Inhoud 1 Inleiding: scheiden en de kinderen 11 1.1 Inleiding 11 1.2 Scheiden: een complex proces 1 2 Kader 1.2 Relatietherapie 13 1.3 Effecten in vele landen 1 4 1.4 Matige of ernstige problemen bij kinderen 1 5 1.5 Effecten in soorten 1 6 1.6 Preventie en hulpverlening 1 7 Kader 1.6.1 Wacht nog even met scheiden 18 Kader 1.6.2 Boekbespreking: Kinderen aan het woord over gezinnen 20 2 Opzet van het boek 22 2.1 Inleiding 22 Kader 2.1 Toponderzoeker Paul Amato 22 2.2 Onderzoek Scholieren en Gezinnen 2010 23 2.3 Indeling van het boek 24 Kader 2.3 Boekbespreking: Het nieuwe scheidingsrecht 25 3 Cijfers en feiten over scheiden en kinderen 29 3.1 Inleiding 29 3.2 (Echt)scheidingscijfers in Nederland 29 3.3 Vergelijkende scheidingscijfers 3 1 3.4 Aantal scheidingskinderen 33 Kader 3.4 Wat verandert er allemaal voor de kinderen na de scheiding? 34 3.5 Houden kinderen een huwelijk in stand? 34 3.6 Echtscheiding of decohabitatie 35 3.7 Bij wie wonen kinderen na de scheiding? 36
6 handboek scheiden en de kinderen Kader 3.7.1 Kinderen over co-ouderschap 38 Kader 3.7.2 Praktische knelpunten bij gezamenlijke zorg na scheiding 38 3.8 Kinderen in stiefgezinnen 40 3.9 Contact met de uitwonende ouder 4 1 Kader 3.9 Allochtone en autochtone scheidingskinderen 43 3.10 Contact en alimentatie 44 3.11 Grootouders en kleinkinderen 45 3.12 Praktische consequenties 45 Kader 3.12 Om te onthouden: cijfers en feiten over scheiden en kinderen 47 3.13 Samenvatting 47 Kader 3.13 Boekbespreking: De bewuste stiefmoeder 49 4 Ontwikkeling en opvoeding van scheidingskinderen 5 1 4.1 Inleiding 5 1 4.2 De periode rond de scheiding 52 Kader 4.2 Wat moeten ouders doen als zij hebben besloten om uit elkaar te gaan? 53 4.3 Gevolgen op korte en middellange termijn 54 Kader 4.3 Herenigingsfantasieën en andere reacties van kinderen 55 4.4 Gevolgen op lange termijn 57 4.5 Belangrijkste risicofactoren 58 4.6 Conflicten tussen ouders 59 Kader 4.6 Valkuilen voor gescheiden ouders 61 4.7 Kenmerken van conflicten 62 Kader 4.7 Let bij scheiding ook op de allerjongsten 63 4.8 Contact met de uitwonende ouder en de gevolgen voor kinderen 64 4.9 Betekenis van vaders 65 Kader 4.9 Waarom Daan niet meer bij zijn vader wilde slapen 66 4.10 Contact met de uitwonende ouder en leeftijd van de kinderen 67 Kader 4.10 De beste contactregeling per leeftijdscategorie 68
inhoud 7 4.11 Moedergezinnen, vadergezinnen en co-oudergezinnen 69 Kader 4.11 Welbevinden en problemen van allochtone en autochtone scheidingskinderen 71 4.12 Kinderen opvoeden in een stiefgezin 7 1 Kader 4.12 Op weg naar een stiefgezin 73 4.13 Praktische consequenties 76 Kader 4.13 Om te onthouden: ontwikkeling en opvoeding van scheidingskinderen 77 4.14 Samenvatting 79 Kader 4.14.1 Wat ouders vaak vragen en wat mogelijke antwoorden zijn 79 Kader 4.14.2 Boekbespreking: Scheiden. Met je ex toch samen goede ouders 82 5 Ernstige problemen na scheiding 84 5.1 Inleiding 84 Kader 5.1 De rol van de Raad voor de Kinderbescherming bij scheiding 85 5.2 Oudervervreemding bij kinderen 86 Kader 5.2 De acht belangrijkste kenmerken van PAS 86 Kader 5.2.2 Voorbeelden