BELGOSPACE ACTIVITEITENVERSLAG 2007. INTERPROFESSIONELE BELGISCHE VERENIGING VOOR RUIMTEVAARTACTIVITEITEN (VZW opgericht in 1962)

BELGOSPACE INTERPROFESSIONELE BELGISCHE VERENIGING VOOR RUIMTEVAARTACTIVITEITEN (VZW opgericht in 1962) ACTIVITEITENVERSLAG 2007 Belgospace A. Reyerslaan 80 B-1030 Brussel Tel. +32 2 706 79 50 Fax +32 2 706 79 52 E-mail: belgospace@agoria.be http://www.agoria.be/belgospace

Algemene informatie pagina 3 Samenstelling van de Raad van Bestuur van Belgospace pagina 4 tijdens het boekjaar 2008 1. Boodschap van de Voorzitter pagina 6 2. Verhaert Space pagina 10 : 3. Activiteiten van de bedrijven in 2007 pagina 14 3.1 Draagraketten pagina 14 3.2 Man Space Transportation Programme (MSTP) pagina 25 3.3 International Space Station (ISS) pagina 28 3.4 Telecommunicatie pagina 37 3.5 Navigatie pagina 44 3.6 Aardobservatie pagina 45 3.7 Technologisch onderzoek pagina 51 3.8 Wetenschappelijke programma's pagina 55 3.9 Satellieten pagina 59 3.10 Varia pagina 64 4. Vooruitzichten pagina 75 2

Belgospace is de Belgische vereniging van de ruimtevaartindustrie, die de meeste Belgische ruimtevaartbedrijven verenigt. Belgospace, onder de vorm van een VZW, werd op verzoek van de Regering in 1962 opgericht met het oog op coördinatie van de activiteiten. De eerste activiteit van Belgospace was de realisatie van een geleidingsstation in Australië in opdracht van de organisatie ELDO. Sindsdien is Belgospace een industrieel forum geworden waar de gemeenschappelijke problemen aan bod komen en de grote industriële oriëntaties van het Belgische ruimtevaartbeleid worden besproken. Sinds 2004 heeft de Algemene ledenvergadering beslist om de toegang tot de vereniging uit te breiden voor onderwijsinstellingen die in België een activiteit uitoefenen in nauw verband met de ruimtevaartsector en die over belangrijke technologische verworven kennis beschikken. Door de aansluiting van de academische wereld hoopt Belgospace zijn representativiteit van de sector te verbeteren en zo de globale belangen van de sector nog efficiënter te kunnen verdedigen. De leden: Cegelec, SA Gillam-Fei, SA Newtec Cy S.A.B.C.A., SA/NV Sonaca, SA Space Applications Services, NV/SA Spacebel SA/NV Techspace Aero, SA Thales Alenia Space Antwerp, NV Thales Alenia Space ETCA, SA Verhaert Space, NV Koninklijke Militaire School 3

a. Effectieve bestuurders, de hh. R. PELLICHERO Voorzitter van Belgospace Gedelegeerd Bestuurder Voorzitter van de Raad van Bestuur van S.A.B.C.A., SA/NV D. BREYNAERT Vice-Voorzitter van Belgospace Chief Technical Officer (CTO) van NEWTEC CY T. du PRE WERSON Vice-Voorzitter van Belgospace Algemeen Directeur van SPACEBEL, SA/NV D. VAN DE VEN Directeur van Belgospace Directeur van Agoria, vzw b. Plaatsvervangende bestuurders, de hh. G. DEDEURWAERDER Marketing Manager van S.A.B.C.A., SA/NV F. PREUD HOMME Commercial director van Verhaert Space NV/SA J. HORANIEH Gedelegeerd Bestuurder, Algemeen Directeur van THALES ALENIA SPACE ETCA, SA/NV 4

Proba 2 onder integratie bij Verhaert Space 5

HET JAAR 2007 In het jaar 2007 - vijftig jaar na de lancering van de eerste Spoetnik viel er in de ruimtevaartindustrie heel wat te beleven. Het aantal orders voor commerciële satellieten was opnieuw groot. En er waren 15 lanceringen. Het afgelopen jaar bracht de bevestiging dat opkomende landen zoals India, China, Zuid-Korea snel oprukken. Arianespace lanceerde 12 satellieten, wat 80% is van alle in 2007 gelanceerde telecommunicatiesatellieten, terwijl de Amerikaanse raket Sea Launch met de explosie in januari 2007 rake klappen te incasseren kreeg. Met de ontwikkeling van de Vega-raket, die in 2009 zes cubesats in een baan om de aarde moet brengen, is in 2007 doorgegaan. Tegelijk is de bouw van het nieuwe lanceerplatform voor Soyoez in Frans-Guyana, vanwaar in 2009 een eerste lancering moet plaatsvinden, flink opgeschoten. Veel vorderingen zijn ook gemaakt in de voorbereiding van de microsatelliet PROBA-2 die volgens de planning in 2008 samen met de ESA-satelliet Earth Explorer SMOS gelanceerd zal worden. In 2007 zijn tevens verscheidene grote institutionele projecten opgestart, met name BepiColombo, Sentinel 1,2,3, Exomars, enz. Tot slot keurde de Europese Unie in 2007 het budget voor het Galileo-programma goed en kwam op 22 mei 2007 het nieuwe Europees ruimtevaartbeleid tot stand. AANDACHTSPUNTEN De landen die gebeiteld zitten in de ruimtevaart, met name Rusland en de Verenigde Staten, blijven concurrenten. Maar ook de opkomende landen laten zich niet onbetuigd. India kondigde voor de komende vijf jaar maar liefst 60 ruimtemissies aan. China ging door met de lancering van satellieten vanop zijn DFH4-platform. Zuid-Korea gooide hoge ogen met de bouw van een eigen lanceerplatform. En Japan ging onverdroten door met zijn investeringen op het gebied van ruimtevaart. De institutionele opdrachten bleven in omvang ongeveer op het peil van 2006, d.w.z. zeer beperkt. Wél werden in 2007 verscheidene grote institutionele projecten opgestart waarvan de Belgische ruimtevaartsector vanaf 2008 een positieve weerslag mag verwachten. De wisselkoers tussen euro en US dollar blijft verslechteren en daardoor wordt het almaar moeilijker om het concurrentieverschil met de Amerikaanse industriëlen weg te werken. Men moet onderlijnen dat in het Europa dat we willen er één te zijn van de kennis, de daling van de Dollar de impact herleidt van de stijging van de petroleumprodukten maar werkgelegenheid van zeer hoge kwalificatie veroordeelt. Met de goedkeuring van het budget voor Galileo heeft dit project weliswaar zijn tweede adem gevonden, maar in 2008 dreigt het opnieuw vertraging op te lopen. Knelpunt: vertraging in de ontplooiing van het bevoorradingsproces; onderhandelingen tussen de ESA en de Europese Unie zijn nog gaande. Inmiddels stagneren in Europa de investeringen in ruimtevaart zowat overal. Spanje staat op het punt België met zijn bijdrage aan de ESA in te halen. De Spaanse regering is immers voornemens haar bijdrage van 6% naar 8% op te trekken. Verwacht mag worden dat de ESA dan ook meer contracten gaat gunnen aan de Spaanse ruimtevaartsector. 6

