Ewald Engelen, financieel geograaf Ik schop graag vanaf de zijlijn nummer 5, november 2013 VERZEKERD! 11
Hij staat bekend om zijn scherpe oneliners, ergert zich mateloos aan de bezuinigingsdrift van het kabinet en ziet het liefst dat Nederland vandaag nog uit de euro stapt. Financieel geograaf Ewald Engelen maakt zich met zijn stevige uitspraken niet bij iedereen populair, maar weet de recessie in Nederland wel haarscherp te analyseren. Nog meer lastenverzwaringen zijn enorm schadelijk voor de economie. Ik hoop dat de financiële sector daartegen in het geweer wil komen. Hij is hoogleraar, columnist, auteur en is wel eens omschreven als onconventionele, filosofisch ingestelde wetenschapper die van bikkelen houdt. Engelen is moeilijk in een hokje te plaatsen en dat komt misschien vooral door de onbekendheid van zijn vakgebied. In een uitzending van Oog om Oog van juni legt hij uit wat een financieel geograaf doet: Het is eigenlijk heel simpel: ik doe onderzoek naar de ruimtelijke verspreiding van kapitaalstromen over deze aardkloot. Engelen staat bekend om dat soort rake uitspraken en is juist daarom een graag geziene gast in tv-programma s. Sinds het uitbreken van de eurocrisis zit hij geregeld aan tafel bij Pauw & Witteman. Niet omdat ik nou zo ijdel ben, maar omdat ik vind dat ik wat kan bijdragen aan de discussie wat goed is voor Nederland, zegt hij zelf. Die bijdrage weet hij in ieder geval vlijmscherp te formuleren. Toen hij de Miljoenennota in september in handen kreeg, schreef hij zelden zoveel drogredeneringen, desinformatie en halfleugens bij elkaar te hebben gezien. Op de dag van het interview is het kabinet nog in gesprek over de Miljoenennota met de oppositie. Engelen is geen waarzegger, maar kan de uitkomst nu al voorspellen. Ik vrees dat een aantal oppositiepartijen in ruil voor wat strooigoed gewoon zijn handtekening zet onder het bezuinigingspakket van zes miljard U hoopt duidelijk op iets anders? Ja, natuurlijk! De afgelopen drie jaar is er al veel te veel bezuinigd. Rutte I begon in 2010 met achttien miljard. Toen dat twee jaar later niet voldoende bleek en het kabinet viel, hebben de oppositiepartijen er twaalf miljard bovenop gedaan. Vervolgens heeft Rutte II er bij zijn aantreden zestien miljard tegenaan gegooid en nu moet er weer zes miljard bij. Denk niet dat we er daarmee zijn. We weten nu al dat het begrotingstekort in 2014 niet genoeg is teruggebracht en dus krijgen we ditzelfde circus over een jaar nóg een keer. Hoe erg is dat? De schade aan de Nederlandse economie wordt groter en groter. Kijk om je heen: het aantal werklozen stijgt, de koopkracht neemt af en het aantal faillissementen is gigantisch. De pest is dat vaak wordt gesproken over bezuinigingen, terwijl het in de praktijk gewoon om lastenverzwaringen gaat. Die kunnen niet op een ongunstiger moment komen dan nu. Nederland heeft zich tussen 1994 en 2008 massaal in torenhoge hypothecaire schulden gestoken. Veel mensen hebben nu alle reserves nodig voor het aflossen van hun hypotheek en dat betekent dat ze dat geld niet gebruiken om uit eten te gaan, een vakantie te boeken of nieuwe voetbalschoenen voor de kinderen te kopen. Als het kabinet het voor die mensen nu nóg zwaarder maakt, gaan ze minder uitgeven dan ze al deden, krijgt de overheid op haar beurt minder belastinginkomsten binnen én wordt ze geconfronteerd met hogere uitgaven door nog meer uitkeringsafhankelijken. Kortom: deze lastenverzwaring drijft ons alleen maar verder de recessie in. U bent niet de enige criticaster die langs deze lijn redeneert. Hoe kan het dan dat die bezuinigingen er toch komen? Omdat er in Den Haag een sterke beleidsconsensus heerst om door te gaan op de ingeslagen route. In de Macro-Economische Verkenningen van het CPB van september had Henk Kamp het in een voorwoord over een balansrecessie. Die houdt in dat verschillende segmenten in een economie te maken hebben met schulden en hun balansen moeten terugbrengen. Een goede samenvatting die in mijn ogen onderstreept dat je één ding vooral niet moet doen, namelijk: in alle segmenten op hetzelfde moment de balansen terugbrengen. Maar nee hoor, in de allerlaatste zin schrijft Kamp doodleuk en dus gaan wij door op de ingeslagen weg. Verbaasde u dat? Ja, eerlijk gezegd wel, al is het vanuit politiek oogpunt natuurlijk niet zo gek. Als coalitiepartijen elkaar nu laten vallen, volgen er verkiezingen en je hoeft maar naar de peilingen te kijken om te weten hoe groot de stok achter de deur is om door te gaan. Politici zijn opportunisten. Ik denk dat ze hopen dat de economie in 2014 aantrekt via de exportsector. En dat ze hopen op een vergeetachtige kiezer. IJdele hoop? Ik hoop van wel, maar ik zou aan de andere kant niet raar opkijken als de hoop van de coalitie bewaarheid wordt en deze kabinetsperiode uit twee gezichten bestaat: een tamelijk hopeloze eerste helft en een relatief snel herstel in de tweede helft, waarin de groei weer aantrekt en de werkloosheid licht afneemt. Politici hopen op een vergeetachtige kiezer fotografie: ivar pel 12 VERZEKERD! nummer 5, november 2013
