Oncologie/0142 RADIOTHERAPIE (BESTRALING)
Deze informatiebrochure is bestemd voor mensen die bestraling moeten krijgen. We geven u een antwoord op volgende vragen: 1. Wat is radiotherapie? 2. Hoe wordt radiotherapie toegepast? 3. Wat is boogtherapie? 4. Uw eerste bezoek aan de afdeling radiotherapie. 5. De voorbereiding op de bestraling. 6. Uw eerste bestraling. 7. Wat zijn de mogelijke bijwerkingen? 8. Het einde van de bestraling en na de bestraling? 9. Brachytherapie. Blijf niet met uw vragen zitten stel ze gerust! 2
1. Wat is radiotherapie? Bij u werd de diagnose gesteld van een kwaadaardig gezwel. Bestraling (radiotherapie) zal een deel uitmaken van uw behandeling. Radiotherapie (radio = straling, therapie = behandeling) is een behandeling d.m.v. ioniserende straling. De bedoeling van radiotherapie is om onherstelbare schade toe te brengen aan de kwaadaardige cellen waardoor ze afsterven. De gezonde weefsels in de omgeving van het zieke weefsel raken tijdens de bestraling ook beschadigd, maar kunnen zich in de rustperiode tussen de dagelijkse bestralingsbehandelingen door herstellen. De werking van de bestraling zet zich nog geruime tijd voort. Hierdoor is het uiteindelijke effect van de behandeling pas na vele weken te beoordelen. De stralen zijn onzichtbaar, reukloos en niet te voelen. Het bestralen zelf is niet pijnlijk, u wordt ook niet radioactief tijdens of na de behandeling. 2. Hoe wordt radiotherapie toegepast? De bestralingsdosis wordt in verschillende keren (sessies) gegeven. Al deze sessies samen heten een bestralingsreeks. De totale duur van de behandeling verschilt van persoon tot persoon en zegt niets over de ernst van de ziekte. Soms wordt het aantal bestralingen gewijzigd, waardoor een bestralingsreeks langer of korter wordt. 3. Wat is boogtherapie? IMAT = Intensiteits Gemoduleerde Arc (boog) Therapie IMAT is een nieuwe vorm van radiotherapie waarbij het toestel (lineaire versneller) rond u draait terwijl de bestraling bezig is. Dit zal gedurende een bestralingssessie verschillende keren gebeuren. 3
Deze boogtherapie is de snelste manier om een behandeling toe te dienen die een groot aantal bundelrichtingen vereist. Dit grote aantal bundelrichtingen bestaat uit een voldoende dosis op de tumor en een zeer duidelijke afname van de dosis op de omgevende gezonde weefsels. Een afname van de dosis ter hoogte van de gezonde organen leidt rechtstreeks tot minder bijwerkingen ten gevolge van de radiotherapie. Hoewel de kans dat bijwerkingen optreden met IMAT in belangrijke mate afneemt, kunnen nog steeds klachten optreden. Als deze optreden gebeurt dit voornamelijk naar het einde van de radiotherapie toe en zijn deze niet erg. 4. Uw eerste bezoek op de afdeling 4.1. Gesprek met de radiotherapeut Bij het eerste bezoek op de raadpleging maakt u kennis met de radiotherapeut. Een radiotherapeut is een arts gespecialiseerd in bestralingsbehandelingen en verantwoordelijk voor de goede uitvoering ervan. Hij bekijkt uw medische gegevens 4
en laat indien nodig nog bijkomende onderzoeken uitvoeren. Op grond daarvan stelt hij het bestralingsplan op, eventueel in samenspraak met de chirurg, medisch oncoloog, Hij legt u uit hoe de bestraling werkt, welke voorbereidingen nodig zijn en welke bijwerkingen kunnen voorkomen. Als u naar aanleiding van dit gesprek nog verdere vragen heeft, kunt u er steeds terecht, hetzij op de simulatie, hetzij bij de radiotherapeut verbonden aan het toestel waar uw bestraling plaatsvindt. 4. 2. Uw verdere afspraken Op de raadpleging krijgt u een afsprakenbrief met een overzicht van uw afspraken (afspraak simulatie, eerste bestraling, ). Bij de eerste bestraling kan u dan in samenspraak met de verpleegkundigen van het bestralingstoestel uw verdere afspraken voor de bestralingssessies vastleggen. In de mate van het mogelijke trachten ze aan uw wensen te voldoen. Dit is echter niet steeds mogelijk en wij vragen daarvoor uw begrip. In de meeste gevallen wordt u op het afgesproken uur geholpen. Storingen aan de apparatuur of problemen met patiëntenzorg kunnen vertraging in het behandelingsprogramma veroorzaken. Bij gevolg kan het voorkomen dat u niet op tijd geholpen wordt. Ook daarvoor vragen wij uw begrip. 