Daardoor zou ons land als ESA-contributiebetaler naar de zesde plaats afzakken, maar met een gecumuleerde schuld van meer dan 100 miljoen euro. Voor België is het fundamenteel dat de budgettaire ruimtevaartenveloppe wordt nageleefd; wij mogen niet opnieuw in de schuldenval van vroeger trappen. Belgospace roept de Belgische regering op de Belgische ESA-bijdrage met de Spaanse te laten meeevolueren zodat ons land in de kopgroep van de Europese spelers op ruimtevaartgebied kan blijven. Alleen op die manier kan ons land de beslissingen van het Europees Ruimtevaartagentschap inzake programma s en return voor België mee sturen. Op termijn vergt dat een verhoging van het jaarlijks budget met 25 miljoen euro en aanzuivering van de betalingsachterstand bij de ESA. KANSEN Nieuw Europees Ruimtevaartbeleid Op 22 mei 2007 heeft Europa een resolutie betreffende het Europees ruimtevaartbeleid aangenomen. Het Europees ruimtevaartbeleid is een gezamenlijk werkstuk van de Europese Commissie en de directeur-generaal van de ESA. Het legt de strategische oriëntaties vast voor de toekomstige ruimtevaartactiviteiten van Europa. Met dit document verbinden de Europese Unie, de ESA en de lidstaten zich ertoe, hun activiteiten en programma s beter te coördineren en hun respectieve inbreng op ruimtevaartgebied zo te organiseren dat - conform de gemeenschappelijke behoeften van Europa - efficiënter geïnvesteerd wordt en overlappingen vermeden worden. In het Europees ruimtevaartbeleid zijn ook de preliminaire elementen van een Europees ruimtevaartprogramma verankerd; dit programma fungeert als omvattend strategisch planningsinstrument voor alle grote ruimtevaartactiviteiten die in Europa lopen. Het zorgt bovendien dat overheidsfondsen en competenties bij de concipiëring en realisatie van het ruimtevaartbeleid optimaal worden aangewend. Het Europees ruimtevaartbeleid beoogt daarnaast ook de ontwikkeling van synergieën tussen burgerlijke en militaire ruimtevaarttechnologieën en -programma s. Het nieuwe beleid moet er voor zorgen dat duurzame financiering voorhanden is voor de ruimtetoepassingen, inzonderheid voor het ster-initiatief voor een operationeel globaal informatiesysteem inzake monitoring van leefmilieu en veiligheid (GMES). Het nieuwe beleid erkent ook dat de ruimtevaart een sector met hoge toegevoegde waarde is, en een factor van groei, innovatie en werkgelegenheid, die de Europese industrie heel wat kansen biedt. Deze resolutie is goed nieuws voor de ruimtevaartindustrie omdat zij de steun van de Europese Unie voor de ruimtevaartsector officialiseert. Toch kan dit Europees ruimtevaartbeleid, zoals ASD-Eurospace onderstreepte, slechts doeltreffend ten uitvoer worden gelegd indien daartoe via nieuwe budgetten of via een herschikking van huidige budgettaire prioriteiten in de nodige fondsen wordt voorzien. Het zou immers paradoxaal zijn indien onze ruimtevaartactiviteiten in de toekomst bijna exclusief aangewezen zouden blijven op de R&D-fondsen die lidstaten via de ESA inbrengen of op fondsen uit het 7de Kaderprogramma van de Europese Unie» Satellietenmarkt groeit In editie 2007 van zijn «World Market Survey of Satellites to be Built & Launched by 2016» voorspelde de gespecialiseerde marktonderzoeker Euroconsult voor de komende tien jaar 960 satellietlanceringen wereldwijd. De verwachting is dat de bestellingen van overheidsklanten weer op gang komen, maar ook dat ESA, Europa, Rusland, Japan, China en India resoluut met hun inspanningen doorgaan. Tweederde van de 616 regeringssatellieten die tussen 2007 en 2016 gelanceerd zouden worden, zouden deel uitmaken van burgerlijke programma s. Het resterende derde betreft militaire satellieten. 7

Grotere vraag naar telecom- en tv-satellieten Opdrachten voor de creatie van zenders voor HD-tv, voor digitale boeketten, videodiensten, internetaudio, GSM, enz. blijven toestromen. Institutionele programma s De ESA is zijn nieuwe programma s in de steigers aan het zetten en voor België zou er een meer dan interessante financiële return aan verbonden zijn. Het gaat om BepiColombo (exploratiemissie naar Mercurius), Sentinel 1,2,3 (nieuwe aardobservatieprojecten), Exomars, SmallGEO, Proba3, Meteosat 3de generatie, Musis Europa treft momenteel voorbereidselen voor de ontwikkeling van een geïntegreerd militair systeem voor beeldvorming vanuit de ruimte. Het kreeg de naam MUSIS mee (Multinational Space-based Imaging System for Surveillance, reconnaissance & observation). Dit samenwerkingsproject ligt momenteel in zes Europese landen ter studie: Frankrijk, Duitsland, Italië, Spanje, Griekenland en België. Lanceerraketten Ariane 5 De kwaliteit en de stiptheid van de lanceerraket Ariane 5 hebben toegelaten om het vertrouwen van de klanten te versterken en om de markt van de commerciële geostationaire lanceringen te domineren. Het aanhoudende lage niveau van de Dollar daarentegen, bevoordeelt onze concurrenten en zou de volledige weg in gevaar kunnen brengen. In deze context en gesterkt door zijn recente successen hoopt Arianespace het lanceertempo te kunnen opvoeren tot 7 in 2008 en zelfs nog meer. Er zijn overigens onderhandelingen gaande over een nieuw contract voor een volgend contingent (PB) van 35 draagraketten voor lanceringen vanaf 2010; normaal moet het contract in 2008 getekend worden. Rekening houdend met de zwakte van de geprogrammeerde ontwikkelingen, blijft de bescherming van de competenties een belangrijke zorg die op de Ministerconferentie van eind 2008 zal moeten besproken worden evenals de versterking van de prestaties om de toekomst te verzekeren. Vega De lanceerraket Vega (1,5 T in een lage baan om de aarde) heeft verschillende motortests ondergaan in 2007 tijdens dewelke de goede prestaties van het belgisch materieel werden onderzocht. De eerste lancering is voorzien in 2009. Vanaf nu moeten evolutie van de lanceerraket en begeleiding van de lanceringen deel uitmaken van investeringen om te beantwoorden aan de evolutie van de behoeften. De Ministerconferentie moet zich er ook op toeleggen. Ministerconferentie Op 25 en 26 november 2008 heeft in Den Haag de ministerconferentie van de ESA plaats. Voor België is het zaak daar aan te dringen op «de correcte industriële return» voor de investeringen die ons land de voorbije jaren heeft gedaan. Op die manier kunnen wij onze erkende competenties verder ontwikkelen (het succes van de programma s van het Europees Ruimtevaartagentschap is te danken aan de principes die terzake golden) en blijven voor het concurrentievermogen van onze sector nadelige overlappingen achterwege. Opnieuw een ambitie voor de ruimtevaart vinden Ook vrijwaring van de onafhankelijke toegang tot de ruimtevaart door Europese lanceerraketten en hun voortbestaan zijn twee cruciale thema s waarvoor een lans gebroken moet worden; net zoals voor het behoud van de financieringsvoorzieningen voor R&D in de ondernemingen, omdat het hen in staat stelt hun concurrentiepositie op de wereldmarkt van commerciële telecomsatellieten te optimaliseren. 8

