BuitenWijs samen sterk in NME BuitenWijs brengt mensen actief met het buiten in aanraking, zodat zij wijs omgaan met hun eigen leefomgeving Natuur in de klas product Op een grote paddenstoel Wilt u deze handleiding s.v.p. na gebruik terug brengen.
Dit is een NME product van BuitenWijs. BuitenWijs is een samenwerkingverband, waarbij de gemeenten Houten, Lopik, Nieuwegein en IJsselstein samen sterk in NME zijn. BuitenWijs brengt mensen actief met het buiten in aanraking, zodat zij wijs omgaan met hun eigen leefomgeving. BuitenWijs Houten NME Houten Postbus 30 3990 DA Houten buitenwijs@houten.nl BuitenWijs IJsselstein Gemeente IJsselstein Postbus 21 3400 AA IJsselstein buitenwijs@ijsselstein.nl BuitenWijs Lopik Gemeente Lopik 3411 CH Lopik buitenwijs@nieuwegein.nl BuitenWijs Nieuwegein Gemeente Nieuwegein Postbus 1 3430 AA Nieuwegein buitenwijs@nieuwegein.nl Colofon Copyrights BuitenWijs Jaar van uitgave 2011 Eindredactie Kees van Wegen Illustraties Olivier Rijcken en Adrie Kerkhof Grafische vormgeving Maaike de Laat Met dank aan Milieudienst Noord-West Utrecht BuitenWijs Op een grote paddenstoel 2
Inhoudsopgave 1 2 3 4 5 In het kort 4 Overzicht van de lessen 5 Beschrijving van de lessen 6 Achtergrondinformatie 15 Bijlagen 16 Werkbladen BuitenWijs Op een grote paddenstoel 3
1 In het kort Inleiding Koning Herfst komt aan in het bos. Alle bewoners van het bos worden door de Koning aan het werk gezet. De blaadjes worden gekleurd en er worden noten en paddenstoelen verzameld. Door dit verhaal te vertellen duikt u samen met de leerlingen in de herfst. Daarna wordt er zelfs een cadeau van Koning Herfst voor uw klas bezorgd. Als de leerlingen het cadeau goed verzorgen, levert dat uiteindelijk een mooi portie champignons op. De leerlingen raken betrokken bij het groeiproces van de champignon en samen met de leerlingen maakt u een heerlijke pan champignonsoep. En als het even kan gaat u met de klas naar buiten om de herfst te ervaren, want daar is Koning Herfst écht langs geweest! Doelgroep Groepen 1 en 2 Doel De leerlingen krijgen meer inzicht in de herfst en paddenstoelen. Leerdoelen De leerlingen» kunnen drie verschijnselen opnoemen die zich voordoen in de herfst. Bijvoorbeeld: blaadjes vallen van de bomen, er zijn paddenstoelen, het wordt kouder, etc..» weten alle leerlingen dat er verschillende groeistadia van een champignon zijn en ze kunnen de plaatjes van de verschillende paddenstoelen in de goede volgorde plaatsen.» leren de verschillende onderdelen van een paddenstoel te benoemen: hoed, steel, rokje, plaatjes.» kunnen de verschillende groeistadia van een paddenstoel uitbeelden in een dramales. Aansluiting kerndoelen 40 De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren onderscheiden en benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving. 41 De leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en functie van hun onderdelen. Verzorging van de kweekbak Verzorging van de kweekbak De gebruiksaanwijzing voor het kweken van champignons is in het kweekpakket aanwezig. Bovendien is er een verzorgschema achter in toegevoegd. Mogelijk is er een andere leverancier zodat de doos er anders uitziet. De stappen zijn hetzelfde! Het duurt ongeveer vier weken vanaf het moment dat u de doos ontvangt tot het moment dat er volwassen champignons zijn. Voor de leerlingen is vier weken lang BuitenWijs Op een grote paddenstoel 4
2 Overzicht van de lessen Les 1: Cadeau 40 MNUTEN INHOUD LOCATIE GROEPSVORM MATERIALEN UIT DE ZENDING VOORBEREIDING LEERKRACHT / MATERIALEN ZELF REGELEN Verhaal voorlezen Kringgesprek Introductie kweekbak Klassikaal Kweekbak Verzorgschema Handleiding Vraag leerlingen herfstmaterialen mee te nemen Plantenspuit Eventueel 1 snelhechter per leerlingenboekje Kleurpotloden Kweekbak als cadeau inpakken Les 2: Groei KORTE ACTIVITEITEN IN 4 WEKEN INHOUD LOCATIE GROEPSVORM MATERIALEN UIT DE ZENDING VOORBEREIDING LEERKRACHT / MATERIALEN ZELF REGELEN Elke dag groei van de paddenstoelen volgen Tijdens de groeiperiode