Flusterjend farre troch Fryslân

Flusterjend farre troch Fryslân Onderzoek naar de mogelijkheden van realisatie van (gedeeltelijk) electriconly routes Definitief Provincie Fryslân Projectbureau Friese Meren Postbus 20120 8900 HM Leeuwarden Grontmij Nederland B.V. Drachten, 19 september 2011

Verantwoording Titel : Flusterjend farre troch Fryslân Subtitel : Onderzoek naar de mogelijkheden van realisatie van (gedeeltelijk) electriconly routes Projectnummer : 303198 Referentienummer : Revisie : Datum 19 september 2011 Auteur(s) : Tim Verver, Gea Winter, Marijke Harmsen Email adres : Tim.verver@grontmij.nl Gecontroleerd door : Frank Gort Paraaf gecontroleerd : Goedgekeurd door : EvertJan van Nijen Paraaf goedgekeurd : Contact : Grontmij Nederland B.V. Zonnedauw 2 9202 PA Drachten Postbus 91 9200 AB Drachten T +31 512 33 52 33 F +31 512 51 02 00 www.grontmij.nl Pagina 2 van 31

Inhoudsopgave Samenvatting... 4 1 Inleiding... 7 1.1 1.2 Transitie naar elektrisch transport... 7 Stimulering elektrisch varen in Fryslân... 7 1.3 1.4 Het onderzoek... 7 Leeswijzer... 8 2 Verkenning van het gebruik... 9 2.1 2.2 Wat is elektrisch varen?... 9 Elektrisch varen is de toekomst... 9 2.3 2.4 Wat motiveert de gebruiker?... 10 Elektrische vaarroutes... 11 2.5 Elektrisch varen in Fryslân... 12 3 Inventarisatie kansrijke tracés... 13 3.1 Exclusief elektrisch... 13 3.2 Wetgeving en handhaving... 13 3.3 Vaarnorm elektrisch varen... 13 3.4 Methodiek inventarisatie... 14 3.5 Kerngebieden elektrisch varen... 14 3.6 Selectie kansrijke tracés, routes en vaargebieden... 15 4 Toetsing tracés... 18 4.1 Criteria... 18 4.2 Toelichting toetsing... 21 4.2.1 Alde Feanen (1/2)... 22 4.2.2 Reidmar route (1/2)... 24 4.2.3 Heeg Aldegeaster Brekken Heeg (3/4)... 26 4.2.4 Leeuwarden zuid (3/4)... 28 4.2.5 Falomsterfeart (5)... 29 4.2.6 Route WestFryslân (6)... 31 4.2.7 Route SúdwestFryslân (7)... 32 4.2.8 Workum Aldegeaster Brekken (8)... 34 4.2.9 Ursula route (9)... 35 4.2.10... 36 4.2.11 LeeuwardenOost (10)... 37 5 Financiële uitwerking kansrijke routes... 39 5.1 Alde Feanen... 39 5.2 Reidmar route... 42 5.3 Heeg Aldegeaster Brekken Heeg... 44 5.4 LeeuwardenZuid... 48 5.5 Falomsterfeart... 51 5.6 Overzicht prioritaire routes... 53 6 Conclusie... 54 Pagina 3 van 31

Samenvatting Elektrisch varen heeft de toekomst! De provincie Fryslân zet daarom als dé watersportprovincie van Nederland in op het benutten van de kansen om meer ruimte te bieden voor elektrisch varen. Op veel plekken in Fryslân, bijvoorbeeld in het Nationaal Park De Alde Feanen, wordt al volop met elektrische boten gevaren. De stilte en het ontbreken van uitlaatgassen zorgen voor een nieuwe beleving van het varen, zeker in natuurrijke gebieden. Deze beleving wordt geoptimaliseerd als er sprake is van exclusief elektrisch varen, oftewel, als er alleen elektrisch wordt gevaren. Dit onderzoek geeft inzicht in de vaargebieden van Fryslân waar kansen liggen voor dit exclusief elektrische varen. Elektrisch varen wordt nog vaak geassocieerd met fluisterbootjes. Tegenwoordig zien we echter ook een ontwikkeling waarbij grotere boten beschikken over een volledig elektrisch aangedreven motor of een hybride aandrijving. De provincie Fryslân heeft bij de herijking van het PVVP 1 een nieuwe vaarwegklasse F geïntroduceerd voor sloepen tot 1,50 meter doorvaarthoogte. Vaarwegen die aan deze classificatie voldoen, zijn in beginsel (ook) geschikt voor elektrisch varen. Een brede inventarisatie van het vaarnetwerk in Fryslân levert inzicht in de ambities, plannen en wensen op het vlak van elektrisch varen. Veel gemeenten, maar ook natuurbeherende organisaties, zien de kansen voor elektrisch varen en hebben dit ook opgenomen in de planvorming. Aan de hand van een aantal basiscriteria is een eerste selectie gemaakt van de meest kansrijke routes, tracés en vaargebieden (in willekeurige volgorde). Geselecteerde routes 1 Reidmar route Verbinding tussen Bolsward en de Blauhúster Puollen en Aldegeaster Brekken via de Westhimster Opfeart. 2 Alde Feanen Diverse vaarrondjes in het Nationaal Park De Alde Feanen met een nieuwe toegangsverbinding. Verbinding Leeuwarden Wirdum. Vanuit het centrum van 3 LeeuwardenZuid Leeuwarden vanaf de Potmarge een verbinding met Wirdum via de Wurdumer Feart. 4 LeeuwardenOost Rondje vanuit het centrum naar het oosten van de stad. Vanaf It Alddeel een verbinding naar de recreatieplas de Lytse Wielen. 5 Heeg Aldegeaster Brekken Heeg Een verbinding tussen Heeg en de Aldegeaster Brekken via de Idzegeaster Poel en Oudega. Via het Sânmar en Ringwiel ontstaat er een rondje. Eventueel is het rondje te varen via de Rintsjepoel en Skûtelpoel. 6 Workum Aldegeaster Brekken Rondje vanuit Workum naar de Aldegeaster Brekken. Verbinding tussen de Warkumer Trekfeart en Blauhúster Poelen via Dedgum en Greonterp. 7 Route WestFryslân Rondje Workum Makkum Bolsward via de Dyksfeart, de Makkumer Feart en de Warkumer Trekfeart. 8 Route SúdwestFryslân Workum Hindeloopen Molkwerum en Koudum via De Horsa, de Aesterfaart, de Westerfaart, De Grûnzen en de Nije Feart. 9 Verbinding tussen Workum en De Fluezen via de Ursulapoel en de Aant Ursula route Liuwespoel waardoor meerdere vaarrondjes ontstaan. 10 Falomsterfeart Falomsterfeart en het natuurgebied Bûtenfjild met aansluiting op het natuurgebied de Grutte Wielen. 1 Provinciaal Verkeers en vervoerplan, Provincie Fryslân. Pagina 4 van 31