MEER MIDDELEN, VRIJWARING VAN COMPETENTIEVERDELING EN EFFICIËNTE ORGANISATIE Belgospace staat nadrukkelijk op het volgende standpunt: De opeenvolgende betalingsoverdrachten naar de ESA voor een gecumuleerd bedrag van meer dan 100 miljoen euro, dienen zo snel mogelijk aangezuiverd te worden. Er moet een jaarbudget voor de komende jaren worden vastgelegd. Krachtens de objectieven Lissabon en om onze positie in Europa te behouden, moet het jaarlijks toegekend budget voor ruimtevaart op termijn met minstens 25 miljoen euro worden verhoogd. De organisatie van het beheer van de Belgische deelname aan ESA en aan de internationale programma s door de POD Wetenschappelijk Beleid, heeft sinds meer dan 30 jaar zijn doeltreffendheid bewezen, en dit tot voldoening van de betrokken industriëlen en wetenschappers. Een regionalisering van de Federale Ruimtevaart bevoegdheid ivm Internationale samenwerking draagt niemands voorkeur. Om reden van continuïteit wensen we dat de huidige werking wordt voortgezet. De eventuele oprichting van een Ruimtevaart Agentschap is iets dat tijd vraagt om de modaliteiten ervan te onderhandelen. CONCLUSIES Belgospace vraagt de Belgische schuld ten aanzien van de ESA zo snel mogelijk aan te zuiveren, voor meerdere jaren een jaarbudget voor ruimtevaart vast te leggen, en dat bovendien op termijn met minstens 25 miljoen euro te verhogen. Belgospace vraagt een efficiënte organisatie zoals die sinds meer dan 30 jaar door de FOD Wetenschapsbeleid gegarandeerd wordt, in stand te houden en die, met de steun van de Politieke Autoriteiten, de constructie van niches mogelijk heeft gemaakt die door veel andere landen wordt benijd. Belgospace wenst voorts dat men vasthoudt aan de competentieverdeling zoals die tot dusver gold en wordt toegepast om de ontwikkeling van bestaande en nieuwe te creëren niches mogelijk te maken. Belgospace is van oordeel dat er dringend een reflectie dient gehouden, waarschijnlijk op het Europees niveau, om aan de dramatische gevolgen te verhelpen van de daling van de Dollar die veel Europese ruimtevaartbedrijven in gevaar brengt die actief zijn op de commerciële markt. Jean Horanieh Remo Pellichero Uittredend Voorzitter Belgospace Nieuwe Voorzitter Belgospace van 26 maart 2007 tot 16 april 2008 vanaf 16 april 2008 9

Verhaert Space: Small Space Systems Integrator Verhaert Space vindt zijn oorsprong in de productontwikkelingsgroep Verhaert Consultancies, waarvan de activiteiten werden opgestart door Paul Verhaert in 1969. Naast de productontwikkelingsactiviteiten voor industriële klanten werden in 1983 de ruimtevaartactiviteiten opgestart. In 2001 werden de industriële en ruimtevaartactiviteiten elk in een apart bedrijf ondergebracht: Verhaert New Products and Services (VPS) voor industriële productontwikkeling en Verhaert Design and Development (Verhaert Space) voor ruimtevaart. De bedrijven werken nog nauw samen onder andere ivm technology transfer van ruimtevaartkennis naar industriële productontwikkeling. Om de verdere groei in de ruimtevaartactiviteiten te ondersteunen werd er gezocht naar een complementaire en solide partner en aldus verwierf het Britse QinetiQ Ltd in september 2005 Verhaert Space. Over de jaren heen evolueerde Verhaert Space van een bouwer van instrumentatie voor microgravitietsonderzoek naar een volwaardige systeemintegrator die succesvol is in het ontwikkelen van kleinere complexe ruimtevaartprojecten zoals: infrastructuur en experimenten voor wetenschappelijk- en micrograviteitsonderzoek, geavanceerde structuren en mechanismen, een state-of-the-art on-board computer en de ondertussen alom bekende Proba satellieten. Vandaag is Verhaert Space één van de leidende Europese Small Space Systems Integratoren en werkt het verder aan de uitbouw van zijn activiteiten. Een eerste succesvolle stap hierin was het binnenhalen in juli 2007 van het contract voor het opereren van het ESA REDU grond station voor de komende 10 jaar waarbij het grondstation kan geëxploiteerd worden voor eigen activiteiten en (commerciële) activiteiten voor derden. Hiervoor ging Verhaert Space een partnership aan met SES Astra Techcom, waarbij er gezamenlijk twee bedrijven werden opgericht: Redu Space Services voor de commerciële uitbouw van de activiteiten en Redu Operations Services voor het uitvoeren van de operationele activiteiten. Verder wordt er volop gewerkt om onze systemen ook op de niet-esa markt te verkopen. Onze Proba satellietsystemen en de on-board computer zijn hiervoor geschikte producten. De eerste bestellingen worden hiervoor kortelings verwacht. Verhaert Space stelt momenteel 110 hooggeschoolde specialisten tewerk, waarvan 70 in Kruibeke en 40 in Redu. Zicht op de ESA Redu site in de Belgische Ardennen 10