4. 3. Medicatiegebruik Als u medicatie gebruikt, moet u dit laten weten door middel van een medicatieoverzicht of door de originele verpakking mee te brengen. Het is belangrijk dat u iedere verandering van medicatiegebruik meldt aan de arts of de verpleegkundige. Ook na de behandeling moet u bij de controlebezoeken de arts op de hoogte te houden van eventueel medicatiegebruik. 5. De voorbereiding op de bestraling Voor u kan starten met de bestraling, worden verschillende processen doorlopen. Die vergen tijd en aandacht, ze hebben echter maar één doel en dat is een maximale kwaliteit leveren om uw bestraling correct uit te voeren. 5
5.1 De simulatie Voordat de bestralingen kunnen beginnen, hebt u eerst een afspraak op de simulator. Met dit apparaat kan niet worden bestraald. De simulator is een röntgentoestel waarmee het bestralingsveld kan worden bepaald. Het bestralingsgebied wordt vastgelegd op röntgenfoto s en op de huid afgetekend met speciale inkt. De gemaakte tekening op de huid mag NIET worden afgewassen. Deze is nodig om het bestralingsgebied te kunnen bepalen gedurende de rest van bestralingsreeks. Als de tekening verdwijnt, moeten we de volledige voorbereiding herhalen. U mag zich gerust douchen, maar u kan tijdens uw behandeling beter geen bad nemen of gaan zwemmen. De speciale inkt waarmee afgetekend wordt, kan vervagen en uw kledij kleuren. Het is meestal niet mogelijk om die vlekken uit te wassen. Daarom raden wij u aan om bij de voorbereiding en tijdens de behandeling rekening te houden met kledij (bv. donkere en wat oudere kledij),en bij voorkeur katoenen ondergoed te dragen. 5.2 Het bestralingsplan Voordat de bestraling kan beginnen, wordt een bestralingsplan opgesteld. Met een computer wordt de bijhorende dosisverdeling in uw lichaam berekend. Aan de hand hiervan kan een maximaal effect bereikt worden op het bestralingsgebied, terwijl de gezonde weefsels zo veel mogelijk gespaard worden. Daarmee wordt de kans op bijwerkingen zo klein mogelijk gehouden. Het maken van een bestralingsplan vraagt veel tijd en aandacht. Afhankelijk van het soort bestraling dat u krijgt, kan de werkduur om het bestralingsplan te maken, variëren. Daarom kan u pas een aantal dagen na de voorbereiding daadwerkelijk starten met uw bestraling. 6
Voorbeeld van een bestralingsplan 6. Uw eerste bestraling De eerste bestraling duurt gemiddeld wat langer dan de volgende bestralingssessies. U gaat op de dag van uw eerste bestraling naar de wachtzaal van het bestralingstoestel. De verpleegkundige zal uw naam afroepen als u aan de beurt bent en zal u uitleggen wat er die dag zal gebeuren. Als er bijkomende vragen zijn, aarzel dan niet om deze te stellen. De verpleegkundige zal u naar één van de kleedkamers leiden waar u zich kan omkleden. Er zijn kamerjassen beschikbaar op de afdeling. Als u dat wenst, mag u ook uw eigen kamerjas meebrengen. Vervolgens wordt u begeleid naar de bestralingsruimte waar u op dezelfde manier gepositioneerd wordt als tijdens de simulatie. Het bestralingsgebied wordt nauwkeurig ingesteld. Dit gebeurt met behulp van de tekeningen die eerder bij de simulatie werden aangebracht en met de lasers die op de wanden van de bestralingsruimte bevestigd zijn. Het is van groot belang dat u rustig blijft liggen tot u verneemt dat de bestraling gedaan is. Tijdens de bestraling verlaten de verpleegkundigen de bestralingsbunker. U bent dan een paar minuten alleen. Elk toestel is echter wel voorzien van een intercomsysteem en camera s waarmee u tijdens de bestralingssessie geobserveerd wordt. Daardoor kan indien nodig de bestraling op elk moment onderbroken worden. 7