Inhoudsopgave (vervolg) Op basis van een tiental criteria zijn deze meest kansrijke routes, tracés en vaargebieden getoetst. Deze criteria zijn: Draagvlak / beleid Economische potentie Obstakelvrij / kosten Rust en ruimte Financiering Onderdeel vaarnetwerk Belevingswaarde Faciliteiten / voorzieningen Promotionele waarde Aandeel elektrisch in % Deze toetsing levert inzicht in de routes die het meest kansrijk zijn om verder ontwikkeld te worden als exclusief elektrische routes. Hierbij opgemerkt dat bij de ontwikkeling van electriconly routes geen delen van vaarwegen worden afgesloten. Van de top 5 van meest kansrijke routes, tracés en vaargebieden zijn de benodigde inrichtingsmaatregelen en bijbehorende kosten verder uitgewerkt. Tracé Maatregelen Kosten (excl. btw) 1/2. Alde Feanen graven toegangsgeul tussen Headamsleat en Alde Headamsleat 1/2. Reidmar route 3 dammen vervangen door bruggen (waarvan 2 met stuw) duiker vervangen door brug ophogen kades verbreden vaarweg baggeren 3/4. Heeg Aldegeaster aanpassen dam in Skrokfeart Brekken Heeg verbreden vaarwegen baggeren Variant A: vervangen 2 bruggen vervangen 1 dam vervangen 3 duikers Variant B: vervangen 8 bruggen vervangen 3 dammen vervangen 2 duikers 3/4. LeeuwardenZuid vervangen12 bruggen vervangen 2 duikers ophogen kades baggeren 5. Falomsterfeart vervangen 3 bruggen vervangen dam vervangen sluis vervangen gemaal verbreden vaarweg baggeren 80.805 1.260.000 1.987.000 (afhankelijk van houten of betonnen bruggen) 88.000 Variant A: 471.000 Variant B: 726.000 (exclusief verbreden en verdiepen vaarwegen) 1.088.000 (exclusief baggeren) 2.062.000 Pagina 5 van 31

De benodigde aanpassingen lopen uiteen qua investeringen en werkzaamheden. Hoe dan ook moet er rekening gehouden worden met een planning en realisatietermijn. Er zal enige tijd over heen gaan voordat de vaarroutes, die exclusief toegankelijk zijn voor elektrisch varen, vermarkt kunnen gaan worden. Hierbij dient ook rekening gehouden te worden met de tijd die nodig is om de gemeentelijke vaarwegverordening aan te passen. Wij adviseren om in de aanloop naar de realisatie van electriconly routes, de reeds bestaande routes te gebruiken om het elektrisch varen te promoten. Een gezamenlijke folder en website met alle bestaande routes die bij uitstek geschikt zijn voor elektrisch varen, inclusief oplaadpunten en bezienswaardigheden is een goed middel om het elektrisch varen in Fryslân te promoten. De ervaring leert ten slotte dat, wanneer men eenmaal heeft kennisgemaakt met het elektrisch varen, men overstag is. Pagina 6 van 31

1 Inleiding 1.1 Transitie naar elektrisch transport Fryslân zet sterk in op duurzame energie en de overgang naar elektrische mobiliteit. Eind 2012 rijden er 500 elektrische auto s en varen er 700 elektrische boten in Fryslân 2. Een en ander komt voort uit het Energieakkoord NoordNederland dat in 2007 door het Rijk en de noordelijke provincies is ondertekend. De Friese visie op een duurzame ontwikkeling van klimaat en energie is uitgewerkt in het programma Duurzame Energie. Met de inzet op duurzame energie wil Fryslân bijdragen aan een nog beter leefmilieu, het vergroten van de werkgelegenheid en het versterken van een duurzaam, innovatief imago. 1.2 Stimulering elektrisch varen in Fryslân De ambities zijn groot. Met het bevorderen van elektrisch varen wil de provincie een belangrijke bijdrage leveren aan de transitie naar elektrisch transport. De provincie Fryslân wil de nationale proeftuin zijn op het gebied van de transitie naar elektrisch varen. Om die reden is in 2008 de Stifting Elektrysk Farre Fryslân (SEFF) opgericht, waarin de branche is vertegenwoordigd. Door samenwerking met kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties wordt de omschakeling naar elektrisch varen bij een breed publiek bevorderd. Met behulp van subsidieregelingen zijn vanaf 2009 een tiental grotere charterjachten omgebouwd op een elektrische/hybride aandrijving. Daarnaast is sinds 2009 een subsidieregeling van kracht voor de in en ombouw van elektrische aandrijvingen voor particulieren en bedrijven. Inmiddels zijn er circa 100 boten aangeschaft of omgebouwd tot een elektrisch systeem. Voor de periode 20102014 is een visie ontwikkeld om de noodzakelijke veranderingen te stimuleren, zoals het verbeteren van de acceptatie door de consument, het stimuleren van innovatie, zorgen voor een adequate oplaadstructuur, het borgen van kwaliteit van toegepaste systemen en het ontwikkelen van een stimulerende vaarinfrastructuur. De maatregelen in de Uitvoeringsagenda elektrisch varen 2010/2011 richten zich op de diverse onderdelen. In het kader van het verbeteren van de vaarinfrastructuur is het onderzoek gestart naar de mogelijkheden van het realiseren van elektrische vaarroutes c.q. vaargebieden in de provincie. Overige maatregelen zijn onder andere subsidieregelingen, een dekkende infrastructuur van laadpunten, informatieverstrekking en promotie van elektrisch varen, training en het ontwikkelen van kwaliteitsnormen. 1.3 Het onderzoek Het onderzoek moet het volgende opleveren: Inzicht in welke gebieden electriconly vaarroutes mogelijk c.q. gewenst zijn. Inzicht in welke gebieden deze routes ecologisch mogelijk zijn, inclusief welke procedures doorlopen moeten worden en waar winwinsituaties m.b.t. recreatie en natuur ontstaan. Inzicht in welke inrichtingsmaatregelen nodig zijn en wat daarvan de kosten zijn. Inzicht in welke gebieden deze routes economisch rendabel zijn (cofinanciering, draagvlak ondernemers, bepaling ROI). 2 Samenwerkingsovereenkomst Drive4Electric tussen de provincie Fryslân, de gemeente Leeuwarden, Liander, Essent, ProRail, NOM, NHL Hogeschool, Energy Valley en Stifting Elektrysk Farre Fryslân, mei 2010. Pagina 7 van 31

Inleiding 1.4 Leeswijzer Dit rapport is als volgt opgebouwd: Hoofdstuk 2: Hoofdstuk 3: Hoofdstuk 4: Hoofdstuk 5: Hoofdstuk 6: Verkenning van het gebruik Inventarisatie kansrijke tracés Toetsing tracés Financiële uitwerking kansrijke tracés Conclusies Pagina 8 van 31