Verhaert Space is vandaag actief als systeembouwer in volgende gebieden: Infrastructuur en experimenten voor wetenschappelijk- en micrograviteitsonderzoek Op dit terrein heeft Verhaert een ijzersterke reputatie opgebouwd binnen ESA en is het één van de experten voor de ontwikkeling van instrumenten voor onderzoek in micrograviteit op vloeistoffen, materialen en de menselijke fysiologie. Verhaert was betrokken in alle belangrijke instrumentontwikkelingen voor het Internationale Space Station en heeft ondertussen ook heel wat ervaring met het bouwen van instrumenten voor de Russische onbemande missies met de Foton capsule. Geavanceerde structuren en mechanismen Als specialist in de ontwikkeling van geavanceerde mechanismen en structuren bouwden we eerder een failuretolerant ejectiesysteem en ontwikkelen we vandaag het International Berthing & Docking system (IBDM). IBDM is een totaal nieuw concept in docking, waarbij de soft-docking functie zorgt voor een schokvrije koppeling die belangrijk is om bv micrograviteitsexperimenten niet te verstoren. Dit systeem wordt ook voorzien voor toekomstige exploratiemissies zowel langs Russische als langs Amerikaanse zijde. Kleine satellieten en subsystemen Om onze rol als systeembouwer uit te bouwen werd er al begin de jaren negentig beslist om met de ontwikkeling van kleine satellieten te starten. Kleine satellieten zijn complexe en innovatieve systemen die een grondige systeemengineering vereisen, onze core comptence, maar tegelijkertijd ook op maat zijn van een middelgroot bedrijf. Via het ESA Proba project, dat door onze Belgische delegatie ten volle werd ondersteund, konden we begin 1998 het contract binnenhalen voor de bouw van PROBA 1, de eerste kleine autonoom werkende satelliet ooit gebouwd in Europa. Het project heeft ondertussen meer dan zijn degelijkheid bewezen daar het ondertussen al 6,5 jaar onafgebroken werkt, waar het oorspronkelijk was ontworpen voor een levensduur van slechts 2 jaar. Het succes van Proba 1 heeft aangetoond dat het wel degelijk mogelijk is om veeleisende ruimtevaartmissies met succes uit te voeren binnen budgetten en planningen die een ordegrootte kleiner zijn dan die van grote ruimtevaartprogramma s. Ondertussen is Proba 2 zo goed als klaar voor een lancering eind 2008 en staan er een aantal nieuwe programma s op stapel zoals Proba V en Proba 3 (formation flying). Ondertussen wordt er ook intensief gewerkt aan het verkopen van Proba producten aan klanten wereldwijd waarbij de eerste bestellingen op korte termijn verwacht worden. Naast ons Proba platform hebben we ook de meest performante on-board computer ontwikkeld die beschikbaar is in Europa. ADPMS maakt gebruik van de Leon chip en is specifiek ontwikkeld voor kleine satellieten, waarbij een lage massa, een klein volume en een laag energieverbruik van primordiaal belang zijn. 11

Verhaert Space product lijnen - van instrumenten tot kleine satellieten De rode draad in al deze projecten is dat Verhaert zijn core-expertise als systeemintegrator aanwendt, waarbij multidisciplinainere projecten op systeem niveau worden gerealiseerd. Dit betekent dat wij enerzijds de kennis in huis hebben om de system engineering taken uit te voeren maar anderzijds ook de specialisten hebben die de verschillende engineering disciplines beheersen, zoals structuren, mechatronica, thermische analyses, elektronica ontwerp, software ontwikkeling, ergonomie, optica, enz. Als systeembouwer zijn we ook gewoon om heel wat onderdelen, die niet tot onze core-expertise behoren, uit te besteden naar gespecialiseerde onderaannemers. Deze bedrijven leveren subsystemen en onderdelen zoals; on-board software, cablage, structuuronderdelen, optische instrumenten, zonnepanelen, enz. Verder hebben we ook een goede samenwerking met een heleboel locale leveranciers (test apparatuur, draai en freeswerk, bouten, ). In Proba 1 hadden we zo niet minder dan 80 toeleveranciers. Verhaert Space kan dus vandaag via z n netwerk van gespecialiseerde partners en onderaannemers een volledige end-to-end service aan de klant aanbieden: Prime contractorship Missie Definitie (missie analyse en requirements definitie) Systeem ontwerp en engineering Systeem integratie, test en validatie Functionele testen Vibratie- thermische- en EMC testen Selectie van lanceeropportuniteiten Uitvoeren van lanceercampagnes In-orbit check out en oplevering Opereren van satellieten Ground segment Instrumenten Data producten en diensten Verzekeringen Training 12

Verhaert Space end-to-end service: PROBA 1: van systeem definitie tot operations Verhaert Space beschikt momenteel over volgende infrastructuur: Design offices : 2500 m² Integration and Testing workshop (grey room) : 1600 m² Clean Rooms class 100 000 : 2 x 100 m² Verder hebben we eigen ateliers voor kleiner mechanisch en elektrisch werk, een grey room en cleanrooms voor het assembleren en testen van onze projecten. We hebben geen productiefaciliteiten voor het maken van onderdelen maar werken hiervoor samen met ervaren toeleveranciers. Structurele en thermische testen worden uitgevoerd bij gespecialiseerde bedrijven en testhuizen. De testen worden wel door Verhaert personeel uitgevoerd volgens onze eigen test procedures onder onze verantwoordelijkheid; de testhuizen opereren dus enkel de testinfrastructuur. Maatschappelijke zetel : Verhaert Design and Development N.V. Hogenakkerhoekstraat 9 B-9150 KRUIBEKE (België) Tel.: +32 (0)3 250 14 14 Fax : +32 (0)3 253 14 64 E-mail : info@verhaertspace.com Commercieel contact : Dhr. Frank Preud homme E-mail : frank.preudhomme@verhaertspace.com 13

! Eind 2006 heeft Cegelec in samenwerking met de maatschappij Werum (Duitsland) het contract voor de renovatie van de motorproefbank P5 van het DLR (Deutsches Zentrum für Luft- und Raumfahrt) in Lampoldhausen (Duitsland) verkregen. Het jaar 2007 werd gewijd aan de uitvoering van dit project, met name: Ontwikkeling van het systeem, gedetailleerde studie van de hardware en specifieke software. Constructie en integratie van de uitrustingen. Ontwikkeling en beproeving van de software. Integratie en prestatiebeproevingen. Installatie ter plaatse. Start van de inbedrijfstelling (het einde hiervan en het ter beschikking stellen van de proefbank aan de eindklant zijn voorzien voor begin 2008). Deze proefbank wordt gebruikt voor het beproeven van de Vulcain-motor, die zich in de eerste trap van de Ariane-raket bevindt. De activiteit bestaat erin het volledige, in de jaren 80 geïnstalleerde computersysteem te vervangen. De technische hoofdvoorwaarden zijn de volgende: Verzameling en archivering van 1024 logische ingangen, verworven om de milliseconde. Sturing van 512 logische uitgangen. Verzameling en archivering van 608 analoge, laagfrequente ingangen, verworven om de milliseconde. Sturing van 32 analoge uitgangen. Verzameling en archivering van 128 analoge, hoogfrequente ingangen, verworven met een snelheid van 100.000 stalen per seconde. Sturing en bediening mogelijk vanuit 12 bedieningsposten. Opslag en verwerking van de gearchiveerde gegevens tijdens de proeven. Het real-time -gedeelte (front-end-processors, verwerkingsprocessors) wordt rond het systeem MCS2000 (Measurement & Control System) van Cegelec georganiseerd. Werum neemt hierbij de functies van koppeling tussen mens en machine en systeemconfiguratie voor haar rekening. 14