Het bestralingsapparaat wordt tijdens de bestraling gestuurd en bewaakt door een computer die alle bestralingsgegevens bevat. De verpleegkundigen houden u, het toestel en de computer in het oog tijdens de bestraling. Wanneer de bestralingsdosis gegeven is, slaat het toestel automatisch af. Op dat moment is de straling verdwenen en is er geen blootstelling aan straling meer voor u en uw omgeving. U wordt niet radioactief door de bestraling. Van de bestraling zelf merkt u niets, u hoort enkel het geluid van het bestralingstoestel. Als u dat wenst, mag u een begeleider meenemen. Deze zal de bestralingsruimte wel moeten verlaten tijdens de bestralingssessie. Tijdens de bestralingsreeks wordt u wekelijks gezien door de radiotherapeut die verantwoordelijk is voor het desbetreffende toestel. U kan dus met al uw mogelijke vragen of problemen bij hem/haar terecht. 7. Mogelijke bijwerkingen Door de radiotherapie kunnen er bijwerkingen optreden, zowel tijdens als na de bestraling. Deze zijn o.a. afhankelijk van het gebied dat bestraald wordt en de bestralingsdosis. Bijwerkingen treden meestal niet onmiddellijk op en kunnen van persoon tot persoon sterk verschillen. Het is mogelijk dat u geen of slechts zeer weinig klachten ondervindt. Als iets onduidelijk is, aarzel dan niet om dit te bespreken met uw radiotherapeut of de verpleegkundigen. Algemene klachten kunnen zijn: vermoeidheid, futloosheid of een gebrek aan eetlust. Lokale bijwerkingen zoals stramheid van gewrichten, functiebeperking, huidreacties, zijn afhankelijk van de grootte van het bestralingsgebied, de stralingsdosis en het lichaamsdeel dat bestraald wordt. Haaruitval komt enkel voor indien de zone binnen het bestralingsveld behaard is. Een vaak voorkomende bijwerking is huidirritatie. U zal een voorschrift krijgen voor een lipofiele crème, dit kan u alvast vanaf de eerste bestraling preventief gebruiken. 8
Aarzel niet om dit de melden aan de arts. Indien nodig wordt een meer aangepaste crème voorgeschreven. Wanneer contact opnemen: Als de huid op de plaats van bestraling jeukt hevig rood wordt blaasjes vertoont vochtig en kleverig wordt Wat kan u doen (huidzorg): Controleer dagelijks de bestraalde huid. U mag de bestraalde huid wassen met een neutrale, nietgeparfumeerde douche-olie. Gebruik bij voorkeur lauw water. Vermijd te koud of te warm water. Neem liever een douche dan een bad. Door het liggen in een bad zal uw huid te vlug verweken en kunnen de huidaftekeningen snel verdwijnen. Dep uw huid droog met zachte handdoeken, wrijf nooit hard over uw bestraalde huid. Houd uw huidplooien altijd goed droog, want dit zijn plaatsen waar de huid zeer gemakkelijk opengaat. Droog ze eventueel met de koude lucht van een haardroger. Breng eventueel een kompres aan in uw huidplooien (bijvoorbeeld onder de borsten). Vermijd deodorants, aftershave, parfum of geparfumeerde zepen. Deze irriteren uw huid. Let op: gebruik nooit geparfumeerde lotions of crèmes! 9
Wrijf de bestraalde huid vanaf de start van uw bestralingen minstens twee keer per dag in met de vochtinbrengende crème. Indien de huid droger wordt, wrijft u de bestraalde huid drie tot vier keer daags in. U hoeft deze crème niet af te wassen voor de bestraling. Draag loszittende kledij, vermijd druk en wrijving (vrouwen kunnen bijvoorbeeld een katoenen hemdje onder de bh dragen). Draag liefst 100% katoenen kledij, die is luchtiger. Scheer u enkel met een elektrisch apparaat, zo voorkomt u wondjes. Gebruik een vochtinbrengende crème (een lipofiele crème) om uitdroging te voorkomen. Een eerste tube krijgt u mee op de dienst radiotherapie, samen met een voorschrift. Breng geen kleefpleisters aan in de bestraalde zone. Gebruik ook geen ether. Stel uw bestraalde huid niet bloot aan de zon en de zonnebank. Vermijd wind en koude ter hoogte van uw bestraalde huid. Gebruik geen warmwaterkruik of een elektrisch kussen/deken ter hoogte van uw bestraalde huid. Ga niet zwemmen in chloorwater of in zoutwater. Dit heeft een uitdrogend effect en zorgt voor verweking van de huid. 10
8. Het einde van de bestraling en na de bestraling Het is meestal niet mogelijk om tijdens of aan het einde van de radiotherapie vast te stellen of het beoogde doel van de behandeling is bereikt. Dit komt omdat het effect van radiotherapie pas enkele weken na de beëindiging volledig wordt bereikt. U zal na de laatste bestraling de nodige afspraken ontvangen voor verdere controle. Het kan gebeuren dat u door meerdere specialisten wordt begeleid. De radiotherapeut spreekt dan met u af bij wie de controles en eventuele onderzoeken plaatsvinden. U kan op dit moment ook uw aanvraag voor tegemoetkoming in de reiskosten afgeven aan onze