2 Verkenning van het gebruik 2.1 Wat is elektrisch varen? Elektrisch varen heeft betrekking op boten die uitsluitend worden aangedreven door een elektromotor en op hybride boten, die naast een elektromotor eveneens gebruik maken van een verbrandingsmotor. Bij hybride motoren wordt onderscheid gemaakt tussen serie en parallel hybride motoren. Serie hybride betekent dat een elektromotor voor de voortstuwing zorgt. De elektrische energie die nodig is voor deze motor, wordt opgewekt door een verbrandingsmotor. Bij parallel hybride aangedreven boten zorgt de verbrandingsmotor voor de voortstuwing met annex een elektromotor die de voortstuwing kan overnemen. Om elektrisch te kunnen varen is installatie van een vol elektrische of hybride aandrijving (serie of parallel) noodzakelijk die qua vermogen is afgestemd op de lengte en het gebruik van de boot. Daarnaast zijn elektrisch aangedreven buitenboordmotoren in opkomst ter vervanging van twee en viertaktmotoren die op kleinere boten als aanhangmotor kunnen worden gebruikt. Vol elektrisch aangedreven boten varen 100% elektrisch. Voor hybride schepen geldt dat deze tenminste vier uur op 60% van de theoretische rompsnelheid volledig elektrisch moeten kunnen varen 3. Voor de voortstuwing is voldoende accucapaciteit noodzakelijk, afgestemd op de energie behoefte van het elektrische voortstuwingsysteem en de vaarbehoefte van de gebruiker. Om de accu s te kunnen opladen zijn voldoende oplaadmogelijkheden noodzakelijk in het vaargebied van de gebruiker. Aan boord van boten met een ingebouwd systeem voor elektrisch varen is voldoende ruimte nodig voor de opslag van de noodzakelijke accucapaciteit en een walstroomaansluiting om gebruik te kunnen maken van oplaadpunten in jachthavens, thuis of onderweg. Voorts is voor het omzetten van de laadstroom van 230 naar 12 of 24 volt een omvormer nodig. Het (afneembare) accupakket van elektrische buitenboordmotoren, waarmee vol elektrisch wordt gevaren, moet worden opgeladen voordat de buitenboordmotor kan worden gebruikt. 2.2 Elektrisch varen is de toekomst In het kader van duurzaamheid heeft elektrisch varen de toekomst. Het biedt een milieuvriendelijk alternatief voor de voortstuwing van boten door middel van verbrandingsmotoren en is voorlopig de enige mogelijkheid om je met een (motor)boot CO2vrij te kunnen verplaatsen. Daarbij geldt wel als voorwaarde dat gebruik gemaakt wordt van groene stroom voor het opladen van de benodigde accucapaciteit. Met groene stroom wordt bedoeld energie die wordt opgewekt door windenergie, waterkracht, biogas of zonnepanelen. Hoewel accu s milieubelastend zijn door gebruik van eindige grondstoffen en materialen, worden grote inspanningen geleverd om zoveel mogelijk giftige materialen te recyclen. Daarnaast zijn innovaties gericht op het vergroten van de energie en vermogensdichtheid van accu s 4. Verwacht wordt dat het verdringen van de fossiele brandstofaandrijving in de pleziervaart met name voor kortere tochten en lokaal gebruik slechts een kwestie van tijd is, omdat elektrisch varen comfortabel, stil, zuinig, stankvrij, betrouwbaar en onderhoudsarm is. Vooralsnog is de investering nog wel wat hoger voor elektrisch varen in verhouding tot het reguliere varen. 3 Minimale eisen Elektrische vaarsystemen, Provincie Fryslân 4 Hoewel op het gebied van de energievoorziening van accu s veel is verbeterd, is het vergroten van de energiedichtheid van accu s gelimiteerd door de toepassing van waterstof. Met energiedichtheid wordt bedoeld de energie per massaeenheid (wattuur per kilogram). Met de vermogensdichtheid wordt bedoeld de potentie om in korte tijd veel energie te leveren (hoeveelheid watt vermogen). Pagina 9 van 31

Verkenning van het gebruik 2.3 Wat motiveert de gebruiker? Belangrijke motieven om elektrisch te gaan varen zijn het ontbreken van motorgeluid en uitstoot van uitlaatgassen. Daarnaast kunnen zuinigheid in het gebruik, betrouwbaarheid en lage onderhoudskosten belangrijke redenen zijn om voor elektrisch varen te kiezen. In bepaalde (delen van) watersportgebieden is alleen elektrisch varen toegestaan. Voorbeelden hiervan zijn Giethoorn, Reeuwijk en de Nieuwkoopse Plassen. Ook in grote steden als Amsterdam en Utrecht wordt elektrisch varen gestimuleerd. Hier vormt echter het verbeteren van het binnenstedelijke milieu de belangrijkste drijfveer. Verder zien we in toenemende mate nieuwbouwwijken ontstaan waar elektrisch varen wordt gestimuleerd, bijvoorbeeld in Beuningen. In deze vaargebieden hebben watersporters geen vrije keuze, maar is men verplicht om elektrisch te varen. De potentiële gebruikers zullen een afweging maken tussen de voor en nadelen. Om hier inzicht in te krijgen hebben wij een aantal voor en nadelen onder elkaar gezet. Voordelen van elektrisch varen: Elektrisch aangedreven boten veroorzaken nauwelijks of geen geluidsbelasting. Door het ervaren van stilte tijdens het varen krijgt landschap en natuurbeleving een extra dimensie voor de watersporter. Elektrische vaarsystemen zijn minder milieubelastend tijdens het varen, omdat geen schadelijke uitlaatgassen vrijkomen. Dit leidt tot schonere lucht in de directe omgeving van de boot. Het is zuinig. De oplaadkosten zijn laag in vergelijking tot de brandstof die nodig is voor vergelijkbare verbrandingsmotoren. Elektrische vaarsystemen zijn onderhoudsarm, omdat slechts twee bewegende delen nodig zijn voor de voortstuwing, te weten de schroefas en de as van de elektromotor. De overige moderne elektronica zijn "solid state" (= geen bewegende delen) waardoor geen slijtage kan optreden. Elektrische vaarsystemen zijn betrouwbaar, omdat heel weinig bewegende componenten worden gebruikt. De kans op het ontstaan van mechanische fouten is daardoor heel klein. Door het ontbreken van veel bewegende componenten hebben elektrische aandrijvingsystemen voor boten weinig tot geen onderhoud nodig. Dit betekent een kostenbesparing ten opzichte van verbrandingsmotoren met een vergelijkbare capaciteit. De levensduur van elektrische vaarsystemen is lang, omdat de componenten voor de systemen uit de industriële sfeer komen. De levensduur van een elektrisch aandrijvingsysteem is daardoor vergelijkbaar met de levensduur van een boot. Elektrisch varen biedt de mogelijkheid om in aanvulling op bestaande routestructuren een netwerk van fluisterroutes te introduceren, waardoor nieuwe kansen ontstaan om de kwaliteit van het toeristisch product te verhogen. Elektrisch varen kan bijdragen aan een duurzaam en innovatief imago van een watersportgebied. Nadelen van elektrisch varen: De vaartijd (actieradius) is relatief kort vanwege de beperkte accucapaciteit die aan boord kan worden geplaatst of, in geval van een buitenboordmotor, kan worden ingepast. Een elektrische aandrijving is daardoor voor snelvarende boten op dit moment nog ongeschikt. De ontwikkeling van betere accu s met minder volume, een grotere actieradius en een snellere oplaadtijd gaat echter snel gezien de inspanningen en innovaties binnen de automobielindustrie als het gaat om elektrisch rijden. De oplaadtijd van de benodigde accucapaciteit bedraagt op dit moment nog uren (als norm geldt 1:1 ten opzichte van de vaartijd) en moet daarom zorgvuldig worden gepland. Er zijn op dit moment wel verhuurbedrijven die arrangementen aanbieden voor dagtochten met een elektrosloep. Een adequate laadinfrastructuur ontbreekt vooralsnog voor het opladen van de accu s. Bij jachthavens is de laadcapaciteit van de aanwezige laadpalen doorgaans niet toereikend voor het opladen van grotere schepen. Buiten jachthavens zijn geschikte oplaadpunten beperkt beschikbaar. Het benodigde volume voor de opslag van accu s is 9:1 ten opzichte van de ruimte die nodig is voor de opslag van fossiele brandstof voor verbrandingsmotoren. Pagina 10 van 31