van vier weken worden er diverse activiteiten aangeboden: knutselopdrachten en waarnemingsopdrachten Klassikaal Per kind of in kleine groepjes Kweekbak Verzorgschema Handleiding Leerlingenboekje Afhankelijk van welke activiteiten u kiest: stevig papier, schaar en lijm koord, kleurpotloden verf en kwasten, verf liedjesboeken of cd s computer of cd-speler tijdschriften, verfschorten tamponneerkwasten grote vellen papier blanco A-4 papier lege closetrollen witte vierkante vouwblaadjes rode ronde vouwblaadjes champignons kopen ingrediënten voor soep 4 kruidenbouillonblokjes 1 kg champignons (4 bakjes) 2 uien, bloem, boter beetje zout en peper grote koekenpan twee liter soeppan en soepkopjes Les 3: Koning Herfst INHOUD LOCATIE GROEPSVORM MATERIALEN UIT DE ZENDING 40 MINUTEN VOORBEREIDING LEERKRACHT / MATERIALEN ZELF REGELEN Dramales: de leerlingen beelden de 4 groeistadia van de champignon uit Klassikaal Handleiding Extra: Kringloop van de champignon Kleurplaat Mantel Koning Herfst maken CD met muziek: bv. De vier jaargetijden van Vivaldi: Herfst + cd-speler BuitenWijs Op een grote paddenstoel 5
3 Beschrijving van de lessen BuitenWijs Op een grote paddenstoel 6
Les 1: Cadeau Doelen Aan het eind van de les kennen alle leerlingen het begrip herfst en kunnen ze drie verschijnselen opnoemen die zich voordoen in de herfst. Bijvoorbeeld: blaadjes vallen van de bomen, er zijn paddenstoelen, het wordt kouder etc.. 20 MINUTEN Voorbereiding Maak de kweekbak in orde (zie bijlage 3). Pak de kweekbak in als cadeau van Koning Herfst, met een mooie strik erom. Vraag een leerling uit groep 7 of 8, die dit cadeau na afloop van het verhaal in de klas komt bezorgen. Maak een tafel als herfsttafel vrij in het lokaal. Maak een begin met de inrichting van de herfsttafel, maar laat de leerlingen zoveel mogelijk materiaal zelf zoeken en meebrengen. Pak het verzorgschema erbij en hang dit aan het einde van de les op in de klas, zodat de leerlingen het goed kunnen zien en er zelf bij kunnen. Zorg eventueel dat er voor elke leerling een snelhechter is om het werkboekje in op te bergen. 15 MINUTEN Introductie Lees het verhaal voor: Het bos van Koning Herfst (bijlage 1). Na afloop van dit verhaal wordt er voor de klas een pakje bezorgd met een brief erbij (bijlage 2). 20 MINUTEN Kern Reageer verbaasd op de komst van het pakje, lees de brief voor die erbij zit en pak het cadeau voorzichtig met de leerlingen samen uit en open de kweekbak. Stel de volgende vragen:» Wat zou dit nou zijn?» Ruik je iets?» Wat zie je?» Hoor je wat?» Hoe zou het voelen?» Bespreek met de leerlingen wat er in kan zitten. Tijdens het groeiproces zullen ze zich verbazen over wat er allemaal gebeurt in de doos: eerst duurt het een poos voordat er iets gebeurt en dan gaat het opeens heel snel. Bedenk samen met de leerlingen een goede plek voor de bak. Vertel dat u de gebruiksaanwijzing (aanwezig in het pakket) later zult lezen. Kom in de volgende les (de volgende dag) terug op de verzorging. In de gebruiksaanwijzing bij de kweekbak staat, hoeveel licht en welke temperatuur de bak in de verschillende groeistadia nodig heeft. Uit ervaring blijkt dat de bak de gehele groeiperiode in de klas kan blijven staan. In eerste instantie bij de verwarming, later (na ± 12 dagen) iets verder daar vandaan. Bespreek met de leerlingen hoe je buiten kunt zien dat het herfst is en praat met ze over wat ze al weten over herfst en paddenstoelen: Stel de volgende vragen:» Hoe zie je dat het herfst is?» Wat voor herfstkleuren zie je nu in de natuur? BuitenWijs Op een grote paddenstoel 7
