Afdeling neurologie Neglect en Hemianopsie
Inleiding Deze brochure is bedoeld voor mensen die door een beroerte (CVA) neglect en/of hemianopsie hebben gekregen en van de eerste schrik zijn bekomen. Tevens is deze brochure bedoeld voor hun sociale omgeving. Bij het maken van de brochure is er rekening mee gehouden dat u moeite kunt hebben met lezen. Daarom bestaat iedere bladzijde uit twee kolommen. Tijdens het lezen kunt u een kolom afschermen met een leeg vel papier. Bovendien bevat iedere bladzijde duidelijk gemarkeerde lijnen. Om er zeker van te zijn dat u de gehele tekst leest, dient u van lijn tot lijn te lezen. Neglect Neglect betekent dat de aandacht voor het lichaam en de ruimte aan de aangedane zijde veranderd of verminderd is. Met andere woorden: u bent zich niet of minder bewust van wat zich aan één kant van het lichaam afspeelt. Het vermogen te zien, horen of te voelen is niet uitgevallen, maar de hersenen verwerken wat u ziet, hoort of voelt aan één kant niet goed. U wordt zo bedrogen door uw eigen hersenen. Hoewel u maar één zijde van het lichaam of van de ruimte goed waarneemt, bent u ervan overtuigd dat u alles goed waarneemt. Wanneer iemand een voorwerp aan de aangedane zijde niet ziet, wil dat niet zeggen dat die persoon een geluid aan die zijde ontgaat. Het vermogen te zien, horen of voelen kan tegelijkertijd verstoord zijn, maar ook afzonderlijk. Correctie, door te zeggen dat u naar de aangedane zijde moet kijken, heeft niet altijd zin. Uw ogen worden als een magneet naar de gezonde zijde getrokken, zodat u alleen dáár de aandacht op kunt richten. Het grootste probleem is dat er van alles, onverwachts, misgaat. Op zo n moment kunt u niet beseffen dat u iets niet goed waarneemt. 1
Neglect is niet bij iedereen gelijk. Het kan zijn dat u alleen dingen mist wanneer er teveel rondom u gebeurt, u moe en gespannen bent of wanneer er zowel rechts als links iets gebeurt. Neglect kan geleidelijk verbeteren, maar zal nooit helemaal overgaan. Hoe ontstaat neglect? Neglect kan ontstaan als gevolg van een beroerte (CVA). Wanneer u neglect heeft voor de linkerzijde wil dat zeggen dat u een hersenbeschadiging heeft aan de rechterkant van uw hersenen. Voor neglect aan de rechterzijde geldt het tegenovergestelde. Als gevolg van de beroerte kunnen er naast neglect ook andere stoornissen aanwezig zijn, zoals een verlamming, een handelingsstoornis (apraxie), een taalstoornis (afasie), een stoornis in het herkennen van voorwerpen, personen of ruimtes (agnosie) of een geheugenstoornis. Deze stoornissen worden hier niet besproken, maar ook zij kunnen een belemmering vormen bij activiteiten in het dagelijks leven. Hemianopsie Iemand met hemianopsie heeft een wazig gebied in het gezichtsveld. Bij hemianopsie is niet het gezichtsveld van één oog uitgevallen, maar van ieder oog een stukje. Echter, u ervaart het misschien wel zo. Niet bij iedereen met hemianopsie is hetzelfde deel van het gezichtsveld uitgevallen. Dit heeft te maken met de plaats van de hersenbeschadiging. Als u uw hoofd draait, kunt u toch zien wat er in het wazige gebied gebeurt. Hoe ontstaat hemianopsie? Hemianopsie ontstaat door een hersenbeschadiging, bijvoorbeeld een beroerte. 2
De zenuwbanen van het oog raken beschadigd, waardoor een wazig gebied ontstaat. Algemene tips Iemand met neglect kan zichzelf een aantal handigheidjes aanleren om een totaalbeeld van alles om zich heen te krijgen. Echter, dit is niet bij alle activiteiten mogelijk; soms is hulp van een direct betrokkene de enige oplossing. Iemand met hemianopsie kan zichzelf aanleren zijn ogen en hoofd te draaien zodat hij een totaalbeeld van de omgeving krijgt. Voor alle duidelijkheid: het verschil tussen neglect en hemianopsie is dat mensen met neglect zich niet bewust zijn van het feit dat ze niet alles waarnemen. Bij mensen met hemianopsie is