dit Odyssee project is waar mogelijk een hyperlink naar de digitale bestanden gemaakt. Daarnaast zullen onderzoekers in de toekomst op gemakkelijk wijze extra documenten naar behoefte kunnen laten scannen. Dit alles wordt mede mogelijk gemaakt door het tweede onderdeel van het project: de samen werking met het e-depot Nederlandse archeologie. Dat biedt een centrale opslag en standaardisering van alle digitale opgravings documentatie en doorverwijzing naar de data banken van verschillende andere instituten. Maatschappelijke relevantie Tientallen jaren zinvol archeologisch onderzoek De betekenis van dit project voor de Nederlandse archeologie is moeilijk te overschatten. Uiteindelijk kan met deze faciliteiten een goud mijn aan gegevens worden geëxploteerd door iedere onderzoeker, en het hele vak gebied kan er de vruchten van plukken.wat voor schatten er te winnen zijn, is te lezen in het vervolg van deze uitgave. Programma Odyssee 32 archeologische projecten behouden thuis 8 Digitaal ontsloten analoge veld tekening: vroegmiddeleeuwse graven uit Escharen, opgraving RCE

11 De Odysseewerkvoorraad 9

12 Verhalen rond de jagershut Ontrafeling van een mesolithische vindplaats Project 2 Tussen schijn en werkelijkheid: de opgraving Bergumermeer S-64B als mijlpaal van het steentijdonderzoek van Nederland Onderwerp Een nieuwe studie naar mesolithische sporen en vondsten aan de oever van het Bergumermeer (Friesland), opgegraven in het begin van de jaren 70 van de 20ste eeuw, waarvan de toenmalige interpretatie vérstrekkende gevolgen had voor het wetenschappelijke én populaire beeld van het leven aan het eind van het Mesolithicum (ca voor Chr.) Looptijd november 2010 november 2011 Projectleider Drs. M.J.L.Th. Niekus Rijksuniversiteit Groningen Groninger Instituut voor Archeologie Deelnemende instellingen en bedrijven Rijksuniversiteit Groningen Groninger Instituut voor Archeologie De Steekproef Provincie Fryslân Fries Museum Streekmuseum Burgum Nadere informatie Marcel Niekus m.j.l.t.niekus@rug.nl Programma Odyssee 32 archeologische projecten behouden thuis 10 Vuurstenen stekers, boren, krabbers en kernbijltjes van de vindplaats Bergumermeer Henk Brandsen

13 Periode Prehistorie Locatie Bergum, Friesland Opgraving Bergumermeer, campagne 1973 RUG/GIA Context Duizenden jaren jagen Het Mesolithicum, de periode tussen het einde van de laatste ijstijd (circa 9000 voor Chr.) en de introductie van de landbouw (vanaf 5300 voor Chr.) is een intrigerend maar toch ook wel schimmig tijdvak, zelfs voor archeologen. Vierduizend jaar lang verbleven er mensen in een gebied dat werd gekenmerkt door een weelderige vegetatie en veel water. Ze trokken rond in kleine groepen, levend van jacht, visvangst en het verzamelen van eetbare planten. Dat is het standaard verhaal over het Mesolithicum in Nederland, dat vooral is gebaseerd op honderdduizenden stukjes vuur steen, waar onder tien duizenden, meestal heel kleine werktuigen. Veel meer dan dat is er uit deze periode niet overgebleven in de Nederlandse bodem. Al dat vuur steen is bovendien achter gelaten op plaatsen die generaties lang zijn bezocht, waardoor vondst materiaal uit vele eeuwen door elkaar ligt. De afgelopen jaren is dan ook duidelijk geworden dat alleen het bestuderen van het vuur steen materiaal ons niet veel verder helpt als we iets te weten willen komen over de meso lithische samenleving. Het ontbreekt ons aan vind plaatsen waar mensen korte tijd op één plaats actief zijn geweest en daar hun sporen én vondsten, liefst ook van organisch materiaal, overzichtelijk en goed herkenbaar en dateerbaar hebben achtergelaten. Onderzoekskader Het vuursteen voorbij Er is één hoopgevende uitzondering: de vindplaats aan het Friese Bergumermeer, tussen 1971 en 1974 onderzocht door archeologen van de Rijksuniversiteit