Inrichting van het MCS2000 systeem op het landschap van DLR in Lampoldshausen De MCS2000 is een gedecentraliseerd meet- en stuursysteem: Open systeem, dat continu evolueert in functie van de behoeften van de klanten en de technologische ontwikkelingen. Werkt met diverse hardware (PCI, cpci, PXI, VME) en software (Windows XP, XPE, CE, RTX, VxWorks). Beschikt over een hele reeks in/uitgangen en communicatiekanalen: o Standaard in/uitgangen. o Conditionering van de in/uitgangen. o Snelle gegevensverzameling (tot 100.000 punten/sec.). o Industriële interfaces (Ethernet IP, Profibus, Modbus, ). o Gespecialiseerde interfaces (1553, IRIG, ). Geïntegreerde, krachtige configuratie- en programmeersoftware, die een zeer grote flexibiliteit toelaat bij het configureren van de apparatuur en het programmeren van de proeftoepassingen. Deze zeer intuïtieve software beschikt onder andere over krachtige programmeertalen (IEC 1131 FBD, SFC, ST). Zet alle middelen in om goede proefresultaten te verkrijgen: o Kalibrering van de in/uitgangen en conditioneringen. o Archivering in reële tijd van de verzamelde gegevens. o Datering in reële tijd. o Synchronisatie. Laat stuur- en meetbanken toe, gaande van de eenvoudigste (een industriële PC en enkele in/uitgangen) tot de meest ingewikkelde configuratie (diverse front-end-processors, verwerkingsprocessors, databanken, onderling verbonden via een redundant netwerk met reflectief geheugen). 15

S.A.B.C.A. ging door met de productie van onderdelenreeksen van de draagraket voor het «Lager Composiet»-onderdeel van de productieschijf van 30 draagraketten (PA). Structuurelementen : Koppelriem vooraan (JAV) en Koppelriem achteraan (JAR) voor elke versnellingstrap (EAP); Servobesturingen : GAT (Activeringsgroep straalpijp) voor elke versnellingstrap (EAP) ; GAM (Activeringsgroep Motor) voor de cryotechnische hoofdtrap (EPC); Pneumatische houders (PCP) voor de EPC. We brengen het volgende in herinnering: de koppelriem achteraan steunt en grijpt de raket in haar geheel vóór het opstijgen; de koppelriem vooraan brengt via de demper DIAS de volledige aandrijfkracht van de twee versnellingstrappen over op het centrale deel. Daarbij worden de trillingen gedempt. Dit is een wereldpremière die werd ontworpen en gerealiseerd door S.A.B.C.A.; de servobesturingen GAT van 380 bar zijn een van de krachtigste of zelfs de krachtigste die ooit binnen de ruimtevaartwereld werden ontworpen en gerealiseerd. Bovendien verwezenlijkt S.A.B.C.A voor de bovenste cryotechnische trap eveneens de twee hierna beschreven elementen. GHSM (hydraulische servomotorgroep) De GHSM, ontwikkeld en gebruikt in het Ariane 4-programma, dient voortaan voor de sturing van de straalpijp van de motor van de bovenste cryotechnische trap van de Ariane 5 (ESC-A). S.A.B.C.A. is doorgegaan met de productie van GHSM in het kader van de PA-schijf, aangezien een handelsakkoord tot stand kwam voor de levering van 25 exemplaren van dat type. Zowel voor de onderdelen van de lagere Composiet als voor die van de bovengenoemde ESC-A onderhandelt S.A.B.C.A. op het ogenblik over een nieuwe productieschijf van 35 draagraketten (partij PB). Men verwacht dat het contract in de loop van het 1 ste semester van 2008 zal worden ondertekend. A.R.F. (Acceleration Rocket Frame) De A.R.F. is een draagframe voor twee versnellingsraketten van de tweede trap van de draagraket Ariane 5 (versie ESC-A die een bovenste cryotechnische trap omvat). Dit frame bestaat voornamelijk uit een steunkader voor de raketten, een aerodynamische kap en twee beugels voorzien van een pyrotechnisch ontkoppelsysteem aan de hand waarvan het ARF na de werking ervan kan worden afgestoten. Een handelsakkoord kon in de wacht worden gesleept voor de levering van 18 exemplaren voor de partijen PA2 en PA3. Vijf A.R.F. PA2- koppels werden in 2007 gefabriceerd. Voor de PB-schijf werd een nieuw, beter presterend en minder duur A.R.F.-concept voorgesteld door S.A.B.C.A. ASTRIUM-ST heeft zijn goedkeuring gegeven en vertrouwt S.A.B.C.A. een ruimer werkgebied toe. Men verwacht dat het contract tijdens het eerste semester van 2008 zal worden afgesloten. 16

Tot in 2010 zal Thales Alenia Space ETCA de elektronische vluchtmodules voor de Ariane 5-draagraket produceren, in het kader van het PA-contract met de klant ASTRIUM (30 lanceerraketten). Deze elektronische boordapparatuur verzorgt de vermogensdistributie, de beveiliging en de schakel- of scheidingsopdrachten, samen met de elektrische, hydraulische en servomechanische sturing van de verschillende motoren. Thales Alenia Space ETCA produceerde in 2007 meer dan 180 uitrustingen voor de Ariane 5. In 2007 begonnen de onderhandelingen over het contract voor de fabricage van de volgende reeks Ariane 5, lot BP. Dit lot omvat 35 draagraketten van het type ECA (met cryogene bovenste trap), dat een massa tot 10 ton in een geostationaire baan kan brengen. Dankzij dit contract zal Thales Alenia Space ETCA 21 modules blijven leveren voor elke tussen 2011 en 2016 gelanceerde Ariane 5. Thales Alenia Space ETCA heeft al van Astrium de toelating ontvangen om de componenten voor de productie van lot PB te bestellen, om binnen de gestelde termijnen te blijven. Merk op dat de modules momenteel technische evoluties ondergaan, aangezien sommige voor lot PA gebruikte componenten niet langer beschikbaar zijn. Ariane & modules ETCA 17