Verkenning van het gebruik Het grote volume voor accu s wordt veroorzaakt, omdat de energiedichtheid van accu s beperkt is. Het gewicht van de benodigde accucapaciteit kan een probleem vormen. De aanschafkosten van elektrische aandrijfsystemen en buitenboordmotoren zijn hoog in vergelijking met verbrandingsmotoren. In de benodigde accu s wordt de energie die elders is opgewekt, chemisch opgeslagen. Accu s hebben een beperkte levensduur. Bij de productie wordt gebruik gemaakt van zeldzame materialen en grondstoffen die eindig zijn. Wel wordt in Nederland bij de recycling van accu s zeer zorgvuldig met giftige materialen omgegaan en wordt ernaar gestreefd om zoveel mogelijk stoffen voor hergebruik geschikt te maken. Indirecte milieubelasting ontstaat indien geen gebruik wordt gemaakt van groene stroom, zoals windenergie, zonneenergie, biogas of waterkracht voor het opladen van de accu s. Bij opwekking van stroom met conventionele brandstoffen komt CO2 vrij en bij gebruik van kernenergie is het radioactief afval een probleem. Hierbij opgemerkt dat het rendement van een elektrische aandrijving veel hoger is dan een verbrandingsmotor waardoor het varen op stroom, zelfs als dat met fossiele brandstoffen wordt opgewekt, een positief effect heeft op het milieu. Vanwege de gevoeligheid van elektronica voor zout water en een zilte atmosfeer is elektrisch varen, met name met elektrische buitenboordmotoren niet geschikt voor toepassing op zout water. De mogelijkheden en voordelen die elektrisch varen biedt, zijn bij het grote publiek nog onvoldoende bekend en/of geaccepteerd. Onbekend maakt onbemind. Grootste plus van elektrisch varen Bij elektrisch varen vormt met name het ontbreken van motorlawaai en uitstoot van uitlaatgassen een plus. De stilte wordt als comfortabel ervaren en zorgt voor een andere beleving van natuur en landschap. Bovendien vormen de betrouwbaarheid en lage gebruikskosten een plus voor de gebruiker. Indien naast de bestaande vaarroutes aanvullend routes beschikbaar en geschikt worden gemaakt voor elektrisch varen, ontstaat een plus om deze manier van varen aantrekkelijk te maken. Een mogelijkheid hiertoe bieden bijvoorbeeld de routes die nu op waterkaarten worden aangemerkt als specifiek geschikt voor kano s of routes die geschikt zijn voor (elektrische) sloepen. Als in deze routes geen bijzondere obstakels voorkomen, kunnen zij zonder grote ingrepen tot (een netwerk van) fluisterroutes worden opgewaardeerd om de populariteit van elektrisch varen te vergroten. 2.4 Elektrische vaarroutes Een elektrische vaarroute moet inspelen op de behoefte om ongestoord de stilte te kunnen ervaren in de natuur en om op een comfortabele wijze van het landschap te kunnen genieten. Daarnaast moeten er voldoende oplaadpunten zijn, zodat het vaarschema niet hoeft te worden aangepast aan de aanwezige oplaadmogelijkheden. Verder moeten eventueel te creëren fluisterroutes voldoende diepgang en doorvaarthoogte bieden. In 2004 zijn door de provincie brughoogten en ligplaatsconcentraties geïnventariseerd. Dit onderzoek heeft geleid tot nieuwe inzichten ten aanzien van de normering van vaarwegen. In de ontwerpnota van wijzigingen van het Provinciaal Verkeers en Vervoersplan (PVVP) pagina s 74 en 48, worden de categorieën E, F en G geïntroduceerd. De categorie E1 en E2 voor de kleine waterrecreatie komen daarmee te vervallen. De klasse E geldt voor kleine motorboten, F voor sloepen en G voor kano s. In de tabel staan de nieuwe vaarklassen. De gewenste breedte van kunstwerken geldt voor bestaande kunstwerken. Bij nieuwbouw zijn deze afmetingen de minimumnorm. Vaarwegen die aan de classificatie E en F voldoen, zijn in beginsel (ook) geschikt voor elektrisch varen. Het creëren van een aanvullend netwerk van fluisterroutes voor elektrisch varen sluit aan bij de doelstelling van de provincie om de transitie naar elektrisch varen onder watersporters te bevorderen en past ook bij het streven naar een grote verscheidenheid aan vaarmogelijkheden in een zo open mogelijk vaargebied. Het geschikt maken van fluisterroutes voor de elektrisch varende verhuurvloot, biedt bovendien de mogelijkheid om elektrisch varen ook bij nietbootbezitters onder de aandacht te brengen. Pagina 11 van 31

Verkenning van het gebruik Een routestructuur voor elektrisch varen biedt daarom een goede kans om de diversiteit en de kwaliteit van het toeristisch watersportproduct te verhogen en de marktpositie van het Friese merengebied te verstevigen 5. Recreatieve vaarwegen en meren Kunstwerken Categorie E F G Toegelaten diepgang Boten 1,00 m. 0,80 m. 0,50 m. Ingrijpdiepte 1,10 m. 1,00 m. 1,00 m. Doorvaarthoogte 2,00 m. 1,50 m. 1,00 m. (obstakels toegestaan) Doorvaartbreedte minimaal 4,00 m. gewenst 6,00 m. minimaal 4,00 m. gewenst 6,00 m. minimaal 3,00 m. gewenst 4,00 m. 2.5 Elektrisch varen in Fryslân De tijd is rijp voor de transitie naar elektrisch varen. De techniek is er en de infrastructurele aanpassingen zijn relatief eenvoudig te realiseren of al aanwezig. Er zijn elektrische oplaadpunten bij jachthavens en schepen hebben meestal voldoende ruimte om accu s te herbergen die voor de benodigde actieradius zorgen. Een van de grootste pluspunten van elektrisch varen, het intenser beleven van de omgeving door het ontbreken van motorgeluid, kan juist in Fryslân tot zijn recht komen. Fryslân is al een watersportprovincie bij uitstek. Voorzieningen, accommodaties en botenverhuurders voldoen aan de groeiende markt van de recreatievaart. Deze richten zich vooral op het grote publiek. Bekend zijn uiteraard de Friese Meren die in het hoogseizoen druk worden bevaren. Daaromheen liggen vele vaarwegen en meertjes die veel minder frequent worden bevaren vanwege een beperkte toegankelijkheid of minder bekend zijn. Juist deze gebieden laten de andere kant van het varen in Fryslân zien. Vaarwegen door karakteristieke cultuurlandschappen, authentieke dorpen of steden en natuurgebieden. Gebieden waar de beleving voorop staat en het rustiek varen is, zonder motorlawaai. Door dit potentieel aan vaarwegen, waarbij het belevingsaspect een grote rol speelt, liggen er in Fryslân voldoende kansen om routes, juist voor het elektrisch varen, te ontwikkelen. 5 Beleidsnota Recreatie en Toerisme 20022010, provincie Fryslân Pagina 12 van 31