Groningen. Hier werd voor het eerst in Nederland een groot terrein meer dan 1000 m 2 zorgvuldig opgegraven door grote ploegen archeologen en studenten uit binnen- en buitenland. Er werden onder andere grondsporen aangetroffen die werden geïnterpreteerd als sporen van hutten. Op basis van deze opgraving werd, gebruik makend van antro pologische modellen, een mesolithisch bewoningssysteem gereconstrueerd. De onderzoekers meenden dat de mensen aan het eind van dit tijdperk de natuurlijke bronnen systematischer waren gaan exploiteren, waarbij ze langer op één plek bleven bivakkeren. Het zou de introductie van de land bouw gemakkelijker hebben gemaakt. Zo n grote, langdurig bewoonde plek zou de vindplaats aan het Bergumer meer zijn geweest. Dit model is door de wetenschap overgenomen en is de basis van populaire reconstructies in woord en beeld. Maar klopt het? Er is eigenlijk maar heel weinig van deze belangrijke opgraving goed uitgewerkt en gepubliceerd. Tegen de achtergrond van de archeologische bronnen kritiek van de laatste tijd worden de resultaten weer tegen het licht gehouden. Hoe oud zijn de vondsten en sporen, wat zijn het voor sporen en hoe is hun samenhang met het vondstmateriaal? Dit onderzoek zal uitwijzen of Bergumermeer S-64B zijn (internationale!) reputatie waarmaakt. Maatschappelijke relevantie Omgaan met midden-steentijdsites Het Odysseeproject zal van belang zijn voor de toekomstige omgang met mesolithische vindplaatsen. Als Bergumermeer inderdaad een grote, goed bewaarde nederzetting blijkt te zijn geweest, mogen er meer van worden verwacht. Die zouden in hun geheel moeten worden beschermd of opgegraven. Is het daaren tegen een vindplaats als vele andere een vrijwel onontwarbaar kluwen vuur steenmateriaal en grondsporen, in honderden of duizenden jaren ontstaan dan zullen andere onderzoeksstrategieën moeten worden toegepast. Verandert dan ook het populaire beeld? Misschien. In ieder geval zullen naar aanleiding van het project een expositie (in Burgum, vlakbij de vindplaats) en een populair boek nieuwe aandacht besteden aan deze periode. Verhalen rond de jagershut 11

14 Nieuws van de eerste boeren Is er Bandkeramiek na Elsloo en Stein? Project 3 Terug naar de Bandkeramiek: vergeten onderzoeken van de Bandkeramiek Onderwerp Sinds de grote opgravingen in de jaren 50 en 60 van de 20ste eeuw van nederzettingen van de vroeg neolithische Lineaire Bandkeramiek (LBK) in Zuid Limburg leek het verhaal van deze vroegste boeren compleet en duidelijk te zijn. Er wachten echter nog verschillende kleine onderzoeken op uitwerking, en de resultaten zullen zeker van invloed zijn op dat verhaal. Looptijd november 2010 november 2011 Projectleider Drs. I.M. van Wijk Archol bv Deelnemende instellingen en bedrijven Archol bv Universiteit Leiden Faculteit der Archeologie Rijksmuseum van Oudheden Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Gemeente Maastricht Nadere informatie Ivo van Wijk i.vanwijk@archol.nl Context De eerste boeren in Nederland: goede bekenden Weinig perioden uit de Nederlandse prehistorie hebben zo n beeldend verhaal opgeleverd als die van de vroegste boeren in ons land, de vertegen woordigers van de (Lineaire) Band keramiek, LBK voor ingewijden. Hoe ze zich rond 5300 voor Chr., na een snelle verbreiding over de Midden-Europese lösszone, in het zuiden van Limburg vestigden en daar het oer bos kapten om hun grote huizen te bouwen en akkers aan te leggen, is algemeen bekend. Dat is ener zijds te danken aan het feit dat hun karakteristieke aarde werk en huizen in de vorm van talloze scherven en duidelijke huis platte gronden bewaard zijn gebleven, ander zijds aan het vele onderzoek dat in Europa én Nederland aan deze cultuur is gewijd. Bij ons gaat het vooral om de opgravingen die P.J.R. Modderman in de jaren 50 en 60 van de 