» Waarom vind je paddenstoelen bijzonder?» Wat weet je van paddenstoelen?» Eet je wel eens paddenstoelen?» Eet je alle paddenstoelen?» Zijn er paddenstoelen waar het elfje zich onder kan verschuilen of lekkere bankjes voor elfjes om op te zitten?» Welke dieren kwamen in het verhaal voor?» Wat zochten de dieren?» Houden dieren van noten en bessen? Vraag of de leerlingen herfstmaterialen willen zoeken voor de herfsttafel in de klas. 15 MINUTEN Verwerking Als verwerking maken de leerlingen naar aanleiding van het verhaal en het gesprek over de herfst, een mooie herfsttekening, passend op de voorkant van hun werkboekje. Deel de snelhechters uit en laat de leerlingen hun voorkant met tekening in het boekje doen. Dit werkboekje wordt in de lessenserie telkens met werk van de leerlingen gevuld. Leg deze werkboekjes op een hoekje van de herfsttafel, zodat de leerlingen af en toe in elkaars boekje kunnen kijken. BuitenWijs Op een grote paddenstoel 8
Les 2: Groei Doelen Aan het einde van deze les weten alle leerlingen dat er verschillende groeistadia van een champignon zijn en ze kunnen de plaatjes van de verschillende paddenstoelen in de goede volgorde plaatsen. De leerlingen leren de verschillende onderdelen van een paddenstoel te benoemen: hoed, steel, rokje, plaatjes. 20 MINUTEN Voorbereiding» Voor activiteit 9: als de eerste oogst niet voor elke leerling een paddenstoel oplevert, koop dan de dag ervoor een doosje champignons.» Zorg ervoor dat er in de klas ruimte is om enkele werkbladen over de champignons op te hangen.» Kopieer de leerlingenboekjes» Kopieer voor elke leerling een paddenstoelenhoed (Chinese hoed) bijlage 5» Verzamel tijdschriften en wc-rolletjes.» Voorzie het verfbord van voldoende papier, kwasten en verf.» Knip sjablonen uit om te tamponneren.» Regel eventueel hulpouders voor het koken. Let op: De lessen worden verspreid over 4 weken gegeven. Pas de lessen en de duur ervan aan uw dagprogramma aan. 10 MINUTEN Introductie Omdat het 4 weken duurt voordat er volwassen champignons in de bak te zien zijn en te gebruiken zijn, bieden wij u hieronder een aantal activiteiten aan, die u verspreid en naar eigen inzicht kunt inplannen in uw programma. Het is belangrijk dat u met de leerlingen elke dag even aandacht aan de kweekbak schenkt. De activiteiten 9,10 en11 vinden wij essentieel, maar kunnen pas in het eindstadium uitgevoerd worden. Evalueer elke activiteit d.m.v. kringgesprekken of op een voor u passende wijze. De leerlingen kunnen ook van elkaars werk zeggen wat ze ervan vinden en waarom ze dat vinden. 5 TOT 10 MINUTEN Elke dag Vanaf het moment dat de kweekbak geïntroduceerd is, duurt het nog ongeveer vier weken voordat er geoogst kan worden. In deze weken volgt u met de leerlingen de groei van de paddenstoelen. Het is belangrijk dat door middel van een gesprek en het dagelijks volgen van de groei, de natuurbetrokkenheid bij de leerling wordt gestimuleerd. De paddenstoelen moeten ook verzorgd worden. Gebruik hierbij het verzorgschema en de handleiding uit het kweekpakket. Deel de leerlingen in verzorggroepjes in. Bekijk de kweekbak elke dag even in de kring. Als er een nieuwe ontwikkeling is waar te nemen kijkt u samen goed naar het verzorgschema. Praat regelmatig met de leerlingen over paddenstoelen, benoem de onderdelen en laat de leerlingen de onderdelen zelf benoemen. BuitenWijs Op een grote paddenstoel 9
30 MINUTEN Activiteit 1 Paddenstoelenhoed Voorbereiding» Stevig A-3 kopieerpapier wit» Voor elke leerling bijlage 5 kopiëren op stevig A-3 papier» Schaar en lijm» Koord of touw» Kleurpotloden of verf en kwasten Laat de leerlingen hun eigen paddenstoelenhoed maken (passend op hun eigen hoofd), naar het model van een Chinese hoed (werkblad 1 kopiëren op stevig A-3 papier). Laat de leerlingen de hoed eerst uit- en inknippen en daarna inkleuren of versieren (dit kan ook nog op een later tijdstip) en een stukje over elkaar plakken. Later maakt u er nog een koordje aan, voor onder de kin. Het hoedje wordt gebruikt in les 3. (Eventueel te gebruiken voor een uitvoering: liedje + hoed) 30 MINUTEN Activiteit 2 Liedjes Voorbereiding» Liedjesboeken of cd s met liedjes» Computer of» Cd-speler Aanleren en zingen van allerlei herfstliedjes:» Op een grote paddenstoel» Herfst, herfst, wat heb je te koop» Woutertje Kaboutertje uit Liedjes met een hoepeltje erom» Blaadjes harken uit Het grote liedjesboek» Zie je de kastanjes 30 MINUTEN Activiteit 3 Mozaïek Voorbereiding» Tijdschriften» Lijm en kwasten Laat uit tijdschriften pagina s met herfstkleuren scheuren. De leerlingen scheuren daar dan kleine stukjes van en maken daarna als mozaïek een paddenstoel van kleine stukjes papier. 30 MINUTEN Activiteit 4 Paddenstoel tamponneren Voorbereiding» Sjabloon maken van werkblad 1» Verf» Tamponneerkwasten Een paddenstoel tamponneren met verf. Gebruik werkblad als sjabloon. BuitenWijs Op een grote paddenstoel 10