3 Inventarisatie kansrijke tracés 3.1 Exclusief elektrisch Een belangrijk uitgangspunt is het exclusief elektrisch principe. Dat houdt in dat in deze studie gezocht is naar tracés, routes en vaargebieden waar enkel elektrisch varen wordt toegestaan. Uit de inventarisatie is gebleken dat er enkele uitdagingen zijn bij de ontwikkeling van exclusief elektrische vaarroutes. De belangrijkste vormt de handhaving. Gemeenten en natuurbeheerders zien in deze handhaving een belemmerende factor. Ook ondernemers vrezen dat bestaande routes worden afgesloten voor regulier vaarverkeer. Dat is nadrukkelijk niet de bedoeling. Deze bezwaren in ogenschouw nemende, is het uitgangspunt wat betreft exclusief elektrisch als volgt gedefinieerd: Er is gezocht naar routes/tracés/vaargebieden, waarbij mogelijk een deel van het traject alleen door elektrische boten kan worden bevaren en waar nu nog niet of zeer beperkt regulier gevaren kan worden. Het aandeel exclusief elektrisch speelt een belangrijke rol bij de uiteindelijke selectie en beoordeling van de routes. Daarnaast is in de provincie Fryslân ook nog een groot aantal interessante vaargebieden voor elektrisch varen, zonder dat daarbij het exclusief elektrisch principe geldt. Ook deze vaargebieden/tracés zijn in de inventarisatie meegenomen. De focus ligt echter in de eerste plaats op routes/tracés waar in dit principe wel van toepassing is of kan zijn in de toekomst. 3.2 Wetgeving en handhaving Om het principe van exclusief elektrisch varen te realiseren is het nodig dat de vaarwegbeheerder dit in haar vaarwegverordening opneemt. In de meeste gevallen gaat het om gemeentelijk vaarwater en zal de gemeente dus in haar gemeentelijke vaarwegverordening moeten opnemen dat een bepaald traject enkel is bestemd voor elektrisch aangedreven boten. Op het moment dat dit formeel is vastgelegd, is het vervolgens zaak dat dit gehandhaafd wordt. Of in de praktijk handhaving vanuit de overheid kan plaatsvinden is de vraag, gezien de grote druk op het gemeentelijke apparaat. In de praktijk zal het vooral neerkomen op sociale controle, waarbij vaarrecreanten elkaar aanspreken. 3.3 Vaarnorm elektrisch varen Een belangrijk uitgangspunt voor de selectie en toetsing van kansrijke tracés/routes/vaargebieden voor elektrisch varen vormt de vaarnorm voor sloepen zoals deze door de provincie is vermeld in de ontwerpnota van wijzigingen PVVP. Vaarnorm voor sloepen Recreatieve vaarwegen en meren Kunstwerken Categorie Toegelaten diepgang Boten Ingrijpdiepte Doorvaarthoogte Doorvaartbreedte F 0,80 m. 1,00 m. 1,50 m. minimaal 4,00 m. gewenst 5,00 m. Pagina 13 van 31

Inventarisatie kansrijke tracés Dit zijn geen keiharde eisen voor de route, maar wel richtlijnen waarop de benodigde aanpassingen aan een route worden gebaseerd. 3.4 Methodiek inventarisatie Gesprekken met deskundigen, natuurbeheerders en een inventarisatie langs gemeenten leverde een eerste beeld op van mogelijk kansrijke gebieden. In deze brede oriëntatie hebben we alles meegenomen dat in aanmerking zou kunnen komen als elektrische vaarroute, tracé of vaargebied. Van ideeën en kansen tot uitgewerkte plannen. Daarnaast hebben wij een bijeenkomst gehad met watersportondernemers die elektrische boten in de verhuur hebben. Dit gaf inzicht in het huidige gebruik en de markt(potenties) van het elektrisch varen. 3.5 Kerngebieden elektrisch varen De inventarisatie levert een lijst op van ruim 30 routes en tracés. Deze variëren van bestaande routes over relatief rustige vaarwegen, die door de verhuurders aan hun gasten worden meegegeven, tot ideeën voor nieuw te ontwikkelen vaarwegen. Als we alles in beeld brengen zien we dat in een drietal kerngebieden op dit moment de grootste kansen liggen om een impuls te geven aan het elektrisch varen (figuur 1). Het betreft het gebied rondom Heeg en de Aldegeaster Brekken, de vaarwegen rondom het Snitser Mar en het gebied tussen Leeuwarden en Earnewâld met het NP De Alde Feanen. In deze gebieden is enerzijds voldoende massa te vinden als het gaat om waterrecreatief aanbod en watersporters. Anderzijds zijn in deze gebieden de natuur, de rust en de ruimte nog te vinden. Aspecten die de beleving van elektrisch varen versterken. Deze combinatie maakt dat deze kerngebieden een belangrijke positie innemen in de toekomstige ontwikkeling van elektrisch varen in Fryslân. Figuur 1: Kerngebieden elektrisch varen Pagina 14 van 31

Inventarisatie kansrijke tracés In de kerngebieden wordt vooral gevaren met boten die bij de verhuurders van elektrische boten in het gebied worden gehuurd. Veelal zijn dat sloepen waar men een halve of hele dag mee onderweg is. De vaarrecreanten krijgen routes mee die door de ondernemers zijn geselecteerd op rustige vaarwegen met een stukje cultuur(historie) onderweg. Elektrische kruisers worden voor één of meerdere weken gehuurd. De gebruikers maken gebruik van de (relatief rustige) doorgaande vaarwegen door de gehele provincie. Buiten deze kerngebieden liggen wel degelijk gebieden en/of vaarwegen die, gezien het landschappelijke en rustieke karakter, in potentie geschikt zijn voor elektrisch varen. Bijvoorbeeld de Súd Ie tussen Dokkum en Ezumazijl, het natuurgebied Bûtenfjild, het aantakken van Oudebiltzijl op de Elfstedenvaarroute en de rustige vaarwegen in ZuidoostFryslân. Voor deze, meer perifeer gelegen vaargebieden geldt dat de ontwikkeling van (elektrisch) varen kan bijdragen in de leefbaarheid van gebieden die met krimp te maken hebben. Dit vormt voor deze perifere gebieden een extra motivatie om de kansen die er op dit vlak liggen, te benutten. 3.6 Selectie kansrijke tracés, routes en vaargebieden Uit de uitgebreide lijst van ruim 30 tracés, routes en vaargebieden is een selectie gemaakt van tracés, routes en vaargebieden die op het eerste oog kansrijk zijn. Deze beoordeling is gemaakt op basis van een aantal basiscriteria, te weten: gelegen in een van de drie kerngebieden elektrisch varen enige vorm van draagvlak (gemeentelijk, provinciaal en/of ondernemers) hoge belevingswaarde kansen voor (gedeeltelijk) exclusief elektrisch varen realiseerbaar Op basis van de beoordeling op deze basiscriteria zijn de volgende routes geselecteerd: Geselecteerde routes 1 Verbinding tussen Bolsward en de Blauhúster Puollen en Alde Reidmar route geaster Brekken via de Westhimster Opfeart. 2 Alde Feanen Diverse vaarrondjes in het Nationaal Park De Alde Feanen met een nieuwe toegangsverbinding. Verbinding Leeuwarden Wirdum. Vanuit het centrum van 3 LeeuwardenZuid Leeuwarden vanaf de Potmarge een verbinding met Wirdum via de Wurdumer Feart. 4 Rondje vanuit het centrum naar het oosten van de stad. Vanaf LeeuwardenOost It Alddeel een verbinding naar de recreatieplas de Lytse Wielen. 5 Heeg Aldegeaster Brekken Heeg 6 Workum Aldegeaster Brekken Een verbinding tussen Heeg en de Aldegeaster Brekken via de Idzegeaster Poel en Oudega. Via het Sânmar en Ringwiel terug ontstaat er een rondje. Eventueel is het rondje via de Rintsjepoel en Skûtelpoel hier aan toe te voegen. Rondje vanuit Workum naar de Aldegeaster Brekken. Verbinding tussen de Warkumer Trekfeart en Blauhúster Puollen via Dedgum en Greonterp. 7 Route WestFryslân Rondje Workum Makkum Bolsward via de Dyksfeart, de Makkumer Feart en de Warkumer Trekfeart. 8 Workum Hindeloopen Molkwerum en Koudum via De Horsa, Route SúdwestFryslân de Aesterfaart, de Westerfaart, De Grûnzen en de Nije Feart. 9 Verbinding tussen Workum en De Fluezen via de Ursulapoel en Ursula route de Aant Liuwespoel. Er ontstaan meerdere vaarrondjes. 10 Falomsterfeart De Falomsterfeart en het natuurgebied Bûtenfjild met aansluiting op het natuurgebied de Grutte Wielen via de Rypstjerkerfeart. Pagina 15 van 31