20ste eeuw uitvoerde bij Elsloo, Sittard en Stein, en die voornamelijk aan zijn instituut in Leiden zijn uitgewerkt en gepubliceerd. Naast deze en enkele andere klassieke LBK-opgravingen heeft er daarvóór en daarna ook minder opvallend onderzoek plaats gevonden, waarvan de uitwerking tot nu toe achter wege is gebleven. Bovendien vinden vandaag de dag regel matig opgravingen plaats in Limburg waarbij Band keramiek sites worden aangesneden. Onderzoekskader Behoud de Bandkeramiek! Een archeologisch verhaal is nooit voltooid, en dat geldt ook voor de zo overtuigende beeld vorming over de Bandkeramiek. Ook de oude én de recente opgravingen en waarnemingen kunnen een bijdrage leveren. Daarvoor zijn echter wel onderzoekers nodig met specialistische kennis van zaken, en daar ontbreekt het aan: de Leidse onderzoekstraditie op het gebied van de LBK is de afgelopen twintig jaar summier voortgezet. Het Odyssee project wordt uitgevoerd op een cruciaal moment, waarop veel van de vorige generatie onderzoekers nog actief zijn en hun kennis kunnen overdragen aan de volgende. Gezamenlijk zullen zij de oude gegevens uitwerken en wetenschappelijke lijnen uitzetten voor de toekomst, omdat het verhaal nu eenmaal nog lang niet af is. Het is nu al duidelijk dat er veel méér te weten valt over de verhouding tussen de plaatselijke mesolithische bevolking en de nieuwkomers anno 5300 voor Chr., en ook, dat er meer van die nieuwkomers waren dan alleen de LBK-boeren. Maatschappelijke relevantie De trots van de löss Bandkeramiek is essentieel voor ons begrip van de overgang van een jagers- naar een boeren samenleving, niet alleen wat Limburg, maar ook Nederland en Europa aangaat. Dit is een van de belangrijkste archeologische thema s, nu en in de toekomst. Voor de Limburgse identiteit is onderzoek naar deze cultuur van belang, omdat ze zo sterk gebonden is aan de lössgronden die in Nederland alleen in deze provincie voorkomt. Ook de onmisbare rol die Limburgse amateurarcheologen bij het LBK-onderzoek hebben gespeeld, zal zeker worden belicht. Naast weten schappelijke eind rapporten zal het onderzoek weerslag krijgen in een website en een tentoon stelling in het Leidse Rijksmuseum van Oudheden. Programma Odyssee 32 archeologische projecten behouden thuis 12

15 Periode Prehistorie Locatie Zuid-Limburg P.J.R. Modderman (midden) op opgraving Elsloo, 1958 RCE Paalsporen van een LBK-huis in het Lanakerveld bij Maastricht, 1988 UL/FdA Nieuws van de eerste boeren 13

16 Steentijdschatten opnieuw bekeken Enkelgrafmensen op natte grond Project 4 Het openen van de schatkist van Noord-Holland. Enkelgraf cultuur in een getijden gebied: een gevarieerd boerenbestaan Onderwerp Vindplaatsen van de laat neolithische Enkel graf cultuur (EGK, circa voor Chr.), in de Kop van Noord-Holland, waar in de jaren 70 en 80 van de 20ste eeuw goed bewaarde resten in nederzettings contexten werden gevonden; unieke informatie bronnen voor Nederland en Europa, die door een breed, multidisciplinair team worden bestudeerd. Looptijd september 2009 mei 2013 Projectleider Dr. B. Smit Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Deelnemende instellingen en bedrijven Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksuniversiteit Groningen Groninger Instituut voor Archeologie Universiteit Leiden Faculteit der Archeologie ArchaeoBone BIAXConsult Kenaz Nadere informatie Bjørn Smit b.smit@cultureelerfgoed.nl Programma Odyssee 32 archeologische projecten behouden thuis 14 Skelet van een jonge man, gevonden op de vindplaats Mienakker bij Hoogwoud (1990) RCE