Thales Alenia Space ETCA zorgt ook voor het onderhoud en de uitbating van de regel- en bedieningssystemen op de grond en van de informaticasystemen voor de lanceermiddelen van Ariane 5. Deze bestelling dekt de activiteiten in Frans Guyana tot het einde van 2011. Volgens de huidige planning zal het lanceringsritme van de Ariane gedurende minstens drie jaar opgedreven worden tot 7 lanceringen per jaar. Een team van Thales Alenia Space ETCA verzekert het onderhoud en het beheer van de Ariane 5 controle banken in Frans-Guyana. Deze opdracht omvat het in operationele staat houden van de in de draagraket geïntegreerde informaticasystemen, het verzorgen van de lanceringscampagnes en de realisatie van de evoluties voor de doorlopende verbetering van de veiligheid, de beschikbaarheid en de betrouwbaarheid van de lanceringen. De interventie van Thales Alenia Space ETCA dekt ook de volledige kwaliteitsborging van de telemeting, de lokalisatie, de telecommunicatie, de afstandsbediening, de operationele coördinatie en de bedrijfsinformatica. De teams van Thales Alenia Space hebben in 2007 de zes geplande lanceringscampagnes tot een goed einde gebracht. Al zijn systemen hebben probleemloos gewerkt. In samenwerking met de Europese Ruimtevaartorganisatie (ESA) en met ASTRIUM neemt Thales Alenia Space actief deel aan het onderzoek naar de toekomstige evoluties van de Ariane 5-draagraket en is het begonnen met de voorbereiding van de ontwikkeling van de evolutie van de uitrusting van de draagraketten, meer bepaald de besturingselektronica. Deze evoluties zijn gebaseerd op de grote en unieke ervaring van het bedrijf inzake vermogensregelaars en de bijbehorende software. Meer informatie over dit onderwerp vindt u in het hoofdstuk Technologisch Onderzoek van dit rapport. 18

VEGA In 2007 heeft Cegelec voor rekening van SABCA een derde proefbank volgens het systeem van MCS2000 gebouwd. Deze proefuitrustingen worden door SABCA gebruikt voor het beproeven en op punt stellen van de vijzels die gebruikt worden in de vierde trap van de toekomstige Vega-raket (motoren P80, Z09, Z23 en AVUM). In de productiefase zullen deze proefbanken gebruikt worden om de verschillende vijzels te kwalificeren. SOYOUZ Proefbank voor Vega systemen in gebruik in SABCA In het kader van de uitvoering van een nieuw lanceerproject in Guyana voor de Soyouz-raket, toevertrouwd aan CNES door ESA voor het zogenaamde Europese gedeelte (in tegenstelling tot het gedeelte onder Russische verantwoordelijkheid), heeft CNES de Europese industriëlen geraadpleegd voor de uitvoering van verschillende werkzaamheden. Voor het contract Zwakstroom, Veiligheid (CFS) en Vloeistoffen werd een groep van 5 bedrijven weerhouden: Vitrociset (Italië) - mandataris van de groep Carlo Gavazzi Space (Italië) Oerlikon Contraves (Italië) Cegelec (België) GTD (Spanje). Deze samenwerking houdt rekening met de eisen inzake de Europese return opgelegd door de klant in zijn aanbestedingsdossier (66 % Italië, 20 % België, 14 % Spanje). 19

In het kader van deze groep is Cegelec verantwoordelijk voor de vloeistofsystemen onder Europese verantwoordelijkheid, met name de ventilatie van de nuttige lading (satelliet) en van het Fregat (laatste trap) van de Soyouz-raket, evenals de voeding in lucht van de behoeften bodems van de Europa zijkant. Cegelec is ook verantwoordelijk voor de stortvloeden van de lokalen Kerosine en H2O2 van het lanceringsmassief. Deze keuzes steunen op de door de Cegelec-groep opgedane ervaring in het kader van de programma s Ariane en Vega (in ontwikkeling) voor gelijkaardige projecten. Cegelec draagt de volledige verantwoordelijkheid van de haar toevertrouwde werkzaamheden: studies, aankoop, verzending, montage en beproevingen ter plaatse. De studies zijn in de herfst van 2007 beëindigd. De eerste activiteiten starten in januari 2008 en een oplevering van het volledige contract CFS en Vloeistoffen is voorzien voor eind 2008. Soyouz lanceringsmassief in aanbouw in Kourou VEGA - Structuur De VEGA-draagraket (1,5 T LEO) zal het assortiment van Ariane-draagraketten aanvullen en bijdragen tot de uitbreiding van de diensten die op termijn door Arianespace worden aangeboden. De eerste trap van de VEGA wordt uitgerust met een motor met vaste aandrijving met de naam P80. De romp ervan wordt uitgevoerd door toepassing van een draadwikkeltechnologie, een primeur voor draagraketten, waardoor veel aan gewicht wordt gewonnen. De motor P80, die aanvankelijk voor een technologische demonstratie was bedoeld, vindt zo voor het eerst toepassing in de VEGA. In de loop van 2006 voerde S.A.B.C.A. de kwalificatieproeven van haar intertrappenstructuur 0/1 uit. Twee proeven, één trillingsproef en de tweede waarbij de mechanische sterkte werd getest, hebben alle verwachtingen bevestigd die resulteerden uit de digitale modellen In de loop van 2007 heeft S.A.B.C.A. met succes de kwalificatiebeoordeling van de intertrappenstructuur 0/1 uitgevoerd. 20

Koppelriem tussen trappen 0/1 tijdens machinale bewerking VEGA - Mecatronica We vestigen er de aandacht op dat verschillende trade offs tussen het systeem (architectes industriels ELV en Europropulsion) en het subsysteem (S.A.B.C.A.) het mogelijk hebben gemaakt de TVC s (Thrust Vector Control) van de vier trappen van de draagraket te rationaliseren en te optimaliseren. Het TVC-geheel ontwikkeld door S.A.B.C.A. omvat voor elke trap: de besturingselektronica, die een interface heeft met de bus 1553; de vermogenselektronica ; de elektromechanische hoogrendement-actuatoren ; de energiebron (lithiumionbatterij). Integratie van het subsysteem TVC onder tussentrapkoppelriem 0/1 van VEGA 21

Volledig subsysteem TVC voor de VEGA-draagraket (Batterijen, vermogens- en besturingselektronica, elektromagnetische actuatoren) We wijzen erop dat de besturingselektronica is gebouwd rondom een specifieke processor (HBRISC2), die werd ontwikkeld door S.A.B.C.A. en door de ESA werd geschikt bevonden voor ruimteomgevingen (contract GSTP2). Die processor verenigt alle functies en interfaces die nodig zijn voor een optimale besturing van elektrische motoren van allerlei types. A.B.C.A. evolueert op die manier van een leverancier van apparatuur (de elektrohydraulische vijzels GAT, GAM, GHSM) op Ariane 5 tot een subsysteembouwer in het VEGA-programma (straalpijporiënteringssystemen). In het jaar 2007 vond een geslaagde kwalificatie banklancering plaats van de motor met vaste propergols P80, waarvan de straalpijp wordt gestuurd door een straalpijporiënteringssysteem dat werd ontworpen en uitgewerkt door S.A.B.C.A.. Die tweede banklancering van een P80-motor was bijzonder interessant omdat het ging om de kwalificatielancering van de grootste motor met vaste propergols van het type «gewikkeld» die ooit in Europa werd gefabriceerd. Test van de motor P80 in Kourou 22

