PATIËNTENINFORMATIE STEREOTACTISCHE RADIOTHERAPIE
STEREOTACTISCE RADIOTHERAPIE Stereotactie Het team stereotactie binnen MAASTRO CLINIC legt zich toe op het behandelen van afwijkingen van het centraal zenuwstelsel (neuro-oncologie) en is deskundig op het vlak van radiotherapie en medische natuurkunde (klinische fysica). Het team werkt nauw samen met de disciplines neuro-oncologie, neurochirurgie, neuroradiologie en neuropathologie. Wat is stereotactische radiotherapie? Bij stereotactische radiotherapie wordt gebruikt gemaakt van een hoge dosis röntgenstraling om de groei van een tumor te beperken of te controleren, door de tumorcellen te doden of door hun groeivermogen af te remmen. Dankzij de stereotactische radiotherapie is het mogelijk de bestraling zeer precies op de hersentumor te richten, met een veel grotere nauwkeurigheid dan bij de conventionele radiotherapie. Deze doelgerichte behandeling is mogelijk door het gebruik van een masker, dat uw hoofd in de juiste positie houdt. Een speciaal voor u op maat gemaakt gebitje (een zogenaamde bite-block) zorgt ervoor dat uw hoofd niet kan bewegen. Het masker zit vast aan een frame, waaraan een plaatsbepalende kunststof box (lokalisatiebox) wordt verbonden, die referentiepunten aangeeft tijdens de planning en de behandeling. De straling wordt dagelijks in een kleine dosis toegediend in de loop van een reeks behandelingen. Dit noemt men fractioneren. Het geven van een reeks behandelingen verhoogt de effectiviteit van de behandeling, terwijl stralingsschade aan nabijgelegen gezond hersenweefsel of aan kritieke structuren zoals de oogzenuw en de hersenstam beperkt wordt. Indicaties Goed- en kwaadaardige tumoren in de hersenen. Wat kunt u verwachten? Tijdens het intakegesprek heeft uw behandelend arts u de mogelijkheden met betrekking tot uw behandeling uitgelegd. 1
Naast de algemene informatie die u heeft gekregen over MAASTRO CLINIC is de informatie in deze brochure specifiek gericht op uw behandeling, namelijk de stereotactische bestraling. Eén en ander zal hierin uitgelegd worden. Indien u achteraf nog vragen heeft, dan kunt u die natuurlijk altijd aan uw behandelend arts stellen of aan de radiotherapeutisch laborant. DE PROCEDURE Stap 1: Het maken van het masker Als voorbereiding op uw stereotactische behandeling wordt er een masker aangemeten door een medewerker van de mouldroom. Daarbij is ook een radiotherapeutisch laborant aanwezig. Tevens wordt een zogenaamd bite-block gemaakt (afb. 1). Dit gebitje zorgt er samen met het masker voor dat uw hoofd altijd stil en in dezelfde positie ligt tijdens de bestraling. 2
Afb. 1 Het maken van het masker (afb. 2) duurt ongeveer een half uur, waarna het nog ongeveer een kwartier moet uitharden. Het materiaal waarmee het masker wordt gemaakt, wordt eerst zacht gemaakt in een warmwaterbak. Afb. 2 Afb. 3 Afbeelding 3 laat een masker zien dat helemaal klaar is. Daarna wordt het op uw gezicht gelegd en gevormd naar het gezicht. Als het masker afkoelt, wordt het hard en kan het niet meer bewegen. Het is belangrijk dat het masker goed uithardt om krimping te voorkomen. Het masker is zodanig gemaakt dat het wel uw ogen bedekt, maar de neus zodanig vrij laat dat u gemakkelijk adem kunt halen. 3
Stap 2: Diagnostische beeldvorming Met behulp van een CT-scan, MRI-, en/of CT-PET-scan wordt een hele reeks beelden gemaakt. Met deze gegevens kan heel nauwkeurig de omvang en de vorm bepaald worden van uw tumor en het verband ervan met andere hersenstructuren (afb. 4). Afb. 4 Afb. 4 Op aanvraag van uw behandelend arts wordt er meestal een MRI-scan gemaakt op de röntgenafdeling van het azm Maastricht. Deze scan wordt zonder masker gemaakt. Na het maken van het masker volgt een afspraak voor de CT-scan (of CT-PET-scan). Voor deze scan meldt u zich op de röntgenafdeling van het academisch ziekenhuis Maastricht (azm). Hier is een radiotherapeutisch laborant aanwezig die u ook uitleg ter plaatse zal geven. Vóór de scan wordt een infuusnaaldje ingebracht waardoor later de contrastvloeistof wordt ingespoten. De laborant positioneert u op de CT-tafel en plaatst het bite-block en masker (afb. 5). Het masker zit strak, maar mag géén pijn doen. Belangrijk is dat u dit goed aangeeft. Afb. 5 4