17 Periode Prehistorie Locatie De Gouw, Noord-Holland ROB-opgraving van de vind plaats Keinsmerbrug bij Schagen, 1986 RCE Context Randzone van een Europese steentijdcultuur Ruim tachtig jaar geleden werden in de Kop van Noord-Holland voor het eerst duidelijke aanwijzingen gevonden dat in de Prehistorie ook mensen hadden gewoond in het natte westen van Nederland. Later werden in die streek nog meer vindplaatsen ontdekt en onderzocht: namen als Aartswoud, Kolhorn en Zeewijk zijn beroemd geworden in de annalen van de Nederlandse archeologie. Hier ligt een uniek bodem archief. Niet alleen bevat het de meest westelijke sporen van de Europese Enkel graf cultuur (EGK), maar hier liggen ook de enige plekken waar van deze cultuur grote hoeveelheden organisch materiaal geconserveerd zijn gebleven. Wat nergens anders mogelijk is, kan hier: inzicht krijgen in de economie van mensen die vooral bekend zijn van hun bijzondere, uniforme materiële (graf-)cultuur graven en de veronderstelling dat zij de vroegste verbreiders zijn geweest van de Indo-Europese talen. Onderzoekskader Veel gegevens uit kleine sporen Het is over drie van deze Noord-Hollandse EGK-complexen Kolhorn, Keinsmerbrug en Mienakker dat het grote, multi disciplinaire Odyssee team zich de komende vier jaar gaat buigen. Een deel van het team bestaat uit jonge promovendi van verschillende binnen- en buiten landse universiteiten. Hun basis materiaal is verzameld bij opgravingen die zijn uitgevoerd tussen 1979 en De vele vondsten zijn toen al bekeken en deels beschreven, maar in veel gevallen schoten de toen bestaande kennis en technieken tekort om alle informatie eruit te halen. Daarvoor zet het Odysseeteam een heel scala aan nieuwe technieken in, zoals onderzoek van gebruiks sporen op (vuur) stenen en benen werktuigen, analyse van aankoeksels op aarde werk en een integraal onderzoek van zoveel mogelijk van de planten- en dierenresten die indertijd zijn verzameld. Dit soort micro- en macroscopische technieken kan de dagelijkse werk zaamheden, de voedselstrategieën en de exploitatie van de omgeving in een heel ander daglicht stellen. Daarnaast worden ook nieuwe technieken voor ruimtelijke analyse toegepast, om de hypothesen te toetsen die indertijd rond de vindplaatsen zijn opgesteld. Gaat het inderdaad om grotere, agrarische neder zettingen en kleine specialistische vindplaatsen waar gevist en/of gejaagd werd? En, in een veel groter verband: hoe verhouden de mensen die hier aan de natte rand van de wereld woonden, zich tot hun bekender tijdgenoten die in de rest van Noord- en Midden- Europa onder grafheuvels worden begraven? Maatschappelijke relevantie De Steentijd in de onze Aan dit Odysseeproject zit nog een belangrijke vraagstelling verbonden, juist met het oog op de waardevolle organische component van de vind plaatsen. Hoe lang blijven de resten die ooit nog onderzocht zouden kunnen worden, in de bodem bewaard? Er is geen teken dat de erosie afneemt, en de wijzers kruipen gestaag naar twaalf uur, werd er in 1997 geschreven over de vindplaatsen, waarvan de gaafheid door agrarische maatregelen werd bedreigd. Hoe is dat nu, dertien jaar later? Hoe gaat het in de toekomst? Uit sociologisch onderzoek is gebleken, dat de bewoners van de streek zich niet verbonden voelen met het prehistorisch erfgoed. Hoe moeten archeologen, die dat erfgoed juist veilig willen stellen, daarmee omgaan? Het ontwikkelen van nieuwe erfgoedstrategieën is een speciale component van het onderzoek. Berentand als hanger gebruikt, Kolhorn RCE Steentijdschatten opnieuw bekeken 15