Inventarisatie kansrijke tracés Reidmar route Dit betreft de route tussen Bolsward en de Blauhúster Puollen, die weer verbonden zijn met de Aldegeaster Brekken, via het plaatsje Westhem. Een deel van deze route is momenteel onbevaarbaar vanwege aangelegde dammetjes en begroeiing. Het betreft de Westhimster Opfeart tussen De Wimerts en Westhem en de waterweg van Westhem naar de Reidmar, een van de drie poelen. De drie meertjes, Reidmar, Sipkemar en It Fliet zijn met een diepgang van 1,10 m. bevaarbaar voor kano s, sloepen en zeilbootjes en bereikbaar vanaf de Aldegeaster Brekken. Nationaal Park De Alde Feanen In het Nationaal Park De Alde Feanen zijn diverse rondjes te varen vanuit de plaats Earnewâld of vanaf Buitenplaats It Wiid. De verschillende meertjes hebben een diepgang zo tussen 1,00 en 1,60 m. Daarnaast bestaat dit waterrijk natuurgebied uit veenplassen, petgaten, rietlanden en moerasbossen waarvan er een aantal niet toegankelijk zijn en een aantal alleen voor boten die smaller zijn dan 1,70 m en een geringe diepgang hebben (60 cm). De elektrische fluisterboten die in het gebied verhuurd worden, voldoen hieraan. Met uitzondering van deze beperking kunnen sloepen overal in het gebied varen. De toegangsvaarten tot aan Earnewâld hebben een diepgang van 1,50 tot 3,50 m. In deze studie bekijken wij de mogelijkheden voor een nieuwe toegangsvaarweg vanaf de Grytmansrak via de Alde Headamsleat, uitsluitend voor elektrische boten. In het gebied loopt ook een kanoroute die eventueel op te waarderen is om door fluisterboten gebruikt te worden. In het te ontwikkelen gebied de Bolderen is een nieuwe kanoroute gepland. Hiervoor kan ook bekeken worden om deze ook voor fluisterboten geschikt te maken en te laten aansluiten op de bestaande route. LeeuwardenZuid (inclusief de grachten) Vanaf de Museumhaven in de binnenstad worden elektrische sloepen verhuurd, van een uur tot een hele dag. Dit biedt mogelijkheden voor een rondje door de stadsgrachten van Leeuwarden of een tochtje naar het Elfstedenmonument in Bartlehiem. Vanuit de Zuiderstadsgracht is de Potmarge bereikbaar, een middeleeuwse waterloop die als rijksmonument is aangemerkt. De drie lage bruggen worden door de stad opgehoogd, zodat de Potmarge beter bevaarbaar is. Vanaf de Potmarge ligt de Wurdumer Feart die doorloopt tot aan het dorp Wirdum. Deze vaart is momenteel niet toegankelijk, maar er zijn plannen om de vaart open te stellen voor de recreatievaart in combinatie met de plannen voor woningbouw en nieuwe dorpen aan de zuidkant van de stad. De bruggen op het tracé worden opgehoogd tot 1,50 m (sloepenroute). In dit plan is ook een aansluiting op de Wergeaster Feart meegenomen, via de Nije Wurdumer Feart en de Ringsleat. LeeuwardenOost Vanuit het centrum is een rondje om de oostkant van Leeuwarden mogelijk via het Nieuwe Kanaal, De Tynje, It Alddeel en de Bonkefeart. It Alddeel loopt langs de wijk Camminghaburen aan de ene kant en het natuurgebied de Lytse Wielen aan de andere kant. De recreatieplas Lytse Wielen is niet voor (motor)boten toegankelijk. De dagrecreatieve voorzieningen in het gebied, Aqua Zoo en het Otterpark Aqualutra, lenen zich wel voor een koppeling met de activiteit van elektrisch varen. Wellicht is het mogelijk om de bestaande elektrische pramen, die in de binnenstad varen, in te zetten als vervoersmogelijkheid naar de dagrecreatieve voorzieningen in de Lytse Wielen. Om het zwemwater te behoeden voor algenoverlast is de gemeente voornemens om twee gemalen te plaatsen om stroming te creëren. Vanwege het peilverschil tussen het gebied en het open water van It Alddeel en de huidige recreatieve functies is de gemeente vooralsnog niet voornemens om van de Lytse Wielen een vaargebied te maken. Heeg Aldegeaster Brekken Heeg Het betreft de route vanaf Heeg, via de Weisleat en de Idzegeaster Poel naar Oudega en de Aldegeaster Brekken, liggend in een prachtig divers en aantrekkelijk natuurgebied. Het tracé maakt deel uit van de kanoroutes rond Oudega. Een rondje is te maken door vervolgens via de zuidkant (Ringwiel, Sânmar en Grutte Mar) terug naar Heeg te varen. Oudega is inmiddels bekend geworden bij de kanovaarders. Vanwege de iets afgelegen ligging is het een rustige watersportplaats in het Friese Merengebied. In deze studie bekijken wij de verbinding via Idzega. Pagina 16 van 31

