Monumentale boerderijen in Westeraam Inleiding door F.J.G. Hoogveld op de Westeraam-avond op 15 januari 2007 (geactualiseerd 6 janauri 2009) Historische Vereniging Marithaime 1
Inleiding In de 2 de wereldoorlog is er in Aam hevig gevochten, waardoor er veel vernield is. De snelweg, de defensiedijk, de defensiekolk en de industrieterreinen hebben de rest van het oorspronkelijke Aam daarna bijna onherkenbaar verminkt. Toch zijn er nog een viertal oude boerderijen bewaard gebleven, Zij staan op de monumentenlijst en ze zijn het onderwerp van mijn praatje. Eerst een kleine inleiding: Totdat er met de bouw van de grote woonwijk Westeraam werd begonnen was het Aam overwegend agrarisch gebied. Vanaf de ontginning van dit gebied tot aan WO II had deze grond uitsluitend een agrarische bestemming en hielden de bewoners zich bijna alleen bezig met landbouw, tabaksteelt of veehouderij. Het aantal bewoners was niet groot, rond 1900 stonden er een 12tal huizen op dit moment ca 20. Het gebied, waar het merendeel van de nieuwe woningen in de nieuwe wijk Westeraam gebouwd wordt, was leeg en onbewoond. Er zijn maar een paar woning gesloopt voor deze en dat nog voornamelijk voor de reconstructie van de Aamse straat. De voornaamste bebouwing vinden wij in het "centrum" van Aam een rond lopend weggetje het Landaspad, een stukje Aamsepad en een stukje Lingestraat. Dit ligt achter het complex van Intratuin. Oorspronkelijk was dit een brede strook, gemene grond genaamd, eigendom van de gezamenlijke boeren. Op deze strook stonden vroeger nog enkele schamele hutjes van dagloners, zij hadden met toestemming van de boeren waarvoor zij werkten een getimmerte op die grond gebouwd. De twee grote boerderijen die buiten dit gebiedje liggen zijn Rijzenburg ten 2
noorden en Westeraam ten westen. Rijsenburg ten noorden, Westeraam ten zuiden en Landasoord in het centrum, drie grote boerderijen en de Ronde Burg een kleine boerderij ofwel hofstede genoemd in de Betuwe. Wij zullen hier deze vier monumentale panden nader bekijken maar eerst enige informatie geven over de Betuwse boerderij, een type waartoe alle vier de behuizingen behoren. Op onderstaande kaart zijn de locaties van de vier beschreven monumentale boerderijen aangegeven. Afb.1 kaart met situering van de panden 3
Het hallehuis De Betuwse boerderijen behoren tot het hallehuistype. Afb.2 Hallehuis voorkant 4
Afb. 3 Hallehuis achterkant Vroeger, in de middeleeuwen vond men dit type in heel Nederland maar geleidelijk bleven ze alleen bestaan in het midden van het land, in de Achterhoek, op de Veluwe en in het Rivierengebied. Dit type boerderij ontleent zijn naam aan het feit dat de vier belangrijkste hoofdfuncties van het boerenbedrijf te weten: het wonen, de stalling van de dieren, de opslag van de oogst, en de ruimte voor het dagelijkse werk allemaal onder één dak en in één ruimte te vinden was. Het hallehuis is een grote ruimte, in zijn oorspronkelijke vorm zonder binnenmuren, helemaal van hout en met ankerbalkgebinten als dragende constructie. Mensen en dieren leefden vroeger samen in een ruimte, het los hoes, later kwam er een brandmuur tussen het woongedeelte en de stal. 5
Afb.4 Ankerbalkgebinten detail 6
Afb. 5 Ankerbalkgebinten totaal Het oorspronkelijke type heeft een rechthoekige plattegrond, een strooien of rieten dak, lage zijmuren en binnenin een dragende houtconstructie. Het had relatief lage muren, een groot dak meestal van riet of stro met twee afgeplatte einden: wolfseinden genoemd. Het achterhuis: de deel had twee grote inrijdeuren. Toen de boerderijen in de 18 de en vooral de 19 de eeuw meer gingen opleveren werd het hallehuis steeds vaker uitgebreid met er naast geplaatste schuren om het ruimtetekort op te heffen. 7
De T-boerderij Om meer woonruimte te verkrijgen werd het voorhuis er soms dwars voor de deel gezet, het grondvlak krijgt dan een T-vorm en men spreekt wel van een T-boerderij. De zolder van het voorhuis wordt nog steeds gebruikt als opslagruimte voor de oogst: Afb. 6 T-boerderij 8
Herenboerderij Rijkere boeren bouwden nog later herenhuizen als dwarshuis. Meestal in laatste helft van de 19 de eeuw. De schuren hebben nog steeds het model van het hallehuis. Van alle hierboven genoemde typen is er in Aam een voorbeeld bewaard gebleven. Ouderdom Geen enkele van de deze boerderijcomplexen en het hallehuis stamt geheel uit de zelfde tijd. Zoals bijna altijd het geval is, zijn de verschillende delen van een boerderijcomplex op verschillende tijdstippen gebouwd of is een pand in de loop van de tijd vaak ingrijpend verbouwd. Behalve uit gevelstenen of sluitstenen in de korfboog boven de grote inrijdeuren waarin vaak het bouwjaar stond gebeiteld is de ouderdom van de verschillende delen van het woon- en bedrijfsgedeelte vaak te herleiden uit sommige details Met een aantal afbeeldingen zal dit worden geïllustreerd. 9