18 De grootste dodenakker Honderden heuvels bij Weert Project 5 De Boshoverheide: het grootste prehistorische grafveld van Nederland ontsloten Onderwerp Verreweg het grootste urnenveld van Nederland en een van de grootste van Noordwest-Europa ligt bij Weert, op het heide- en stuifzand terrein van de Boshoverheide. Ondanks zijn status en de vijftien opgravingen die er hebben plaats gevonden, is het nooit tot een allesomvattende inventarisatie en synthese gekomen. Looptijd oktober 2010 oktober 2011 Projectleider Dr. E.M. Theunissen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Deelnemende instellingen en bedrijven Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Universiteit van Amsterdam Amsterdams Archeologisch Centrum Malta Ink Nadere informatie Liesbeth Theunissen l.theunissen@cultureelerfgoed.nl Mieke Hissel info@malta-ink.nl Context Urnen en greppelsporen op de schietbaan In 1890 kon je voor een gulden vier zonnedauwplantjes kopen, gepoot in een urn uit de Germaansche begraaf plaats te Boschhoven bij Weert. In dat jaar werden de eerste sporen ontdekt van wat later het grootste urnen veld van Nederland bleek te zijn. Vanaf de Late Brons tijd tot de Midden- IJzertijd (circa voor Chr.) hadden de bewoners van de streek hier minstens 1000 doden bijgezet, voor een groot deel begraven in urnen. Dat aarde werk, door boeren uit de goed zicht bare graf heuveltjes op de hei opgespit, vond zijn weg naar particuliere planten liefhebbers en naar verschillende musea in binnen- en buiten land. Serieuze archeologische interesse werd voor het eerst getoond in 1968, toen op het militair oefenterrein dat op de Boshoverheide was ingericht, kring greppels, scherven en crematieresten bloot stoven. Tussen 1983 en 1993 kregen archeologie studenten van de Universiteit van Amsterdam er hun eerste graaflessen. Er werd bij de vijftien opgravingen die na 1968 plaatsvonden, veel informatie verzameld, er werden artikelen en scripties aan gewijd, en een deel van het urnen veld werd fraai gerestaureerd. Maar tot een compleet overzicht kwam het nooit. ruimtelijk ontwikkeld, wat is de chronologie? Het overzicht van individuele heuvels en graf veld zorgt ervoor dat wetenschappelijke uitspraken over de Boshoverheide in het vervolg op grond van concrete informatie, en minder op grond van aannames worden gedaan. Daarnaast worden de heuveldata in ruimtelijke zin vertaald naar een erfgoed kaart op maat. Deze erfgoedkaart biedt praktische hand vatten voor de terreinbeheerder en is gericht op een meer duurzaam behoud van de in situ-delen van het grafveld. Maatschappelijke relevantie Dwalen over de grafhei Nergens in Nederland is zo n groot integraal prehistorisch landschap te zien als op de Boshover heide. 150 graf heuvels zijn geconsolideerd of gerestaureerd en zijn het middel punt van een cultuur- en natuurwandeling op de hei. Het project zal de terreineigenaars helpen bij het onderhoud van dit unieke maar kwets bare gebied. Daarmee is ook het geïnteresseerde publiek bediend. Binnen het project worden ook nieuwe publieks benaderingen uitgeprobeerd, zoals een web site en het wandelen tussen de graven met een gps. Onderzoekskader De duizend graven Vanwege zijn omvang, maar vooral ook vanwege zijn lange gebruiks duur en vele vondsten is het urnen veld van de Boshoverheide een belangrijk referentie punt voor onderzoek van laatprehistorische graf velden. Basis materiaal is er genoeg, en dat wordt nu in het Odyssee project samengebracht tot een catalogus van de circa 325 onderzochte grafheuvels en heuvelsporen. Omvang, inhoud en waar mogelijk datering worden per heuvel weer gegeven. Daarnaast wordt het grafveld in zijn geheel geanalyseerd: hoe heeft het zich Programma Odyssee 32 archeologische projecten behouden thuis 16

19 Periode Prehistorie Locatie Weert, Limburg Berging van urngraf in de stuifzandstrook op de Boshoverheide, 1982 Pauline de Groot Luchtfoto van het gerestaureerde urnenveld op de Boshoverheide H. Fokkens Twee Kerbschniitt-urnen uit de Late Bronstijd, amateurvondst Boshoverheide RCE De grootste dodenakker 17