30 MINUTEN Activiteit 5 Schilderij Voorbereiding» Grote vellen papier voor het verfbord» Verf en kwasten» Verfschorten Laat op een groot vel papier op het verfbord een schilderij maken van een paddenstoel met steel, rokje, hoed. 30 MINUTEN Activiteit 6 Paddenstoelen ordenen Voorbereiding» Kleurpotloden en schaar en lijm en kwasten» Blanco A-4 voor elke leerling Laat de leerlingen de tekeningen inkleuren en uitknippen. Laat ze eerst neerleggen in verschillende reeksen: van klein naar groot en van groot naar klein en van weinig naar veel stippen en van veel naar weinig stippen. Daarna plakken ze een reeks naar keuze op werkblad 2.3 en doen het werkblad in hun werkboekje. 15 MINUTEN Activiteit 7 Stippen tellen Op het werkblad staan 3 reeksen paddenstoelen. Bij elke reeks krijgen de leerlingen de opdracht de paddenstoel met 2 of 4 of de meeste stippen te kleuren. 30 MINUTEN Activiteit 8 Paddenstoelenbos Voorbereiding» Voor elke leerling een lege closetrol» Witte vouwblaadjes vierkant» Rode vouwblaadjes rond» Lijm en kwasten Maak met alle leerlingen een paddenstoelenbos. Van een closetrol en karton maakt elke leerling een eigen paddenstoel. Wikkel een wit vouwpapiertje om de closetrol en plak het vast. Maak de hoed van een paddenstoel van een rode cirkel. Knip de cirkel in tot de helft en trek hem iets naar je toe. Plak de cirkel vast en maak mooie witte stippen op de hoed. Plak de hoed op de steel. BuitenWijs Op een grote paddenstoel 11
15 MINUTEN Activiteit 9 Champignons waarnemen Activiteit 9 Champignons waarnemen Voorbereiding» Koop champignons als de kweekbak nog niet voldoende oogst oplevert.» Koop andere soorten paddenstoelen (soms is er een melange of een mix van paddenstoelen te koop) Neem de kweekbak erbij en pluk (d.m.v. voorzichtig draaien onderaan de steel, dicht bij de aarde) verschillende maten champignons. Deel de champignons uit (eventueel aangevuld met een aantal gekochte, schoongemaakte exemplaren) en zorg dat elke leerling er één heeft. Zorg dat er ook voldoende andere eetbare paddenstoelen zijn, waarmee de leerlingen de waarnemingen kunnen doen. Daarna stelt u de volgende waarnemingsvragen: Zien (Wijs de onderdelen aan) Hoed, steel, rokje Weet je een naam hiervoor? Wat zie je onderaan de hoed? Dat noemen we plaatjes. Hoe ziet de paddenstoel er vanbinnen uit? Snijd de champignon in de lengte door Ruiken Hoe ruikt de champignon? Voelen Hoe voelt de champignon? Ruw, glad, droog, nat, hard, zacht? Voelen kleine champignons anders dan grote? Kleine knopjes zijn harder dan grotere, de rijpe paddenstoel is het zachtst. Kun je ze van hard naar zacht op een rij leggen? Proeven Hoe smaakt de champignon? Proef maar. Voer bovenstaande nog een keer uit, maar dan met andere eetbare paddenstoelen 20 MINUTEN Activiteit 10 Ontwikkeling van de Champignon Voorbereiding» Scharen en lijm en kwasten Op werkblad 2.5 (een knipblad) is de ontwikkeling van een mens te zien, in 4 stadia: baby, kruipend kindje, kleuter, volwassene. Daaronder de ontwikkeling in 4 stadia, van de champignon. Werkblad 2.6 is een matrix voor de leerlingen om de 8 plaatjes in te plakken. Begeleid deze les met een kringgesprek:» Wat zie je nu in de bak?» Wat is er de afgelopen tijd allemaal gebeurd?» Hé, er is iets veranderd aan dat witte dingetje in de bak met aarde.» Veranderen wij ook?» Hoe noem je dat? (groeien) etc. Deel dan de werkbladen uit. Laat de leerlingen de plaatjes eerst uitknippen en dan in de juiste volgorde leggen en opplakken. Uiteindelijk zien de leerlingen op hun werkblad de groeiontwikkeling van mens én champignon onder elkaar. Vraag de leerlingen:» Wat is hetzelfde? En wat zijn de verschillen?» Wie groeit het snelst? En wie groeit het langzaamst?» Wat zou je liever: snel groeien of langzaam groeien? BuitenWijs Op een grote paddenstoel 12