receptie in polikliniek 7. Dit formulier ontving u eerder bij uw eerste bezoek aan de afdeling. Daarop vult u de data in van al uw bezoeken aan de afdeling radiotherapie. Het formulier zal worden afgetekend waardoor terugbetaling door uw ziekenfonds mogelijk wordt. Ook al hebt u geen afspraak, dan nog kan u in geval van dringende zaken steeds uw radiotherapeut raadplegen. De medewerkers zullen hun best doen om op een zo kort mogelijke termijn een afspraak te maken. Het is van groot belang dat u de huidmarkeringen na uw therapie niet probeert af te wassen. Ze vervagen vanzelf. De huid blijft na de radiotherapie nog gevoelig dus u moet uw huid tijdens de eerste weken na de bestraling nog steeds op dezelfde manier verzorgen als tijdens de bestraling. 11
9. Brachytherapie Soms wordt er gekozen om een uitwendige bestraling te combineren met een inwendige bestraling. Bij een inwendige bestraling of ook brachytherapie genoemd, wordt geen gebruik gemaakt van een lineaire versneller. We hebben hiervoor een toestel waarmee straling vanuit een radioactieve bron wordt opgewekt en in het lichaam wordt gebracht. Met de inwendige bestraling is het de bedoeling om de straling precies af te geven in het gebied waar de tumor zat of zich nog kan bevinden. Met deze methode wordt de straling in een klein gebied geconcentreerd zodat de kans op beschadiging van omliggend weefsel meestal gering is. De tubes waar de radioactieve bronnen worden ingeschoven, worden tijdens de operatie ingebracht. Om te vermijden dat de brachytubes verschuiven, kan het zijn dat u bepaalde bewegingen (bijvoorbeeld het been plooien) niet mag uitvoeren zolang deze tubes in het lichaam aanwezig zijn. Tijdens de operatie worden ook 2 grote evacuatiesondes (drains) in het operatiegebied aangebracht. Dit is nodig omdat een lokale bestraling steeds aanleiding geeft tot een verhoogde vochtproductie in het wondgebied. Deze drains blijven ter plaatse tot minimaal 5 dagen na het beëindigen van de inwendige bestraling. Ongeveer 3 dagen na de ingreep wordt u overgebracht naar de afdeling Radiotherapie medische oncologie in kliniekgebouw 2 (K2) op de 4de verdieping. Hier ligt u in een isolatiekamer. Tijdens deze opname mogen geen kinderen op bezoek komen omwille van het stralingsgevaar voor uw familie. De bestralingsduur is afhankelijk van: de sterkte van de bron de grootte van de tumor het aantal geplaatste tubes 12
Vaak wordt er gedurende 10 minuten per uur gestraald en dit gedurende 40 uur. brachytubes bestralingstoestel Tijdens de bestraling moet uw bezoek de kamer telkens verlaten. Wanneer de dosis gegeven is, worden de radioactieve bronnen automatisch teruggeschoven en is er geen blootstelling meer voor u of uw omgeving. Eens de totale dosis gegeven is, worden de brachytubes verwijderd. Nadien wordt u terug overgebracht naar de chirurgische afdeling, waar u nog minstens 5 dagen moet blijven tot de drains verwijderd worden. Na het ontslag kan het zijn dat er zich toch nog vocht ophoopt in het wondgebied. Indien uw chirurg dit nodig acht, zal dit vocht uitzonderlijk worden verwijderd bij een volgende consultatie. De huisarts mag dit vocht NIET puncteren wegens de grote kans op infecties. U krijgt vooraf de nodige inlichtingen en de kans om al uw vragen te stellen tijdens de consultatie met de arts, verantwoordelijk voor de inwendige bestraling. 13
Radiotherapie (radio = straling, therapie = behandeling) is een behandeling d.m.v. ioniserende straling. De bestralingsdosis wordt in verschillende keren (sessies) gegeven. De simulator is een röntgentoestel waarmee onder doorlichting het bestralingsveld kan bepaald worden. Het ingestelde bestralingsgebied wordt vastgelegd en op de huid afgetekend met speciale inkt (deze zeker NIET afwassen). Stralen werken alleen daar waar ze komen. Er kan huidirritatie ontstaan, verzorg de huid goed. Het effect van radiotherapie wordt pas enkele weken na de beëindiging volledig bereikt. Bij inwendige bestraling is het de bedoeling om de straling precies af te geven in het gebied waar een tumor zat of zich nog kan bevinden. Referenties: Het multidisciplinair team sarcomen en bottumoren UZ Gent www.epa.gov www.docmed.tv 14