20 Tweeduizendjarig wonen tussen dekzand en Maasklei Verandering en continuïteit rond Oss Project 6 Oss-Mikkeldonk en Oss-Mettegeupel: de dynamiek van het laatprehistorische en inheems-romeinse cultuur landschap Onderwerp Bijna nergens in Nederland is de afgelopen 35 jaar zoveel opgegraven als in en rond Oss. Het veldonderzoek in de nieuwbouwwijken Mikkeldonk en Mettegeupel werd vlak dekkend uitgevoerd en leverde een beeld op van vrijwel continue bewoning tussen de Vroege Brons tijd en de 3de eeuw na Chr. Een dergelijke tijds diepte komt zelden voor, en de opgravingen behoeven dan ook dringend een analyse. Looptijd augustus 2009 augustus 2010 Projectleider Drs. R. Jansen Universiteit Leiden Faculteit der Archeologie Deelnemende instellingen en bedrijven Universiteit Leiden Faculteit der Archeologie Gemeente Oss Nadere informatie Richard Jansen r.jansen@arch.leidenuniv.nl Harry Fokkens h.fokkens@arch.leidenuniv.nl Context De Maaskant: aantrekkelijk woongebied Het Noord-Brabantse Oss staat in de eerste plaats bekend om het Vorstengraf en andere graf heuvels op de zandgronden ten zuiden en oosten van de stad. Daarnaast zijn de nieuw bouw wijken sinds 1974 object geweest van de (in hectaren gemeten) omvangrijkste opgravingen van Nederland. De nadruk heeft daarbij gelegen op sporen uit de IJzertijd en Romeinse tijd, vooral aangetroffen in wegcunetten die voor de uitbreiding (Ussen) werden aangelegd. Tussen 1987 en 1995 werden ten noorden en noordwesten van het centrum de wijken Mikkeldonk en Mettegeupel aangelegd. Daar gingen, met gerichte vraagstellingen, vlakdekkende opgravingen aan vooraf. De resultaten toonden aan dat hier vanaf de Vroege Bronstijd (2000 voor Chr.) tot halver wege de 3de eeuw na Chr. was gewoond, met als enige langere onderbreking de Late Bronstijd ( voor Chr.). Hoewel voor de onderzoekers duidelijk was, dat hier een subregio over een uitzonderlijk lange tijdsspanne kon worden bestudeerd, kwam het tot nu toe niet van een allesomvattende synthese. Onderzoekskader Schat aan sporen Doordat de genoemde vindplaatsen niet alleen op het niveau van afzonderlijke huizen, maar ook op erven en samenhangende nederzettings structuren konden worden bekeken, bevatten de gezamenlijke veldtekeningen een schat aan informatie. Hier kunnen immers vragen over continuïteit én verandering door de (ruim twintig!) eeuwen heen worden beantwoord. Bovendien zijn er sporen opgetekend die vaak aan de aandacht van de gravers ontsnappen, doordat ze excentrisch liggen of weinig opvallen tussen de rest. Zo zijn er zeldzame bewonings sporen uit Vroege en Midden-Bronstijd, complete erven uit de Midden-Bronstijd en de hele IJzertijd, individuele begravingen uit de ijzertijd en een grafveld uit het eind van die periode, omgreppelde nederzettingen uit de Late IJzertijd en de Romeinse tijd, en aanwijzingen voor Romeinse landinrichting door middel van greppels. Ze zullen alle worden beschreven in hun samenhang en een plaats krijgen in de diachrone ontwikkeling van het gebied. Maatschappelijke relevantie Uitstraling in en om Oss Het is duidelijk dat de resultaten van het onderzoek van belang zijn voor wetenschap en monumenten zorg in de Maaskant en daarbuiten; Noord-Brabant blijft voorlopig een hoog dynamisch gebied waar archeologie een rol zal blijven spelen. Door een rapportage en deponering van de gegevens in het e-depot van de Nederlandse archeologie wordt een van de grootste culturele biografieën van een Nederlands landschap ontsloten. In Museum Jan Cunen ten slotte wordt een overzichts tentoon stelling ingericht over 40 jaar archeologisch onderzoek in Oss waarin de vondsten uit Mikkeldonk en Mettegeupel een belangrijke plaats innemen. Programma Odyssee 32 archeologische projecten behouden thuis 18

21 Periode Overgang Prehistorie Romeinse tijd Locatie Oss, Noord-Brabant Studenten couperen een van de vele (water?) kuilen; datering IJzertijd of Romeinse tijd. UL/FdA Boomstamwaterput uit de Romeinse tijd UL/FdA Plattegrond van een kleine, omgreppelde nederzetting uit de Romeinse tijd UL/FdA Tweeduizendjarig wonen tussen dekzand en Maasklei 19