Wat zou u doen als u het nu voor het zeggen had? Het gaat niet alleen om nu, maar ook om vandaag en gisteren. Dat betekent dat je eerst lessen moet trekken uit het verleden. De belangrijkste les is dat een groot deel van de Nederlandse macroeconomische prestaties afkomstig is van private schuldengroei, mede mogelijk gemaakt door een deels ongecontroleerde interbancaire markt. We hebben nagelaten de balansen van banken af te waarderen met alle gevolgen van dien. Toen Lehman Brothers viel en ook andere banken in de problemen kwamen, zijn centrale banken ingestapt om alsnog funding te verstrekken. Banken hebben die funding voor een groot deel ook gebruikt niet om krediet te verstrekken in de reële economie, maar om het te beleggen in iets meer renderende overheidsobligaties. Heeft de overheid daar niets van geleerd? Zeker aan het begin van de kredietcrisis heeft het toenmalige kabinet ervoor gezorgd dat huishoudens toch wat te besteden hadden. Denk aan constructies voor parttime werkloosheid en aan infrastructurele investeringen die in de tijd naar voren zijn gehaald. Allemaal heel goed. Maar bij het uitbreken van de eurocrisis is Nederland, net als veel andere landen, collectief op de rem gaan staan. Onze problematiek wordt sindsdien geframed als een publieke schuldencrisis, maar dat is het niet. Alleen in Griekenland is daar sprake van, maar wij hebben hier, net als in Ierland en Spanje, gewoon te maken met een private schuldencrisis. De regering houdt mensen echter voor dat we met een uit de klauwen gegroeide verzorgingsstaat te maken hebben. Met dat verhaal probeert ze steun te verwerven voor beleid gericht op versneld eigen tekorten verminderen met kwalijke consequenties voor de binnenlandse investeringen. En dat leidt tot de derde recessie waar we nu middenin zitten. Blijft de vraag: hoe komen we eruit? Volgens mij kan het kabinet maar één ding doen: de lastenverzwaringen teruggeven aan de burgers. Hoe reëel is dat, gezien de druk vanuit Brussel? Lastig, dat realiseer ik me heel goed. Toen Rutte I er in Brussel op heeft aangedrongen het keurslijf aan te trekken, heeft het kabinet zich waarschijnlijk niet gerealiseerd dat dat keurslijf Nederland zelf in de weg kon gaan staan. Dijsselbloem kan er nu niet zomaar meer onderuit, want dat zou een 180 graden draai van het beleid zijn. Het kabinet kijkt bij mogelijke oplossingen ook naar de financiële sector. Wat vindt u daarvan? Dat het kabinet naar de financiële sector kijkt, is logisch, want die heeft een enorm vermogen. Maar we moeten ons goed realiseren dat de verslaving aan goedkope, kortemijn-funding van banken in heel belangrijke mate de oorzaak is geweest voor de stijgende huizenprijzen. Ik las laatst over het voorstel voor een nationaal hypotheekinstituut; in mijn ogen een poging om de funding-problemen van banken op te lossen, terwijl we ons nou juist moeten richten op de betalingsproblemen van huishoudens. Ook bij investeringsfondsen plaats ik vraagtekens. Er is simpelweg te weinig effectieve koopkracht in de Nederlandse economie, waardoor groeiperspectieven van veel markten slecht zijn. Ik zou graag zien dat de financiële sector er bij de overheid veel sterker nummer 5, november 2013 VERZEKERD! 13
Personalia op aandringt om te stoppen met lastenverzwaringen, omdat die de binnenlandse economie zo beschadigen. Kijk naar de Rabobank. Die moet de stroppenpotten voor het mkb ieder kwartaal ophogen, omdat het aantal faillissementen steeds maar toeneemt. Wat mij betreft mag de financiële sector een duidelijke vuist maken en zeggen: jongens, stop ermee, want jullie staan een verder balansherstel van de financiële sector in de weg. Laat de financiële sector zich te weinig horen? Vind ik wel. De financiële sector is natuurlijk zeer gefragmenteerd en kent botsende belangen dat snap ik, maar ik hoop dat banken, verzekeraars en pensioenfondsen daaroverheen stappen en het collectieve belang voorop