Inventarisatie kansrijke tracés Een aanvullend alternatief zou de noordelijke variant kunnen zijn: het tracé tussen Heeg en Oudega via de meertjes Skûtelpoel, Palsepoel en Rintsjepoel. Op dit tracé bevinden zich meer dan 10 lage bruggen en dammen. Workum Aldegeaster Brekken Dit is de verbinding tussen de Warkumer Trekfeart en de Blauwhúster Puollen via Dedgum en Greonterp, de Opfeart. Momenteel is dit een vaarroute met een aantal zeer lage bruggen die alleen voor kano s te bevaren is. Door deze vaart op te waarderen is er vanuit Bolsward, maar ook vanuit Makkum en Workum een alternatieve route mogelijk naar de Aldegeaster Brekken. Recent is er een brug geplaatst met een doorvaarhoogte van 1,20 m. Er ontstaan diverse rondjes als ook de Westhimster Feart toegankelijk wordt gemaakt, met potentie voor een exclusief elektrisch vaargebied. Om vervolgens via de Reidmarroute en de Bolswarderzijlvaart weer terug te keren naar Bolsward. Route WestFryslân Een rondje tussen de plaatsen Workum, Gaast, Makkum en Bolsward. De vaarwegen zijn de Dyksfeart tussen Workum en Makkum, de Grutte Sylroede en Makkumer Feart naar Bolsward en de Warkumer Trekfeart van Bolsward naar Workum. In de Dyksfeart liggen een paar lage houten bruggen die wellicht net hoog genoeg zijn voor sloepen. Het is een route langs een aantal Elfsteden waar ook nog wat te beleven valt op het gebied van winkels en horeca. Het is een rustige route langs de oude zeedijk en het vogelreservaat. Cultuurhistorie bieden de plaatsen Piaam en Exmorra, die onderdeel uitmaken van de Aldfears Erf Route. Route SúdwestFryslân De route betreft het rondje Workum, Hindeloopen, Molkwerum en Koudum, door de vaarwegen De Horsa, de Aesterfeart, de Westerfaart, De Grûnzen, de Koudumer Feart en de Nije Feart. Het is een rondje met de Elfstedenplaatsen Hindeloopen en Workum en een aantal bezienswaardigheden onderweg zoals het Schaatsmuseum in Hindeloopen, winkels, horeca en galeries. Naast cultuurhistorie biedt dit rondje ook natuurbeleving. De Westerfaart loopt langs het vogelreservaat met een vogelkijkhut. De diepgang is niet overal voldoende. Ursula route Deze route is een verbinding tussen Workum en het meer De Fluezen. De wateren zijn de Nauwe Luts, de Ursulapoel, de Alde Heidenskipster Feart naar de Aent Lieuwespoel en door naar De Fluezen. Via de Yntemasleat en de Lange Fliet kan men terug naar Workum varen of onderlangs richting Koudum en aansluiten op de route SúdwestFryslân. De route via de Ursulapoel is momenteel alleen voor kano s toegankelijk is. Door deze verbinding op te waarderen ontstaat er een aantrekkelijk rondje voor elektrische sloepen. Falomsterfeart De Falomsterfeart is, na baggerwerkzaamheden, voor sloepen goed toegankelijk. De vaart ontsluit het natuurgebied Het Bûtenfjild met meertjes, poelen en verschillende verbindende waterwegen. Het gebied wordt nu bevaren door kano s, elektrische boten en (gemotoriseerde) vissersboten. De gemeente is voornemens om de Falomsterfeart te gaan baggeren. De Falomsterfeart is alleen bereikbaar vanaf de oostzijde (LitsLauwersmeerroute) via een sluisje bij de Westereen. Doorvaart naar het natuurgebied de Grutte Wielen bij Leeuwarden is niet mogelijk. Struikelblokken zijn het peilverschil, de doorkruising van de N261, lage bruggen en een gemaal bij de voormalige sluis in de Ryptsjerkerfeart. De beide gemeenten (Dantumadiel en Tytsjerksteradiel) en de provincie Fryslân zijn vanuit recreatief belang voorstander van de realisatie van een doorgaande verbinding. Voorwaarde hierbij is uiteraard dat dit past binnen de huidige natuurwaarden. Pagina 17 van 31

4 Toetsing tracés 4.1 Criteria Om de kansrijkheid van de geselecteerde vaartracés nader in te schatten hebben wij criteria opgesteld waar de routes aan getoetst zijn. Draagvlak Is er voldoende draagvlak onder de belanghebbenden (gemeente/ provincie/ bewoners/ondernemers) als het bijvoorbeeld gaat om delen van een vaarroute alleen toegankelijk te maken voor elektrische boten of een vaarroute op te waarderen? Een belangrijk criterium hierbij is, of de route is opgenomen in gemeentelijke plannen. Economische potenties De aangewezen vaarroute voor elektrisch varen moet uiteraard goed bereikbaar zijn door de gebruikers. Dit betekent dat er in de nabijheid van de route watersportactiviteiten plaatsvinden en dat er bijvoorbeeld verhuurders van elektrische boten in het gebied aanwezig zijn. Hoe is dan de bereikbaarheid van de route ten opzichte van de watersportkernen en zijn er bestedingsmogelijkheden (winkels/jachthaven/horeca) langs de route? Ook de mogelijkheden voor het ontwikkelen van arrangementen worden meegenomen. Obstakelvrij / kosten Het gaat hier om aanpassingen van infrastructurele aard. Welke aanpassingen en/of voorzieningen zijn er nodig om de route geschikt te maken, op te waarderen en welke kosten zijn hier globaal mee gemoeid? Onderdeel vaarnetwerk In de eerste toetsing op kansrijkheid is ook gekeken in hoeverre de route onderdeel uitmaakt van of aansluit op een groter (potentieel elektrisch) vaarnetwerk. Een route die ook andere vaarroutes of vaargebieden ontsluit, krijgt een hogere beoordeling dan een route die meer op zichzelf staat. Belevingswaarde van de route Dit criterium geeft aan in hoeverre er zich elementen langs de route bevinden die de belevingswaarde positief beïnvloeden. Een hoge mate van landschappelijke variatie en cultuurhistorische elementen en de uniciteit van de route dragen bij aan een hoge belevingswaarde. Rust en ruimte Het varen met een elektrisch aangedreven boot komt het beste tot z n recht in een stille omgeving. Hoe groter het aandeel rust en ruimte hoe hoger de waardering voor dit criterium. Faciliteiten en voorzieningen Faciliteiten op het gebied van verblijfsaccommodatie in het geval van een meerdaagse sloepenroute. Zijn er voldoende voorzieningen (o.a. oplaadpunten, horeca)? Mogelijkheden voor financiering In hoeverre worden de geraamde kosten gedekt of zijn er in de nabije toekomst kansen om de kosten gedekt te krijgen? Pagina 18 van 31

Toetsing tracés Promotionele waarde De mate waarin de route bijdraagt aan de profilering van Fryslân als elektrische vaarprovincie. Welke routes hebben iets bijzonders te bieden bijvoorbeeld qua belevingswaarde, dat goed aansluit bij het middel elektrisch varen? Aandeel elektrisch Per tracé wordt aangegeven welk aandeel (in %) in de toekomst geschikt kan zijn voor exclusief elektrisch, oftewel alleen voor elektrische boten. Op basis van deze criteria zijn de geselecteerde routes getoetst. Deze toetsing levert inzicht in de routes die het meest kansrijk zijn om verder ontwikkeld te worden als exclusief elektrische routes. Op de volgende pagina is een tabel opgenomen waarin de routes zijn gerangschikt naar kansrijkheid, op basis van de toetsing aan de criteria. Pagina 19 van 31

Vaartraces routes / criteria A* B* C* D* E* F G H I J Eindtoetsing 1 Reidmar route + + + + + + + ++ + + + (48%) 1 / 2 2 Alde Feanen + + + + + + + ++ + + (13%) 1 / 2 3 LeeuwardenZuid + ++ 0 /+ ++ 0 + + ++ (6%) 3 / 4 4 LeeuwardenOost 0 0 0 0 + 0 0 0 (34%) 10 5 Heeg Aldegeaster Brekken Heeg ++ + ++ /+ + ++ + + 0 (33%) 3 / 4 6 Workum Aldegeaster Brekken + + ++ + + 0 + 0 (34%) 8 7 Route WestFryslân + + + + + + + + 0 (29%) 6 8 Route SúdwestFryslân 0 + + + + + + + 0 (23%) 7 9 Ursula route + / + ++ + ++ 0 + 0 (33%) 9 10 Falomsterfeart ++ + ++ / + / + ++ 0 + + (61%) 5 + / ++ = positief 0 = neutraal / = negatief A = Draagvlak / beleid F = Onderdeel vaarnetwerk B = Economische potentie G = Belevingswaarde C = Obstakelvrij / kosten H = Faciliteiten / voorzieningen D = Rust en ruimte I = Promotionele waarde E = Financiering J = Aandeel elektrisch in % * Deze criteria wegen, door hun relatief grotere invloed op de realiseerbaarheid van de route, zwaarder mee dan de overige criteria. Pagina 20 van 31