22 De goed bewaarde geheimen van Ezinge Historische wierdenopgraving op de onderzoekstafel Project 7 De grondsporen van Ezinge: datering en interpretatie Onderwerp Het bestuderen van het aardewerk, metaal en bot uit de opgravingen die tussen 1923 en 1934 werden uitgevoerd in en om de wierde van Ezinge, met als doel de toen gevonden grondsporen beter te kunnen interpreteren en dateren en zo een basis te leggen voor de definitieve publicatie van dit unieke onderzoek. Looptijd november 2010 november 2011 Projectleider Drs. A. Nieuwhof Rijksuniversiteit Groningen Groninger Instituut voor Archeologie Deelnemende instellingen en bedrijven Rijksuniversiteit Groningen Groninger Instituut voor Archeologie Provincie Groningen Noordelijk Archeologisch Depot Nuis Groninger Museum De Vondst Ap Stichting Museum Wierdenland Nadere informatie Annet Nieuwhof a.nieuwhof@rug.nl Programma Odyssee 32 archeologische projecten behouden thuis 20 Opgraving van boerderij uit de Romeinse tijd op de terp van Ezinge, 1930 RUG/GIA

23 Periode Overgang Prehistorie Romeinse tijd Locatie Ezinge, Groningen Context Van Giffens legendarische erfenis Het is een van de bekendste passages uit de geschiedenis van de Nederlandse archeologie: hoe de bioloog Albert Egges van Giffen begin 20ste eeuw betrokken was geraakt bij het archeologisch documenteren van de afgraving van een Groningse wierde; hoe hij zodoende van bioloog tot archeoloog werd; hoe hij zijn eigen Biologisch-Archaeologisch Instituut in Groningen oprichtte en van daaruit in de jaren 20 en 30 van de 20ste eeuw, naast talloze andere grote en kleine opgravingen, de schop zette in de wierde van Ezinge, even ten noorden van Groningen. Eerst in het kader van de commerciële terpafgraving aldaar, en tussen 1930 en 1934 voor puur wetenschappelijke doeleinden, groef hij onder meer 85 huis platte gronden op, of liever: de goed bewaarde houtresten van de constructie van die huizen. Ze dateren uit de IJzertijd, Romeinse tijd en Vroege Middeleeuwen. Veel méér valt er niet over te zeggen, want ondanks de (ook internationale) aandacht die dit onderzoek had en nog heeft, zijn de resultaten door Van Giffen maar oppervlakkig uitgewerkt. En dat, terwijl nooit meer een opgraving van een wierde/terp zoveel informatie heeft opgeleverd. Ezinge staat nu op wat wankele basis model voor modern wierdenonderzoek: het zou echter heel goed een referentiepunt kunnen zijn. Onderzoekskader Vondst en spoor gekoppeld Het is de opzet van het Odysseeproject om het vele aardewerk, dierlijk bot en metaal (ongeveer vondsten) dat Van Giffens onderzoek heeft opgeleverd, opnieuw te bekijken en te dateren. Kleine materiaalcategorieën zijn al gedeeltelijk onderzocht; de studie van het hand gevormd noordelijk kust aarde werk staat centraal en sluit op het eerdere onderzoek aan. Sinds Van Giffens tijd is veel meer inzicht verkregen in de typochronologie van dat materiaal, maar ook in de omgang met geïmporteerd Romeins aarde werk in deze streken. Er wordt ook anders aangekeken tegen het mogelijk ritueel gebruik van bepaalde voorwerpen en materialen. De vroege bewonings geschiedenis van het Fries-Groningse kust gebied is nog steeds onderwerp van discussie. Het vele materiaal van Ezinge kan helpen de antwoorden te vinden. Wetenschappelijke en maatschappelijke relevantie Nieuw inzicht in het noorden Met behulp van Van Giffens velddocumentatie, die ook vandaag de dag nog een goed toegankelijke bron vormt, zal het mogelijk zijn om aard en datering van Ezinge beter te bepalen en deze opgraving de regionale en internationale betekenis te geven die haar toekomt. De opgedane kennis is van groot belang voor de kennis van het kustgebied en van de wierden in het bijzonder, en kan in de toekomst door modern veldonderzoek worden getoetst. Uiteraard leent het vondstmateriaal en de indrukwekkende historische fotodocumentatie zich voor exposities en publicaties voor een algemeen publiek, aan wie een nieuw verhaal kan worden verteld. Publicatietekening van vondsten van de opgraving in Ezinge, 1930 RUG/GIA De goed bewaarde geheimen van Ezinge 21