Naast zijn functie van voortstuwing van de eerste trap van de VEGA-draagraket doet die motor eveneens dienst als demonstrator van nieuwe technologieën op het vlak van vaste aandrijving. Sommige ervan hebben rechtstreeks betrekking op de producten ontwikkeld door S.A.B.C.A. : elektromechanische actuatoren met een groot vermogen, digitale besturingselektronica die de software van de «kleine lus» omvat, een microbesturingseenheid, de besturingskringen van de vermogentransistors, evenals alle vermogenelektronicafuncties die verbonden zijn aan de besturing van de actuator. Al die uitrustingen, evenals het volledige systeem dat voortvloeit uit de integratie ervan, werden gevalideerd tijdens deze banklancering, die uiteraard het belangrijkste resultaat is dat in 2007 werd geboekt. Dit succes opent mooie perspectieven voor het welslagen van de kwalificatievlucht van de VEGA-draagraket, die gepland is voor begin 2009 en die zal worden gevolgd door de commerciële exploitatie van de draagraket, die werd toevertrouwd aan Arianespace. De kwalificatielancering van de motor Zefiro 9 derde trap van de draagraket VEGA ondervond enkele moeilijkheden, maar tijdens de test werkte het S.A.B.C.A.-systeem voor de oriëntering van de straalpijp van die motor nominaal. Twee extra banklanceringen, gepland voor 2008, zullen bijgevolg noodzakelijk zijn teneinde die Zefiromotor te certificeren. De kwalificatiemodellen van de 4 trappen zullen in 2008 worden voltooid en geleverd. Advanced Thrust Frame (Atf) In het kader van ESA FLPP werkt SONACA samen met SABCA aan de ontwikkeling van een technologisch demonstratiemodel voor een motorframe van hightech composietmateriaal voor de volgende generatie draagraketten. Na een consolideringfase voor de NGL-toevoersystemen, werden de ontwerpactiviteiten hervat, onder meer voor de vergelijking van de verschillende concepten (afwegingsstudies). Gedurende 2007 werden de twee belangrijkste deelstukken (load introduction CFRP fittings) waarvoor SONACA verantwoordelijk is, afgeleverd. High Temperature Airframe (Hta) In het kader van deze studie bestudeert en beschrijft SONACA composietmateriaal van hybride koolstofvezels, dat bestaat uit structuurlagen, lagen met een hoge warmtegeleiding en een impactveilige toplaag. Wat het hars betreft, heeft men ook geopteerd voor hittebestendigheid en hoge warmtegeleiding. Uiteindelijk wil men een generisch composietmateriaal homologeren dat toelaat om beter in te spelen op de specifieke mechanische en thermische vereisten voor de nieuwe FLPP-draagraketten. In november 2007 werd de Final Review van dit programma met vol succes gehouden met ESA. Sojoez In 2007 voltooide Thales Alenia Space ETCA de kwalificatie van het eerste model van het beveiligingssubsysteem van de Russische Sojoez-draagraketten die binnenkort uit Frans Guyana zullen vertrekken. Thales Alenia Space is verantwoordelijk voor het beveiligingssubsysteem van de Sojoez. 23

Thales Alenia Space ETCA zal gedurende vijftien jaar de uitrusting voor het beveiligingssubsysteem van de Sojoez leveren, tegen een tempo van twee tot vier draagraketten per jaar. Het bedrijf zal tegelijkertijd in Samara (Rusland) het onderhoud van de testbank voor de apparatuur en de laatste tests voor de integratie van de apparatuur in elke draagraket verzorgen. Thales Alenia Space ETCA heeft niet alleen de uitrusting voor de beveiligingsketen ontworpen maar ook een gedeelte van de apparatuur, meer bepaald de schakel- en voedingsmodule, in zijn fabriek in Charleroi geproduceerd. Soyouz uitrustingen ontwikkeld door Thales Alenia Space ETCA Elektrische gronduitrusting In 2007 legden wij de laatste hand aan het ontwikkelingsprogramma van een nieuwe generatie testapparatuur voor de ruimtevaart (draagraketten, satellieten en payloads) en voor andere systemen met vergelijkbare eisen op het vlak van de veiligheid en de betrouwbaarheid. Het betreft het CARAT-testplatform (Common ARchitecture for Automatic Tests). Deze infrastructuur bestrijkt alle fasen van de projecten voor testbanken: definitie van de gegevens van het geteste object en het regelsysteem, definitie van de automatische testsequenties, verloop van de tests, productie van testrapporten. De gedistribueerde architectuur voldoet aan de vereisten op het vlak van flexibiliteit, toegankelijkheid en gebruiksvriendelijkheid. Ze is zowel geschikt voor kleine als voor complexe systemen. Dankzij onze ervaring in het domein van de regelbanken voor motoren en draagraketten en testbanken voor alle soorten vluchtelektronica, konden wij dit jaar een tiental regelsystemen realiseren: voor onze eigen behoeften, voor de Ariane 5- en Sojoez-draagraketten en voor satellieten of payloads, zoals het subsysteem voor de vermogensregeling van LISA Pathfinder. Lisa Pathfinder 24

" Automated Transfer Vehicle (ATV) Thales Alenia Space Antwerp ontwikkelde en leverde tussen 1999 en 2005 de testsystemen voor de integratie en het valideren van de ATV, Automated Transfer Vehicule dat zich moet vastmaken aan het International Space Station. Bovendien werden ook deelsystemen van het globale testsysteem geleverd aan CNES als subsysteem voor het ATV controle centrum. Dit controle centrum zal gebruikt worden voor de operationele ondersteuning van de ATV missies. Electrical Ground Support Equipment De ATV EGSE is een omvangrijk computergestuurd testsysteem dat deelaspecten van het ATV ruimtetuig uittest tijdens de realisatie en integratie. Het systeem voert de nodige simulaties en dataverwerking uit en ondersteunt de operatoren om tijdens en na de testfases de nodige evaluaties uit te voeren. De testsystemen zijn een zeer kritische component in het ATV programma. Op basis van de testen kan de vluchtwaardigheid en het correct functioneren van het ruimtetuig in iedere fase van de operatie worden getest. Daardoor diende de ATV EGSE ook zeer vroeg in het project geleverd te worden aan de integrator. Anderzijds kon de EGSE ontwikkeling slechts worden aangevat nadat de detailstudie van het ruimtetuig werd uitgevoerd. Als gevolg van deze programmatorische aspecten wordt ieder EGSE project gekenmerkt door een tijdscriticiteit met betrekking tot de planning. De ontwikkeling van de ATV EGSE werd reeds toevertrouwd in 1999. De verschillende ATV EGSE modules werden aan Astrium EADS Les Mureaux geleverd, en na integratie, samen met de Jules Vernes geleverd aan ESTEC. Daar werden de integratie en validatie testen uitgevoerd. Tijdens 2007 werd het systeem intensief gebruikt voor de integratie en validatie testen van de eerste ATV vlucht, de Jules Vernes gelanceerd in 2008, voor te bereiden. Tijdens het afgelopen werkjaar werden dan ook zowel aan Astrium EADS als aan ESA ESTEC ondersteuning en onderhoudstaken geleverd. Tegelijk werden een reeks van onderhoudstaken uitgevoerd voor EADS om de overgang tussen de prototype flight fase en de recurrente exploitatie van ATV door EADS Bremen mogelijk te maken. ATV Controle Centre Het Franse ruimtevaartagentschap CNES is verantwoordelijk voor de realisatie van het ATV Controle Centrum (ATV CC). In dit controlecentrum wordt tijdens de operationele vlucht van de ATV met de apparatuur geleverd door Thales Alenia Space via radiocommunicatiemiddelen alle subsystemen van het ruimtetuig afzonderlijk gecontroleerd en gemonitord. Deze apparatuur staat opgesteld in de controle centra in Houston, Toulouse en Redu. Het ATC Controle Centre is een directe spin off van de deelsystemen van het ATV EGSE testsysteem. Het systeem werd in het verleden aan CNES geleverd en tijdens 2007 werden verschillende evoluties geïmplementeerd en onderhoudstaken uitgevoerd om de eerste lancering van de ATV in 2008 voor te bereiden. 25