30 MINUTEN Activiteit 11 Soep maken Voorbereiding Voor 2 liter soep:» 4 kruidenbouillonblokjes» 1 kg champignons (4 bakjes)» 2 uien» Bloem» Boter» Beetje zout en peper» Grote koekenpan» Grote soeppan 2 liter» Recept voor de soep: Laat de leerlingen, onder toezicht, de champignons klein snijden en ze in de grote pan doen. Snipper de ui. Fruit de ui in een koekenpan. Doe de bouillonblokjes en twee liter water bij de champignons en breng het aan de kook, voeg de ui erbij en bind de soep met wat bloem. Voeg eventueel wat zout en peper naar smaak toe. Zorg voor voldoende (soep)kopjes en lepels. U kunt ook een eigen recept gebruiken of iets anders van de champignons maken. BuitenWijs Op een grote paddenstoel 13
Les 3: Koning Herfst Doelen» De leerlingen kunnen de verschillende groeistadia van een paddenstoel uitbeelden in een dramales 5 MINUTEN Voorbereiding Deze les wordt gegeven in de speelzaal of gymzaal. Maak voor uzelf een mooie mantel, zoals die van Koning Herfst uit het verhaal. Ondersteun de les met een mooi muziekje. Zorg voor een cd-speler en een cd (bijv. Vivaldi Herfst ) 15 MINUTEN Kern In een kringgesprek in de klas laat u de leerlingen nog eens vertellen wat er de afgelopen weken allemaal gebeurd is. Besteed aandacht aan het groeiproces (de vier stadia) en de namen van de onderdelen van de paddenstoel. Maak gebruik van de tekeningen achter op het bord of van werk dat in de klas hangt. Laat de leerlingen zoveel mogelijk zelf vertellen. Dan gaat u naar de speelzaal. 20 MINUTEN Verwerking De leerlingen nemen hun zelfgemaakte paddenstoelenhoed mee naar de speelzaal. U vertelt: We zijn hier in het bos van Koning Herfst en jullie zijn allemaal baby - paddenstoeltjes. Dan komt Koning Herfst (dat bent uzelf) en die geeft alle paddenstoelen groeitikjes. Als je dus een tikje van mij hebt gekregen, dan ga je groeien. Elke keer een stapje net als we in het echt in de kweekbak gezien hebben. We doen het eerst even voor. Laat vier leerlingen de vier stapjes uitbeelden. Bij het vierde stapje, zet de leerling de zelfgemaakte hoed op. Laat de leerlingen een plekje in de zaal zoeken, de hoed naast zich neerleggen en laat ze een babypaddenstoel uitbeelden. Zet u de muziek aan en doe uw mantel om. U loopt door de zaal tussen de leerlingen door en tikt alle leerlingen een keer aan. Dit doet u drie keer zodat er allemaal volwassen paddenstoelen met een hoedje op, in het bos staan. De les kan uitgebreid worden met het zingen van en bewegen op de aangeleerde herfstliedjes. Deze les kan ook voor een periode- of weeksluiting of weekopening gebruikt worden. Laat de leerlingen dan hun kleding aanpassen aan de herfstkleuren en bladeren verzamelen voor op het podium. BuitenWijs Op een grote paddenstoel 14
4 Achtergrondinformatie De rol van de paddenstoel in de natuur Paddenstoelen hebben geen bladgroen. Dat betekent dat zij zelf niet in staat zijn voedsel te maken uit koolzuur en water. Ze zijn dus aangewezen op andere planten en dieren. Meestal leven paddenstoelen van bladeren, takjes, dode dieren en uitwerpselen. Het zijn enorme afvaleters. Samen met de slakken, wormen en andere kleine dieren verteren ze miljoenen kilogrammen bladeren. Al deze organismen verkleinen, eten en verteren organisch afval tot humus, waar groene planten weer van kunnen leven. Wat zouden we zonder paddenstoelen ( schimmels moeten)? Groei van paddenstoelen Paddenstoelen planten zich voort door middel van sporen. Eén enkele paddenstoel vormt geweldige aantallen sporen. Dat kan in de biljoenen lopen! De verspreiding van de sporen gebeurt meestal door de wind, maar ook door dieren of regen. De kans dat een spore in een gunstige omgeving terecht komt is zeer klein. Vandaar dat het voor een paddenstoel noodzakelijk is zo veel