Hofstede de Ronde Burg, Landaspad 1 Dit boerderijtje is een goed voorbeeld van het eenvoudigste type van een hallehuis, waarbij zich alles onder een dak bevindt. Het is oorspronkelijk gebouwd in het begin van de 18 de eeuw. Afb.7 de Ronde Burg 10
Afb. 8 de Ronde Burg 11
Afb. 9 Schuur/achterkant De Ronde Brug Er lag oorspronkelijk ongeveer een hectare grond bij en men leefde van de tabaksteelt, de moestuin en wat los werk bij de boeren in de buurt. In de eerste helft van de twintigste eeuw woonde daar de familie Otters. Zij weidden twee koeien bij een boer in de buurt en in ruil daarvoor deden zij los werk op het land of hielpen met het dorsen en zo. Ook hadden ze wat varkens en klein fruit zoals bessen en dergelijke. De woning was zeer eenvoudig, je viel met de deur in huis, tegen de achtermuur was de stookplaats met een paar stoelen daarom heen, voor het raam stond een 12
hoog tafeltje ook met een paar stoelen. Zoals alle oude behuizingen in Westeraam staat het op een lage terp, zodat bij een eventuele overstroming de ramp minder groot was. De muren zijn grijs gepleisterd, de ankers in de voorgevel vormen het jaartal 1706, maar in de loop van de jaren is er wel het een en ander aan veranderd. Het uiterlijk stamt uit het midden van de 19 e eeuw. De voordeur zit opzij van het midden. Het middenraam is een keer gewijzigd het is kleiner dan het oorspronkelijk was. De kelder, die maar voor de helft in de grond zit, bevindt zich onder de hogere opkamer, rechts in de voorgevel zit daarvan het wat hoger geplaatste kleine schuifraam. Onder het wolfseind zien wij het zolderraam. De zolder werd alleen gebruikt voor de opslag van de oogst en niet voor bewoning. In de zijgevels vinden wij de gietijzeren stalramen. Aan de achterkant had de deel grote inrijdeuren met daarboven het houten hooiluik. De lage zijmuren en de grote wolfseinden wijzen op een grote ouderdom. Het huis is later volledig verbouwd tot een burgerwoning, daarbij zijn op het voor- en achterhuis dakkapellen aangebracht. 13
Boerderij Landasoord, Aamsepad 1 Deze boerderij is veel groter dan de vorige en er staan ook nog enkele schuren naast. Ook dit complex heeft een bewogen bouwgeschiedenis er is veel aan verbouwd en bijgebouwd. Landasoord was oorspronkelijk een hallehuis van hetzelfde type als het vorige maar het ging goed met de argrarische sector in de eerste helft van de 19 de eeuw en het huis werd vergroot, om die reden is in de loop van de 19 e eeuw uitgebreid met een dwarshuis, het bestaande voorhuis werd gedeeltelijk afgebroken en aan beide zijkanten werden er twee vleugels uitgebouwd waarvan de nok van het dak haaks op die van de het achterhuis staat. Het dwarshuis heeft een schilddak dat vroeger waarschijnlijk met riet gedekt was of met Oudhollandse pannen. Afb.10 Landasoord 14
Afb. 11 Landasoord 15
Afb.12 Landasoord In de tweede helft van de 19 de eeuw werd er gewerkt aan verbetering van landbouwmethoden, stalinrichting etc. Een van de toenmalige verbeteringen was de ontwikkeling van de vaaltstal. Het bleef een omstreden type stal omdat deze redelijk kostbaar was. Rijke adellijke grootgrondbezitters die als hobby zich met de landbouw bemoeide en niet erg economisch dachten waren voornamelijk de bouwers van dit soort stallen. Het principe van de vaaltstal was als volgt: de stal had luiken in de zijmuren en een verdiepte vloer, door de luiken of deurtjes werd de mest uit de aangrenzende stallen in de vaaltstal gegooid. Het jongvee en ander koeien die niet gemolken werden liepen los rond in deze stal en trapten hun eigen en de bijgevoegde mest stevig aan. De vloer van de stal kwam steeds hoger te liggen, in de herfst, als het niveau te hoog werd dan werd de mest er uit gehaald en op het land gereden. De vaaltstal diende dus een dubbel doel het was een veestalling en tegelijkertijd een overdekte mestopslag. De middelste schuur van Landasoord was oorspronkelijk een vaatstal. 16
Afb.13 Schuur Landasoord De boerderij was lang eigendom van de baronnen Sweerts de Landas vandaar ook de naam. Het was een pachtboerderij waar veel verschillende pachters gewoond hebben. Om er een paar te noemen: Holleman, van Empel, van Beijnum en Lammers. De schilderachtigste bewoner was zonder twijfel Gerrit 17