24 Leven ten noorden van de limes Van late prehistorie naar Romeinse tijd in Oost-Twente Project 8 Denekamp-De Borchert, de archeologie van Oost-Nederland in de overgang van de Late IJzertijd naar de Romeinse tijd Onderwerp De opgraving die in op het terrein van de Denekampse nieuwbouwwijk De Borchert werd uitgevoerd, was het eerste grote bodemonderzoek in Oost- Nederland. De sporen waren van een kwaliteit zoals die sindsdien niet of nauwelijks is aangetroffen, en de analyse ervan is van betekenis voor ons beeld van de periode 250 voor Chr. 250 na Chr. Looptijd augustus 2009 augustus 2010 Projectleider Drs. H.M. van der Velde ADC ArcheoProjecten Deelnemende instellingen en bedrijven ADC ArcheoProjecten Het Oversticht Provincie Overijssel Noordelijk Archeologisch Depot Nuis Nadere informatie Henk van der Velde h.van.der.velde@archeologie.nl Context Onbekend maakt onbewoond Nog niet zo lang geleden was Oost-Nederland Salland, Twenthe en de Achterhoek archeologisch gezien betrekkelijk leeg, op de verspreidings kaarten van de Late Prehistorie en de Romeinse tijd tenminste. De indruk werd wel gewekt dat dit gedeelte van het land toen zeer dun bevolkt was, voor zover het al bewoon baar was. Een opgraving bij Denekamp in leverde wat dat betreft een verrassing op. Voor het eerst werden in dit gebied over een groter oppervlak (ruim anderhalve hectare) goed geconserveerde sporen van een nederzettingsterrein uit de Late IJzertijd en Vroeg- en Midden-Romeinse tijd bloot gelegd. De bodem ter plaatse, een zand rug langs de Dinkel, leende zich door haar gelaagdheid en conserveringsomstandigheden voor het maken van landschaps reconstructies. Zulke gunstige gelegenheden hebben zich sinds dien niet meer voorgedaan in deze regio, al is het aantal vindplaatsen en opgravingen sinds dien sterk toegenomen en is het geen witte vlek meer op de archeologische kaart. Des te belangrijker is het om de oude opgraving, die de weg kan wijzen naar ander oud én toekomstig onderzoek, uit te werken. Onderzoekskader Keerpunten in de voorgeschiedenis De nederzettings sporen bij Denekamp dateren tussen 250 voor Chr. en 250 na Chr. Daarbinnen valt een cruciale overgangsperiode: die van de Late IJzertijd naar de Romeinse tijd. Uit andere gegevens is afgeleid dat de invloed van het nabijgelegen Romeinse Rijk consequenties had voor de sociale, economische en politieke structuur van de samenlevingen in het Vrije Germanië. De bevolking lijkt te groeien en de bewoning zich te concentreren, en allerlei ambachten worden uitgevoerd naast het traditionele boerenbedrijf. Wat zegt dit over de grotere sociale verbanden in die tijd? Kunnen de gegevens uit Denekamp hier iets aan toevoegen? Hiervoor worden alle facetten van het bijna veertig jaar oude onderzoek in deelprojecten bestudeerd: het landschap, de huizen, de nederzettingsvorm en het vondstmateriaal moeten samen een sprekend beeld opleveren over vijfhonderd jaar wonen aan de Dinkel, en ook vertellen waarom daar een eind aan kwam, en hoe. Onderzoek van andere sites in Oost-Nederland zal profiteren van deze opgedane kennis. Maatschappelijke relevantie Ontsluiting van De Borchert De opgraving heeft zoveel materiaal en gegevens opgeleverd, dat die ook geschikt zijn om aan een breder publiek te tonen. Er is tot nu toe niet veel te zien of te lezen over het betreffende tijdvak in de streek: een publieksboek en tentoonstellingen komen aan de belang stelling tegemoet. Programma Odyssee 32 archeologische projecten behouden thuis 22