mogelijk sporen te vormen. Uit een enkele spore die op de juiste plaats terecht komt, ontstaat een heel netwerk van wittige draden, de zogenaamde zwamvlok. Bij het optillen van half vergane bladeren kun je dit tere vlechtwerk zien. Een enkele paddenstoel kan soms meerdere vierkante meters met zijn zwamvlok doorweven. Een zwamvlok breidt zich onder de grond naar alle richtingen uit. Net een fietswiel met spaken. Na verloop van tijd ontstaan op de uitlopers van de zwamvlok paddenstoelen. De eigenlijke paddenstoelplant leeft dus in het verborgene. Als een paddenstoel geplukt wordt kan deze geen sporen meer vormen en is de kans op verspreiding veel geringer geworden. Enkele soorten paddenstoelen Verreweg de meeste paddenstoelen behoren tot de plaatjeszwammen. Het zijn paddenstoelen, die aan de onderkant van de hoed plaatjes hebben, waartussen de sporen gevormd en opgeslagen zijn. Enkele voorbeelden van plaatjeszwammen zijn de vliegenzwam en de champignon. Paddenstoelen die aan de onderkant buisjes hebben in plaats van plaatjes, worden buisjeszwammen genoemd. Voorbeelden zijn: eekhoorntjesbrood en elfenbankjes. De kinderen kunnen met behulp van spiegeltjes de onderkant van de paddenstoel bekijken, zonder deze te hoeven ombuigen of af te plukken. Er zijn ook paddenstoelen, die geen hoed hebben, Ze zien er bijvoorbeeld uit als een bal die op de grond ligt. Iedereen kent vast wel de aardappelbovist. Ook deze paddenstoel zit vol sporen. Is de bal rijp, dan springt ze van boven open en stuiven de sporen eruit. Deze paddenstoelen worden buikzwammen genoemd. Champignons De champignon heeft een witachtig-gele of bruine hoed. Soms zijn ze glad, soms vezelig of geschubd. De steel heeft een duidelijke ring. De sporen zijn purperbruin. In Nederland komen wel 30 á 40 soorten champignons voor. De meeste soorten komen voor in weilanden, aan bosranden, op gazons en in de duinen vlakbij zee. De weidechampignon komt het meeste voor in Nederland en is ook de soort die in de kweekbak groeit. Deze gewone champignon wordt dikwijls gekweekt op mestbedden in ondergrondse ruimten, zoals grotten en kelders. Mensen hebben altijd belangstelling gehad voor champignons. Ze zijn ook lekker! Geen wonder dat de mensen probeerden zelf champignons te kweken, Eén van de eerste champignonkwekerijen dateert zelfs uit de tijd van de Romeinen. In Nederland is vooral de laatste vijftig jaar het kweken van champignons voor de consumptie toegenomen. BuitenWijs Op een grote paddenstoel 15
Bijlage 1: Het bos van Koning Herfst Wie zit daar op een paddenstoel in het bos? Een klein elfje met vleugeltjes die glanzen in het zonlicht. Wat zijn haar vleugels mooi. Ze lijken wel van zilver. Daarom hebben de dieren in het bos haar Elfje Zilverglans genoemd. Elfje Zilverglans woont haar hele leven al in het bos. Ze vindt het er fijn. De bloemen, bomen en dieren zijn haar vrienden. Zo licht als een veertje springt ze van haar elfenbankje en danst tussen de bomen door. Kwaak, kwaak, Elfje Zilverglans, roept Bart, de kikker. Met grote sprongen komt hij dichterbij. Elfje Zilverglans, ik moet je wat vertellen! Wij krijgen bezoek. Koning Herfst komt! Alle dieren, elfen en kabouters moeten vanavond op het Hertenweitje komen. Elfje Zilverglans klapt in haar handen van vreugde. Koning Herfst, wat een feest! Koning Herfst is zo vriendelijk en hij brengt altijd cadeautjes mee. Ik kom ook hoor, Bart, zegt Elfje Zilverglans. Fijn, kwaakt Bart, maar nu ga ik er snel vandoor. Ik moet nog naar Pluimstaart, de eekhoorn en naar Bobo, het konijn en naar Rikkieprik, de egel. Dag, Elfje Zilverglans! En weg is Bart, de kikker. s Avonds in het bos zitten alle dieren, elfjes en kabouters in spanning te wachten op de komst van Koning Herfst. Ze zitten in een kring op het gras. De volle maan verlicht het Hertenweitje. Plotseling gaat het waaien en waaien Het stormt! De bomen zuchten en steunen. Het gras buigt diep naar de grond. De dieren, elfjes en kabouters schuiven dicht naar elkaar toe. Het wordt even héél