van Beijnem, hij was vrijgezel en woonde er met zijn zuster Anneke. Zij rookte sigaren en reed rond op een motorfiets. Gerrit was een tijdje vanwege de Boerenpartij gemeenteraadslid. Hij had zijn aanhangers voornamelijk onder de boeren natuurlijk, maar ook onder de bezoekers van de plaatselijke tapperijen die hij veelvuldig bezocht, zo veelvuldig dat hij tijdens de gemeenteraad vergadering meestal in slaap viel. 18
Boerderij Westeraam, Deze veeboerderij ligt zoals alle monumenten in Aam op een terp. Het is een groot complex met een interessante bouwgeschiedenis. De T-boerderij bestaat uit een woongedeelte met daaraan een achterhuis en een tweetal bijschuren. Alle hiergenoemde onderdelen zijn in een verschillende tijd gebouwd. In de 17 de en 18 de eeuw was de opbrengst van de grond aanzienlijk minder dan tegenwoordig. De gebouwen waren kleiner en er stonden minder schuren bij een boerderij, enkele hooibergen volstonden meestal om de oogst te bergen. Omdat het land steeds meer opbracht werden de oude kleinere gebouwen afgebroken en er steeds meer schuren bijgebouwd. De middelste schuur is het oudst, deze stamt uit 1807. Het achterhuis aan de linkerkant ernaast is gebouwd in 1850, het daarbij behorende woongedeelte is in 1907 afgebroken en vervangen door het bestaande voorhuis. Dit woongedeelte is een villa die aan de Velperweg in Arnhem of de St. Annastraat in Nijmegen niet zou misstaan. Afb. 14 Voorhuis Westeraam 19
Rond 1900 werd er goed verdiend door de grote boeren en in die tijd zijn er meer van dit soort villa-achtige voorhuizen neergezet. Lang niet iedereen was het hiermee eens, puristen vonden dat eenvoud en soberheid de landman sierden en dat op het platteland zo een zo protserige behuizing met een verhoogd middenstuk, een balkon of veranda, een hardstenen stoep en dubbele voordeur niet thuishoorde. De bewoner van deze boerderij was eigenaar en heeft zich van dit soort kritiek niets aangetrokken. Vele generaties lang was dat het geslacht Breunissen. Afb. 15 Westeraam 20
Afb.16 Westeraam De derde schuur is nog later en in de 20 ste eeuw gebouwd. Duidelijk is aan allerlei details de verschillende leeftijd van de gebouwen af te lezen. Het oudste stuk: de middenschuur, heeft de laagste zijmuren en een oudere constructie van de deeldeur, vooral de rechter 20 eeuwse schuur heeft hoge zijmuren en een rechte geveltop in plaats van een wolfseind zoals de rest. 21
Toen de grond onteigend werd, een deel van de nieuwe wijk is op die grond gebouwd, vertrok de laatste Breunisse en is zijn de gebouwen verbouwd tot de Thermen de Lingetuin. Er is eigenlijk niet veel veranderd, vroeger, de hele winter, moesten de arbeiders met dorsvlegels op de deel van de schuren het koren dorsen en werkten zij zich daarbij in het zweet, en gezweet wordt er nog steeds, zij het dan onder wat luxer omstandigheden. 22
Afb. 17 Westeraam Afb. 18 Westeraam 23
Boerderij Rijzenburg, Rijksweg Noord 86 88 De huidige boerderij stamt uit ca. 1900, de oorspronkelijk boerderij werd door brand verwoest. De vrijstaande schuur op enige afstand van het hoofdgebouw maakte deel uit van de eerdere boerderij en is rond 1850 gebouwd. Het huis heeft een mansarde dak ook wel gebroken kap genoemd, een dakvorm die in de eerste helft van de 20ste eeuw zeer populair was. Er zijn in de Betuwe talloos vele boerderijen, hofsteden en huizen met een dergelijk dak te vinden. Oorspronkelijk stonden er voor het huis een drietal hooibergen die pas rond 1980 zijn afgebroken. Afb. 19 Rijzenburg 24
Afb. 20 Rijzenburg Het woongedeelte is groot en werd in 1933 gesplitst en er kwamen twee zwagers te wonen. De rechter bijschuur stamt waarschijnlijk uit die tijd en diende als veestalling voor Mocking die de rechterhelft bewoonde, het bestaande achterhuis was de stalling van Ebskamp die de linkerzijde bewoonde. Voor het huis staan een aantal grote en oude bomen. Daarvoor heeft er lang de familie Erdkamp gewoond die in het ruime voorhuis ook een logement hielden. Toen het Tolhuis niet meer als herberg dienst deed stopte hier in de eerste helft van de 19 de eeuw ook de postkoetsen die reden van Arnhem naar Nijmegen. Het kapitale boerderij complex was goed bewaard gebleven. Strubbelingen met de projectontwikkelaar hebben er toe geleid dat het gebouw in kwaliteit wel is achteruitgegaan maar het is tot de dag van vandaag restauratie meer dan waard. Het kan een mooie entree van Elst vormen in een omgeving die vanwege verwoestingen in WO II toch al niet rijk is aan oudere bebouwing. 25