dit bewustzijn er wel, waardoor zij zich kunnen corrigeren. Voorbeeld van de heer Jansen Vorig jaar heeft de heer Jansen een beroerte gehad. De neuroloog heeft vlak na de beroerte linkszijdig neglect vastgesteld. Door het neglect neemt de heer Jansen mensen en voorwerpen aan zijn linkerkant minder goed waar. (Voor iemand met een neglect aan de rechterzijde geldt het tegenovergestelde.) De heer Jansen ondervindt daardoor veel mogelijke problemen in het dagelijks leven. Bij de verzorging: Bij het opstaan hoort de heer Jansen de wekker, maar kan deze niet vinden om hem uit te zetten omdat de wekker aan zijn linkerkant staat. Hij loopt in huis regelmatig tegen deurstijlen aan. Hij wast alleen zijn rechter lichaamshelft. Hij scheert alleen zijn rechterwang. Hij eet zijn bord half leeg. 3
Enkele tips zijn: Zorg dat spullen op een vaste plaats staan zodat u weet waar u moet zoeken (wekker, handdoeken, borden, bestek). Leer een vast zoekgedrag aan. U zoekt een ruimte of een voorwerp altijd af van links naar rechts en van boven naar beneden en terug. Volg met uw ogen de gehele deurstijl zodat u in kunt schatten hoe breed deze is voordat u door de deur heen loopt. Houd een vaste volgorde van wassen aan: u begint altijd met de aangedane zijde en eindigt met de gezonde zijde. Het is verstandig na het wassen en aankleden te controleren of u niets vergeten bent. U kunt het beste beginnen met de aangedane zijde en eindigen met de gezonde zijde. Probeer voordat u gaat eten eerst de gehele tafel te overzien. Maak gebruik van een (felgekleurde) placemat waarop u het bord, bestek en drinken duidelijk kunt onderscheiden. Bij huishoudelijke activiteiten: De heer Jansen helpt zijn echtgenote bij het afdrogen van de vaat, maar laat de helft van de vaat staan. Er is een kans op aanbranden van het eten omdat hij de kookpitten links niet opmerkt. Mogelijk gevaar met elektrische apparaten zoals een strijkijzer of fornuis. Hij kan gebruiksvoorwerpen niet vinden. Enkele tips zijn: Maak gebruik van een vaste volgorde van handelen. Bij de afwas geldt bijvoorbeeld eerst de glazen, dan de borden en dan de pannen. Sorteer eerst en zorg ervoor dat dit op volgorde staat voordat u eraan begint Let op tijdens het werken met apparaten die heet worden zoals het fornuis of een strijkijzer. 4
Let erop dat de stelen van de pannen naar de zijkant staan zodat u niet tegen de pannen aan kunt stoten. Bij recreatieve activiteiten (o.a. lezen en schrijven): De heer Jansen mist bepaalde rubrieken in de krant die links staan. Hij begrijpt de tekst niet omdat hij halve zinnen leest. Bij het schrijven van een brief gebruikt hij alleen de rechterhelft van het papier. Het televisie kijken kost veel energie. Enkele tips zijn: Gebruik bij het lezen een felgekleurd liniaal dat u verticaal naast de tekst aan de aangedane zijde legt zodat uw aandacht naar het begin/einde van de regel getrokken wordt. Gebruik een blaadje om de tekst af te schermen zodat alleen de te lezen regel zichtbaar is. Door tijd te nemen kunt u uw volledige aandacht richten op het lezen. Als u gaat schrijven, kunt u het beste het papier op een (felgekleurde) placemat leggen zodat u goed kunt zien hoe groot de bladzijde is. Eventueel kunt u de kantlijn extra markeren met een stift of met behulp van een felgekleurd liniaaltje. Houd rekening met de keuze van TV-programma s. Nederlandstalige programma s zijn makkelijker te volgen omdat zij geen ondertiteling hebben. Probeer er achter te komen welke activiteiten veel energie kosten en plan deze activiteiten op een moment dat u uitgerust bent. Probeer te voorkomen dat u oververmoeid raakt van een recreatieve activiteit. De kans bestaat dan dat deze activiteit u tegen gaat staan. Spreek met uzelf af hoeveel tijd u aan deze activiteit wilt besteden. Zorg voor voldoende rustmomenten op een dag. 5