durven stellen. Ze zouden één grote coalitie moeten smeden, liefst met andere partijen erbij, zoals het mkb en de vakbeweging. Ewald Engelen (1963) studeerde filosofie aan de Universiteit van Amsterdam en werkte na zijn studie onder andere voor de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. In 2000 promoveerde hij als politiek en sociaal filosoof op een proefschrift over medezeggenschap in grote beursgenoteerde ondernemingen. Engelen is als hoogleraar financiële geografie verbonden aan de UvA. Ook bekleedt hij daar de bijzondere leerstoel Etnisch ondernemerschap namens VNO-NCW. Hij heeft diverse boeken geschreven en is columnist voor De Groene Amsterdammer en Follow the Money. Engelen is getrouwd en heeft een dochter. Waarom intrigeert de crisis u eigenlijk zo? Pff, dat is zo gegroeid. Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in de verschillende varianten van kapitalisme. Waarom is een Duits bedrijf gefocust op kwaliteit, terwijl een Amerikaans bedrijf zich richt op de aandeelhouders? Ik constateerde al vrij snel dat er veel literatuur voorhanden is over dat soort prikkels bij grote industrieën, maar nauwelijks over de kapitaalmarkten. Daarom ben ik me erin gaan verdiepen. Precies toen ik met mijn door NWO gefinancierde onderzoek over financiële centra bezig was, ging ABN AMRO onderuit en brak de kredietcrisis uit. Sindsdien kwam alles in een stroomversnelling, werd ik gevraagd bij Pauw & Witteman aan tafel aan te schuiven en voor ik er erg in had, was ik de helft van mijn tijd bezig met journalisten te woord staan. Daarmee maakt u niet altijd vrienden. Zo laat u zich regelmatig kritisch uit over economen Klopt. Als deze crisis iets duidelijk maakt, is het wel dat die niet puur economisch is. Ga het dan niet als jouw terrein claimen! Economisch onderzoek is heel sterk modelgedreven. Modellen werken prima onder vrij stabiele condities, maar bij condities waarbij we niet weten hoe de dag van morgen, laat staan van overmorgen eruitziet, heb je er in mijn optiek minder aan. Benadert u het als financieel geograaf dan anders? Financieel geografisch onderzoek is empirisch onderzoek, waar- Financiële sector mag duidelijke vuist maken bij de vraag centraal staat waarom verschijnselen zich voordoen zoals ze zich voordoen. Ik pas dus geen modellen toe in de praktijk, maar kijk wat er in de praktijk gebeurt en probeer daar patronen in te ontdekken. Deze crisis raakt een hele samenleving en is vergelijkbaar met de crisis van de jaren dertig. Ik vind het ontzettend belangrijk dat we goed interpreteren wat er toen is gebeurd, wat er nu gebeurt en welke lessen we daaruit kunnen trekken. Daarom observeer ik continu, schrijf ik columns, tweet ik veelvuldig en treed ik op in de media. Ik krijg wel eens de kritiek dat ik het zou doen om aandacht te trekken en dat ik een ijdeltuit ben, maar dat is echt onzin. Ik heb gewoon een diep doorvoelde bekommernis bij het wel en wee van dit land en maak me druk over wat er gebeurt. Wat wilt u bereiken? Uiteindelijk hoop ik invloed uit te oefenen, omdat ik er stellig van overtuigd ben dat er verkeerd beleid wordt gevoerd. Hij lacht even. Niet dat het echt wat uithaalt, maar ik blijf volhouden. Voelt u zich wel eens een roepende in de woestijn? Soms wel, maar ik zie steeds meer roependen. Gelukkig! Neem de discussie over Europa: ik zeg al maanden dat de euro niet meer haalbaar is. In het begin rustte daar een sterk taboe op. Als je in dit land de euro ter discussie stelde, werd je meteen met Wilders geassocieerd. Maar de argumenten vóór de euro vallen steeds verder weg. Toch is de euro er nog steeds, terwijl u een paar jaar geleden voorspelde van niet Klopt, maar de onevenwichtigheden tussen de lidstaten nemen alleen maar toe. Die kun je wel ondervangen door constante transfers van noord naar zuid, maar hoe lang gaan we dat volhouden? Wat politici doen, is bouwstenen realiseren die de muntunie tot een transferunie maken, zonder dat het eerlijke verhaal wordt verteld. Daarom vind ik ook dat niet de zwakste, maar de sterkste landen uit de euro moeten stappen. Heeft u wel eens overwogen om de politiek in te gaan? Nee, nooit! Zou ook niet verstandig zijn, vrees ik. Op mijn columns krijg ik vaak de feedback dat het zo fraai is dat ik met m n hele persoon sta achter de dingen die ik schrijf. Als politicus moet je bereid zijn water bij de wijn te doen en daar zou ik doodongelukkig van worden. Ik voel me prettig bij het schoppen vanaf de zijlijn. < 14 VERZEKERD! nummer 5, november 2013