donker. Iedereen kijkt omhoog naar de hemel. Een dikke wolk hangt voor de maan. Dan ineens roept Elfje Zilverglans: Koning Herfst, Koning Herfst, ik zie hem! En ja hoor, daar staat Koning Herfst op de wolk. Hij komt heel langzaam dichterbij. De wolk daalt en daalt O, wat ziet Koning Herfst er mooi uit. Hij draagt een mantel van bladeren, zo prachtig van kleur. De harde stormwind is nu verdwenen. Wat is het nu stil. Heel zacht komen Koning Herfst en de wolk op de aarde neer. De wolk legt een deken van mist over het Hertenweitje. Koning Herfst stapt voorzichtig van de wolk af en loopt naar het midden van de kring. Alle dieren, elfjes en kabouters kijken met grote ogen naar Koning Herfst. Dan spreekt Koning Herfst langzaam: Dag kinderen van het bos, wat ben ik blij jullie weer te zien. Het lijkt al weer zo lang geleden dat ik hier de vorige keer was. Ja kinderen, spreekt Koning Herfst verder, het was weer een lange reis. Onderweg kwam ik nog de Zomerkoningin tegen, samen met haar vrienden de zwaluwen. Zij trokken naar warme landen. De Zomerkoningin vroeg, of ik jullie de groeten wilde doen. Koning Herfst vouwt zijn prachtige mantel open en haalt kleine pakjes te voorschijn. Ik ben jullie niet vergeten hoor! Hier heb ik iets voor de kabouters van het bos. Het zijn potten vol verf. Niet zomaar gewone verf, maar verf zo wonderlijk mooi van kleur: zo rood als de avondzon, zo geel als het koren en zo bruin als de aarde. BuitenWijs Op een grote paddenstoel 16
De bladeren die de Zomerkoningin achterliet, zijn groen, vertelt Koning Herfst. Maar nu moeten jullie het bos in de kleuren van mijn mantel schilderen, zegt Koning Herfst tegen de kabouters. En dan zegt hij: Voor de andere kinderen van het bos heb ik ook iets meegebracht. En weer vouwt Koning Herfst zijn prachtige mantel open en haalt nog meer pakjes te voorschijn. Het zijn manden om paddenstoelen, eikels, beukennootjes en bessen in te verzamelen. Blij gaat iedereen direct aan de slag. De eekhoorns rapen beukennootjes en rennen van tak tot tak. Al het heerlijke eten voor de winter stoppen ze in de manden. Ook de kabouters zijn hard aan het werk. Ze verven blad voor blad. Bij het licht van de volle maan kunnen ze alles goed zien. Heel langzaam verandert het groene bos van de Zomerkoningin in het herfstbos van de Herfstkoning. Koning Herfst kijkt glimlachend toe. Tot diep in de nacht wordt er hard gewerkt. Dan zijn alle verfpotten leeg en alle manden vol. Moe maar tevreden komen alle dieren, elfjes en kabouters terug bij Koning Herfst. Wat is het bos mooi geworden en wat is er veel eten verzameld voor de komende winter. Ze hoeven niet meer bang te zijn dat ze dan honger zullen hebben. Elfje Zilverglans zit naast Bart en Rikkieprik. Ze zit te wippen van ongeduld. Wat is er toch aan de hand met haar? Ze slaat een vleugel om Bart heen en fluistert hem zachtjes iets in het oor. Ze giechelen allebei heel geheimzinnig. Uh hum, kan het even stil zijn? roept Bart. Het duurt eventjes, maar dan is het echt stil. Koning Herfst, zegt Bart, Elfje Zilverglans heeft vanmiddag iets gemaakt, iets heel lekkers. We vinden het zo fijn, dat u gekomen bent. Nu willen wij u graag iets aanbieden. Het zit in deze pan, kijkt u maar. De Herfstkoning staat op en tilt het deksel van de pan. Mmmm wat een verrassing! Dat ruikt lekker! Paddenstoelensoep! Wat vind ik dát aardig van jullie, roept Koning Herfst uit. Ik eet graag een bordje mee, maar dan moet ik heus opstappen. Het is nog lang niet overal herfst. Iedereen smult van de lekkere paddenstoelensoep. Na drie borden soep neemt Koning Herfst eindelijk afscheid. Dag kinderen van het bos, roept hij vanaf zijn wolk, nu moet ik gauw weg, want Koning Winter zit mij achterna. Tot volgend jaar, dan kom ik terug. Alle dieren, elfjes en kabouters zwaaien hem na. Dan wordt het weer even héél donker in het bos, maar ze weten allemaal dat Koning Herfst op zijn wolk voor de maan langs gaat. Marja Roozen Vierseizoenenboek BuitenWijs Op een grote paddenstoel 17