Bij activiteiten buitenshuis: De heer Jansen verdwaalt op straat omdat hij geneigd is steeds rechtsaf te slaan. De heer groet kennissen die hem links passeren, niet. De heer vindt de boodschappen in de supermarkt niet. Misverstanden bij het afrekenen omdat de heer een ander bedrag leest, bijvoorbeeld 3,75 terwijl hij 13,75 moet afrekenen. De heer laat een gedeelte van de boodschappen op de toonbank liggen. Enkele tips zijn: Wanneer u op straat loopt en maar één zijde waarneemt, kunt u een keer om uw as draaien. Op die manier kunt u ook de andere zijde waarnemen. Het kan gevaarlijk zijn wanneer u alleen aan het verkeer deelneemt met name tijdens het oversteken. Het beste is om een begeleider mee te nemen. Steek bij voorkeur over bij een voetgangersoversteekplaats. In een drukke en stressvolle verkeerssituatie treedt het neglect sterker naar voren. Houd hier rekening mee. Wanneer u in de winkel iets niet kunt vinden, loop dan iedere gang op en neer zodat u beide zijden van de gang heeft gezien. Het is handig als het boodschappenbriefje is opgesteld naar de indeling van de winkel. Tel het aantal boodschappen dat u wilt halen en controleer dit aantal bij vertrek uit de winkel. Voorbeeld van mevrouw de Vries Een half jaar geleden heeft mevr. de Vries een beroerte gehad. Omdat ze een wazige vlek aan haar rechterkant zag is zij naar een oogarts doorverwezen. Deze vertelde haar dat ze een hemianopsie heeft. 6
Mevr. de Vries heeft geleerd dat, wanneer ze haar hoofd een beetje draait en haar ogen iets naast de persoon of het voorwerp richt, ze geen hinder ondervindt van het wazig gebied in haar gezichtsveld. Als zij haar man aankijkt, kijkt ze hem dus nooit recht in de ogen, maar naar zijn linkeroor om zijn gezicht scherp te kunnen zien. Mevr. de Vries kan deze methode de hele dag toepassen bij alle activiteiten. Enkele algemene tips zijn: Leer een vast zoekgedrag aan. U zoekt een ruimte of een voorwerp altijd af van links naar rechts en van boven naar beneden. In huis heeft u een vaste indeling van kasten en ruimtes. Controleer uzelf nadat u een activiteit gedaan heeft. Nawoord heeft, is het moeilijk voor u om oogcontact te maken. Dit wordt zowel door u als door uw sociale omgeving als onprettig ervaren. U ziet natuurlijk niet alleen dingen, maar ook mensen over het hoofd. Dit kan leiden tot vervelende situaties, bijvoorbeeld het niet groeten van bekenden op straat of in de winkel. Andere mensen hebben niet in de gaten dat u hen niet gezien heeft. Ze denken al gauw dat u hen niet heeft willen zien. Daarom is het belangrijk dat vrienden, familie en kennissen goed begrijpen wat er met u aan de hand is omdat neglect en hemianopsie aan de buitenkant niet te zien zijn. U kunt hen bijvoorbeeld deze brochure laten lezen. Sociale contacten Vlak na de beroerte, wanneer net gebleken is dat u een neglect en/of hemianopsie U heeft nu informatie gekregen over neglect en hemianopsie en de daarbij optredende problemen in het dagelijks leven met enkele tips daarbij. 7
Hopelijk heeft deze brochure voor u en uw sociale omgeving iets kunnen betekenen. Voor alle duidelijkheid: niet alle problemen die beschreven worden, hoeven op u van toepassing te zijn. Heeft u nog vragen dan kunt u contact opnemen met de hulpverlener die deze brochure aan u gegeven heeft of met de instanties die bij de adressenlijst genoemd worden. Adressenlijst Nederlandse Hartstichting Postbus 300 2501 CH Den Haag 0900-3000300 (informatielijn) www.hartstichting.nl Ergotherapie Nederland Kaap Hoorndreef 56b 3563 AV Utrecht 030-2628356 www.ergotherapie.nl Vereniging Cerebraal Palestrinastraat 1b 3533 EH Utrecht 030-2966575 www.cerebraal.nl Hersenstichting Nederland Koediefstraat 5 2511 CG Den Haag 070-3604816 www.hersenstichting.nl De Hart & Vaatgroep Laan Blussé van Oud Alblas 2 3769 AT Soesterberg 088-1111600 www.hartenvaatgroep.nl mei 2010 8