4.2 Toelichting toetsing In de tabel op de vorige pagina zijn de tien tracés getoetst op 10 verschillende criteria. Deze toetsing is gedaan aan de hand van plussen en minnen. Als een route goed scoort op een criterium, dan is dit aangegeven met een + of een ++, indien de route zeer goed scoort. Andersom geldt voor routes die minder goed scoren dat dit met een of met een is aangegeven. Een nul staat voor een neutrale beoordeling. De eerste vijf criteria worden van wezenlijk belang geacht als het gaat om de uiteindelijke realisatie van de route. Het gaat daarbij om het draagvlak, de economische potentie, de hoeveelheid obstakels c.q. de kosten, de rust en de ruimte / aandeel exclusief elektrisch en de financiering. Deze criteria zijn van groot belang en wegen dan ook twee maal zo zwaar als de andere vier criteria in de eindbeoordeling. De planologische (on)mogelijkheden zijn niet als apart toetsingscriterium meegenomen. Voor de realisatie van alle trajecten geldt uiteraard dat er rekening gehouden moet worden met diverse planologische procedures. Bij het ene traject zal dit een groter knelpunt zijn dan bij het andere traject. Het is echter in dit stadium nog moeilijk in te schatten óf er sprake is van een knelpunt, en zo ja, hoe groot het knelpunt is. Deze toetsing levert uiteindelijk een beeld op van de meest en minder kansrijke routes voor elektrisch varen. In de laatste kolom Eindtoetsing wordt aan de hand van een nummer aangegeven hoe hoog de route op de ranglijst staat van kansrijke routes. De meest kansrijke route staat op 1, de minst kansrijke (van deze tien geselecteerde routes) staat op 10. Dit hoofdstuk beschrijft de tien geselecteerde routes/tracés op volgorde van kansrijkheid. Op de kaarten zijn de beschreven routes in blauw weergegeven. Met een blauwgele stippellijn is aangegeven welk deel van de route in aanmerking kan komen voor exclusief elektrisch varen. Per route is ook aangegeven wat het aandeel exclusief elektrisch is (uitgedrukt in een percentage). Pagina 21 van 31

Toetsing tracés 4.2.1 Alde Feanen (1/2) Draagvlak / beleid (+) It Fryske Gea staat volledig achter het verder stimuleren van elektrisch varen in het gebied. Hier moet de kanttekening bij gemaakt worden dat de organisatie het niet haalbaar acht om delen voor het overige vaarverkeer af te sluiten. Het park is zeer toegankelijk voor alle typen boten. In het kader van Natura 2000 wordt er een beheerplan opgesteld (gereed in 2012). Hierin wordt de invloed onderzocht van varen en geluid op de habitat. Hieruit zou kunnen blijken dat delen afgesloten worden voor motorverkeer, maar wel toegankelijk blijven voor elektrisch aangedreven boten. In de Pettebosk loopt een kanoroute. In het nieuw te ontwikkelen gebied de Bolderen ten noorden van het dorp Earnewâld komt een nieuwe kanoroute. Om hier een sloepenroute van te maken is kostbaar en derhalve niet haalbaar. Er zijn veel verschillende peilen en de vaarten zijn te smal om met sloepen te bevaren. Een exclusieve toegang tot het gebied voor elektrische sloepen zou via de Alde Headamsleat kunnen lopen. Hierdoor ontstaat aan die kant een (gedeeltelijke) scheiding van grotere scheepvaart en sloepen. Economische potentie (++) In de zomer wordt De Alde Feanen bezocht door meer dan 200.000 waterrecreanten. Behalve de petgaten is het gebied vrij toegankelijk voor de recreatievaart. Enkele petgaten zijn alleen toegankelijk voor vaartuigen smaller dan 1,70 m en een diepgang van ongeveer 60 cm. Twee ondernemers verhuren fluisterboten en twee hebben een elektrosloep in hun verhuurvloot. De gebruikers van deze boten krijgen routes mee, die bij uitstek geschikt zijn om met deze boten te varen. Obstakelvrij (+) Voor een toegang via de Alde Headamsleat is het nodig om dit water te verbinden met de Wide Ie. De eenvoudigste oplossing is om een nieuwe verbinding aan te leggen naar de Headamsleat. Voor het gehele vaargebied is het grootste knelpunt de vrije toegankelijkheid en een mogelijke zonering daarin. Zonering kan zowel positief als negatief uitvallen. Pagina 22 van 31

Toetsing tracés Bij het afsluiten van gebieden wordt het vaargebied voor bepaalde boten verkleind, terwijl het voor de elektrische boten juist exclusiever wordt. It Fryske Gea stelt dat ook de handhaving een punt is waar over nagedacht moet worden. Rust en ruimte (+) Het Nationaal Park is een natuurgebied en bij uitstek geschikt voor het varen met een elektrische aandrijving. De ervaring van de aanwezige flora en fauna krijgt in dit gebied een extra dimensie als deze in stilte kan worden ervaren. Het gebied is wel een toeristisch vaargebied en wordt op zomerse dagen druk bevaren, ook door gemotoriseerde boten. Financiering (+) Er zijn op dit moment geen financieringsbronnen bekend. We waarderen dit criterium positief gezien de relatief lage kosten. Onderdeel vaarnetwerk (+) Alde Feanen wordt door veel vaarrecreanten als een op zichzelf staand vaargebied gezien. Maar het is ook mogelijk om vanuit de Alde Feanen naar Leeuwarden en Grou te varen. Veel vaarrecreanten beperken zich in de praktijk meestal tot de Alde Feanen zelf. Belevingswaarde (++) Het natuurgebied Alde Feanen leent zich uitstekend voor elektrisch varen. De beleving is vooral op het vlak van natuur en landschap sterk aanwezig. Faciliteiten en voorzieningen (+) Earnewâld is een watersportdorp met diverse voorzieningen voor dagrecreanten en de verblijfstoeristen. Promotionele waarden (+) De Alde Feanen is een Nationaal Park en heeft daarmee een meerwaarde als het gaat om vermarkting van het gebied. De bestaande voorzieningen zoals het Landbouwmuseum, het bezoekerscentrum van het Nationaal Park, het dorp Earnewâld en het Skûtsjemuseum bieden aanknopingsmogelijkheden voor arrangementen met elektrische sloepen. Aandeel elektrisch () Het overgrote deel is momenteel ook toegankelijk voor gemotoriseerde boten. Daardoor lijkt het afsluiten van deelgebieden uitsluitend ten behoeve van elektrisch varen op dit moment een moeilijke opgave, vanuit het perspectief van de handhaving en vanuit ondernemersperspectief die gemotoriseerde boten in de verhuur hebben. De deelgebieden met een beperkte toegang zijn alleen met kano s en fluisterboten in te varen. De rondvaartboot van It Fryske Gea 6 vaart elektrisch (o.a. door zonnecellen opgewekt). Het aandeel exclusief elektrisch is afgezet tegen twee bestaande vaarrondjes in het gebied, die veel gevaren worden door de huurders van de elektrosloepen. De rondjes staan niet op de kaart ingetekend. Het aandeel elektrisch komt op 13%; het gaat hier om het doortrekken van de Alde Headamsleat ten opzichte van de rondjes in het gebied. In de open wateren liggen kansen voor een zonering waarbij delen die nu vrij toegankelijk zijn, alleen toegankelijk worden voor elektrische boten. Dit is vanwege het nog lopende onderzoek in het kader van Natura 2000 niet opgenomen. 6 It Fryske Gea is de beheerder van NP De Alde Feanen Pagina 23 van 31