Bijlage 2: De brief van Koning Herfst bij het cadeau Lieve kinderen, Jullie hebben misschien al gehoord of gezien, dat ik weer in het land ben. Onderweg kwam ik de Zomerkoningin nog tegen. Het is tijd dat jíj nu aan het werk gaat, zei ze tegen me, met een bibberstemmetje, want ik vind het hier te koud. En, lieve kinderen, als ik op bezoek kom, neem ik altijd een cadeautje mee. Dus ook voor jullie heb ik een cadeautje. Maar ik vind het wel heel erg jammer dat ik het niet zelf aan jullie kan geven. Het is namelijk een heel bijzonder cadeau: het is een wondercadeau. Het is een cadeau waar je heel goed voor moet zorgen. En als jullie dat doen, dan heb je het mooiste herfstcadeau dat ik maar kan bedenken. Het is een wondercadeau en daarom moeten jullie het volgende doen: zoek het warmste plekje in de klas en zet de doos daar neer. Jullie mogen elke dag even in de doos kijken en als het nodig is (de juf of meester helpt daarbij) mogen jullie met de plantenspuit de inhoud van de doos een beetje nat maken. Na een tijdje kunnen jullie al zien dat er iets in de doos gebeurt. Ik verklap nog niet wat dat is. Maar wat er in de doos gebeurt, gebeurt ook in het bos. Nou, is dat een wondercadeau of niet? Heel veel plezier met dit wondercadeau. Veel liefs van Koning Herfst BuitenWijs Op een grote paddenstoel 18
Bijlage 3a: Zo maak je de doos klaar! 1 In de doos zit: aarde (witte zak) compost (doorzichtige zak) 2 Doe de aarde in de bak. 3 Pak 1 hand vol compost. Wrijf dit fijn tussen je handen. Meng het door de aarde. 4Doe er 300 ml water bij. BuitenWijs Op een grote paddenstoel 19
Bijlage 3b: Zo maak je de doos klaar! 5 Doe de grote zak open. Vouw de randen om de doos. Maak de compost mooi gelijk. 6 Doe het mengsel van aarde, compost en water erop. 7 Maak de laag glad. Niet aandrukken! 8 Doe de doos dicht. Zet de doos op een plek waar het 20 tot 22 C is BuitenWijs Op een grote paddenstoel 20
Bijlage 4: Verzorgschema Dag 1 De doos wordt klaargemaakt. Dag 2 en dag 3 Niets doen. Vanaf dag 4, elke dag 1 Maak de doos open. 2 Geef een beetje water (50 ml). 3 Zet de deksel gekruist op de doos. 4 Zet de doos op een plek waar het ongeveer 18 C is. 5 Doe dit elke dag tot je ziet De champignons zijn zo groot als een erwt 1 Vanaf nu mag je meer water geven. Geef zoveel water, dat de aarde vochtig blijft. 2 Doe dit elke dag tot je ziet De champignons zijn groot. Het is tijd om te oogsten! 1 Geef vandaag geen water. 2 Oogst de grote champignons. De dag na de oogst 1 Geef zoveel water, dat de aarde vochtig is. 2 Doe dit elke dag tot je ziet. De champignons zijn groot. Het is weer tijd om te oogsten! 1 Geef vandaag geen water. 2 Oogst de grote champignons. BuitenWijs Op een grote paddenstoel 21
Bijlage 5: Paddenstoelenhoed Voor elke leerling kopiëren op stevig A-3 papier. Inknippen tot in het midden om er een hoed van te maken. BuitenWijs Op een grote paddenstoel 22
BuitenWijs samen sterk in NME BuitenWijs brengt mensen actief met het buiten in aanraking, zodat zij wijs omgaan met hun eigen leefomgeving Leerlingenboekje Op een grote paddenstoel Naam:
Werkblad 1 Paddenstoel van mozaïek Naam: BuitenWijs Op een grote paddenstoel
Werkblad 2a Paddenstoelen ordenen Naam: Kleur de paddenstoelen en knip de vierkante plaatjes uit. Leg ze van klein naar groot; van veel naar weinig stippen of van weinig naar veel stippen. Plak daarna één van de reeksen op werkblad 2.3 op. BuitenWijs Op een grote paddenstoel
Werkblad 2b Paddenstoelen ordenen Naam: BuitenWijs Op een grote paddenstoel
Werkblad 3 Stippen tellen Naam: Kleur de paddenstoelen Kleur de paddenstoel Kleur de paddenstoel met 2 stippen. met 4 stippen. de meeste stippen. BuitenWijs Op een grote paddenstoel
Werkblad 4a Groeistadia van mensen en champignons Naam: Mensen Champignons BuitenWijs Op een grote paddenstoel
Werkblad 4b Groeistadia in volgorde Naam: BuitenWijs Op een grote paddenstoel
Werkblad 5 Kringloop van de champignons BuitenWijs Op een grote paddenstoel
Werkblad 6 Kleurplaat BuitenWijs Op een grote paddenstoel