Automatic Transfert Vehicle Thales Alenia Space ETCA leverde in 2007 vier modules voor vermogensstabilisatie (PCU) voor het Automatic Transfer Vehicle (AVT). Deze apparatuur verzorgt de voeding van bepaalde onderdelen van het ATV. Er zijn ook bestellingen ontvangen voor de levering van de PCU s voor de vier volgende ATV s. Thales Alenia Space ETCA heeft bovendien de voeding van de videometer ontwikkeld waarmee het ATV kan aanleggen bij het Internationale Ruimtestation. De eerste missie, die de naam Jules Verne gekregen heeft, vond plaats in maart 2008. EXPERT-programma ATV In 2007 zette Thales Alenia Space ETCA de in 2006 gestarte werken voort aan de elektronica voor vermogensstabilisatie en -distributie voor het Expert-programma. Thales Alenia Space ETCA levert ook de testbank en zal de integratie van de avionica op zich nemen. Dit programma van het Europese Ruimtevaartorganisatie bestudeert de terugkeer in de atmosfeer van een experimentele capsule. International berthing docking mechanism IBDM IBDM is een docking-berthing systeem dat ontwikkeld wordt voor het koppelen van ruimtetuigen aan het ISS of voor het koppelen van modules in het kader van interplanetaire missies. Er is sterke interesse vanuit Rusland om dit systeem te gebruiken op hun CSTS voertuig. IBDM is uniek gezien gezien het voorziet in een soft-docking functie, belangrijk bij het koppelen aan ISS om bv. lopende micrograviteitsexperimenten niet te verstoren. De soft-docking wordt mogelijk gemaakt door een platform met 6 vrijheidsgraden, dat zorgt voor de uitlijning en het uitdempen van de relatieve beweging tussen de 2 voertuigen. Verder voorziet het systeem zowel in een docking functie (2 free-flying voertuigen) als een berthing functie (voertuigen staan stil relatief t.o.v. elkaar; bv wanneer de robotarm van het Space Station gebruikt wordt). 26

In 2007 heeft Verhaert de verdere breadboarding van enkele kritische subsystemen uitgevoerd en is het 6 DOF platform geleverd aan Sener voor de soft docking testen. Een follow-on contract rond de studie voor een extended versie werd opgestart (EBDM) en gerelateerde studies voor het gebruik van de dual-fault tolerant IBDM in toekomstige exploratiemissies, zoals CSTS (Crew Space Transprotation System) uitgevoerd. Verder participeerden we in een architectuurstudie voor exploratiemissies (ISAE) met Alenia en werd het IBDM in-orbit demonstratieprogramma verder uitgewerkt met Sener (IBDM- DMD). IBDM 6 DOF platform IBDM Latch Subsystem 27

Voorzien in december 2007 maar uiteindelijk vertraagd met twee maanden, heeft de STS-122 vlucht de installatie op ISS van de COLUMBUS module toegelaten, die eveneens ongeveer 350 Kg ontwikkelde en gefabriceerde structuren bij Sonaca aan boord heeft. De astronaut Rex Walheim (STS-122) voor het workpackage Starboard cone van Sonaca Astronautenopleiding voor Columbus en Automated Transfer Vehicle Space Applications Services heeft in 2007 het hele jaar voort gewerkt aan het ontwerp en de ontwikkeling van algemeen en specifiek voor Columbus payload bedoeld opleidingsmateriaal dat vereist is voor de opleiding van de ISS-bemanning. Bovendien hield Space Applications Services zich bezig met de ontwikkeling en het geven van opleiding van internationale klassen van ISS-astronauten voor de Rendez-vous en Docking van het Automated Transfer Vehicle. Grondsegment voor de exploitatie van ISS - bepaling en infrastructuur Space Applications Services werkte voort aan de implementering en validatie van de B.USOC en de Erasmus USOC, de controlecentra die verantwoordelijk zijn voor het sturen van de European Drawer Rack (EDR) en de Protein Crystallization and Diagnostics Facility (PCDF) in het Europese Columbuslaboratorium, evenals de European Technology Exposure Facility (EuTEF) en SOLAR externe platformen die aan Columbus worden gekoppeld. De lancering van de EDR, SOLAR en EuTEF payloads is begin 2008 gepland, samen met de Columbus-module. De lancering van de PCDF is eind 2008 gepland. 28

Voorbereiding van ISS Operaties Space Applications Services bleef de wetenschappelijke operaties van EDR en EuTEF voor Erasmus USOC en van PCDF en SOLAR voor B.USOC voorbereiden. Dit omvatte het bepalen, voorbereiden en valideren van alle operatieconcepten en producten, evenals de opleiding en certificatie van de payload-operatoren en de grondcontrollers. Space Applications Services hielp de wetenschappers ook bij de voorbereiding van hun in-orbit experimenten. Software-infrastructuur voor ISS-grondoperaties Space Applications Services ging voort met het produceren van softwareproducten die gericht zijn op de ondersteuning van operatieactiviteiten in verband met PCDF. De volgende producten werden in het bijzonder ontwikkeld of uitgebreid: PCDF Software Simulator Ter aanvulling van de ontwikkeling van de simulator vonden onderhouds- en kalibratieactiviteiten plaats. PCDF Script Authoring Tool Deze softwaretoepassing is een geïntegreerde ontwikkelingsomgeving. Het is de bedoeling dat ze door wetenschappers bij UHBs wordt gebruikt om hen te helpen bij het schrijven van experimentscripts. Deze tool omvat een editing-programma, een debugger, een lichte versie van de PCDF Software Simulator en een publishing-programma. Het laatste biedt de gebruikers de mogelijkheid om hun scripts door te sturen naar de B.USOC servers, waar ze worden geversioneerd en verwerkt door de Wetenschapscoördinators. Tot slot wordt een script geüploaded voor uitvoering in de PCDF payload. De uiteindelijke oplevering van deze toepassing vond plaats in februari 2007. 29