Afb. 6 Vervolgens wordt een zogenaamde lokalisatiebox aan het frame bevestigd (afb. 6). Hier merkt u verder niks van. Deze lokalisatiedoos geeft referentiepunten weer op het röntgenbeeld, waardoor het mogelijk is de exacte positie te bepalen van uw tumor en van de normale structuren. Als de lokalisatiebox bevestigd is, wordt het contrastmiddel ingespoten. Hiervan kunt u een vieze smaak in de mond krijgen en het gevoel alsof u moet plassen. Dit trekt echter snel weer weg. De scan duurt slechts een paar minuten. Na de scan worden de lokalisatiebox, het masker en het bite-block verwijderd en kunt u naar huis. Het maken van een CT-PET-scan duurt langer. Als dit onderzoek voor u is aangevraagd, krijgt u van uw behandelend arts een aparte informatiefolder, waarin dit onderzoek staat uitgelegd. Stap 3: Planning van de behandeling De beelden, verkregen uit de diagnostische scan(s), worden overgedragen naar de computer en met behulp van de referentiepunten elektronisch samengevoegd. Aan de hand hiervan stelt de radiotherapeut-oncoloog, samen met de neuroradioloog en/of de neurochirurg, precies het doelgebied vast. De radiotherapeutisch laborant maakt dan in overleg met de radiotherapeut-oncoloog en de klinisch fysicus een bestralingsplan. 5
Dit behandelplan is nauwkeurig afgestemd op uw specifieke gegevens (afb. 7). Over het algemeen zult u van vier tot zes kanten bestraald worden, afhankelijk van de ligging en de grootte van de tumor. Door van meerdere kanten te bestralen, treden er geen huidreacties op. Afb. 7 Stap 4: Positionering en behandeling Als alle voorbereidingen klaar zijn, wordt u naar de behandelkamer gebracht en neemt u plaats op de behandeltafel. U krijgt het bite-block in en daarna wordt het masker opgezet. Uw hoofd zit op deze manier zodanig gefixeerd, dat het niet zal kunnen bewegen tijdens de bestralingsprocedure. Eerst krijgt u een aluminium box over het hoofd (afb. 8) waar 2 laboranten u nauwkeurig mee kunnen instellen. Deze box lijkt op de lokalisatiebox. Nadat u bent ingesteld, wordt de box weer verwijderd. Afb. 8 6
De tafel en het toestel worden in de juiste positie geplaatst. U ondervindt geen hinder hiervan. Tijdens de bestraling zelf bent u alleen in de ruimte, maar de laboranten kunnen u zien en horen middels camera s en een intercomsysteem. Tijdens de bestraling hoort u een zoemend geluid. U voelt de straling niet. Afhankelijk van het bestralingsplan zal de bestraling 15-20 minuten in beslag nemen, inclusief het instellen. Stap 5: Verwijderen van het masker na de bestraling Nadat de behandeling beëindigd is, worden het masker en het bite-block weggenomen. U kunt dan naar huis gaan en uw normale bezigheden hervatten. U mag gewoon uw gezicht en haren wassen. In principe komt u elke dag voor bestraling, behalve in het weekend. Soms, in geval van feestdagen, wordt er ook op zaterdag bestraald. U krijgt dit tijdig te horen. Tijdens de behandeling zult u regelmatig bij uw behandelend arts op controle komen. Nuttige tips voor uw behandeling Het is belangrijk dat u na het maken van het masker niet meer naar de kapper gaat, omdat hierdoor speling in het masker kan ontstaan. Het beste is om kort van te voren nog naar de kapper te gaan. U kunt uw haren het best wassen met een milde shampoo, bijvoorbeeld babyshampoo. Bijwerkingen Op de plaats waar de bestraling plaatsvindt, treedt haaruitval op. Dit is meestal tijdelijk, maar soms is deze haaruitval blijvend. De radiotherapeut-oncoloog zal u hierover inlichten. U kunt klachten van vermoeidheid hebben. Reeds bestaande klachten kunnen tijdelijk verergeren. 7
Voorbeelden van een bestralingsplan Beeldmateriaal deels afkomstig van BrainLAB, München, Duitsland. 8
MULTIDISCIPLINAIRE WERKGROEP STEREOTACTIE: Radiotherapie Mw. dr. B. Baumert Dr. J.J. Jager Neurochirurgie Dr. H. v. Santbrink Drs. E. Kurt Neuroradiologie Prof. Dr. J. Wilmink Medische fysische radiotherapie Dr. Ir. A. Dekker Drs. G. Bosmans Laboranten stereotactie Mw. A. Theelen (specialist stereotactie) Gespecialiseerde radiotherapeutische laboranten. 9
Stereotactische radiotherapie mei 2005