van vragen om PAS te meten 90 5.3 Loyaliteitsconflicten bij kinderen 92 Kader 5.3.1 Gevolgen van loyaliteitsconflicten bij scheidingskinderen 93 5.4 Huiselijk geweld en kindermishandeling 96 Kader 5.4.5 Scheiden in het buitenland 103 Kader 5.4.7 Tien stellingen van RAAK 106 Kader 5.4.8 Gespreksregels voor scheidende ouders 108 5.5 Praktische consequenties 109 Kader 5.5 Om te onthouden: ernstige problemen bij scheiding 110 5.6 Samenvatting 111 Kader 5.6 Boekbespreking: Beter scheiden 111
8 handboek scheiden en de kinderen 6 Wetgeving en gevolgen voor scheidingskinderen 113 6.1 Inleiding 113 6.2 Korte terugblik op de wetgeving in Nederland 114 6.3 De wet sinds 1 maart 2009 115 Kader 6.3 Toelichting op vaak gebruikte termen 117 6.4 Het scheidingsproces in stappen 118 6.5 Richtlijnen bij het maken van een ouderschapsplan 122 Kader 6.5 Het belang van grootouders 124 6.6 Ontwikkelingen in andere landen 125 6.7 Effecten van wetgeving: contact met uitwonende ouder 126 Kader 6.7.1 Kinderen en het contact en de band met hun uitwonende vader 127 Kader 6.7.2 Over het recht op informatie 128 Kader 6.7.3 Wat kan de school doen? 129 6.8 Effecten van wetgeving: welbevinden van kinderen 131 6.9 Over mediation en mediators 132 6.10 De overlegscheiding en de verschillen met mediation 133 Kader 6.10 De regierechter 134 6.11 Als er geen ouderlijke overeenstemming is 137 6.12 Raadsonderzoek onderzocht 138 6.13 Ouders waren formeel getrouwd of samenwonend 139 6.14 De juridische positie van stiefouders 141 6.15 Praktische consequenties 143 Kader 6.15 Om te onthouden: wetgeving en de gevolgen voor scheidingskinderen 145 6.16 Samenvatting 146 Kader 6.16 Boekbespreking: Collaborative divorce (de overlegscheiding) 147 7 Preventie en interventie 150 7.1 Inleiding 150 7.2 Relatieondersteuning 151 Kader 7.2 In plaats van scheiden: werken aan jezelf 152 7.3 Scheidingsvoorlichting 154 7.4 Onderzoek naar effecten van mediation 155
inhoud 9 7.5 Hulpprogramma s bij scheiding en omgang 157 Kader 7.5.3 Scholing en training gewenst voor de beroepskracht 162 7.6 Buitenlands onderzoek naar effecten van scheidingscursussen 163 7.7 Binnenlands onderzoek naar effecten van scheidingscursussen 164 Kader 7.7 Tip met het oog op de kinderen: neem een huisdier 167 7.8 Spel- en praatgroep helpt scheidingskind: de praktijk 168 Kader 7.8 Tips van kinderen voor ouders 172 7.9 Onderzoek naar effecten van omgangsbegeleiding 172 7.10 Roep om meer omgangsbegeleiding 174 7.11 Effect van ouderschapsplannen 177 7.12 Vrijwillig of verplicht 178 7.13 Wettelijk verplichte gesprekken met kinderen 179 7.14 Preventie voor stiefgezinnen 180 7.15 Effecten van programma s voor stiefgezinnen 183 7.16 Nieuwe ontwikkelingen: Eigen Kracht in het Centrum voor Jeugd en Gezin 184 7.17 Eigen kracht doet wonderen 185 Kader 7.17.1 Eigen Kracht-conferentie: waar, wie, wanneer? 187 Kader 7.17.2 Eigen Kracht-conferentie: hoe werkt het? 188 7.18 Ontwikkelingen in het beleid 189 7.19 Praktische consequenties 191 Kader 7.19 Om te onthouden: preventie en interventie 192 7.20 Samenvatting 193 Kader 7.20 Boekbespreking: Making your second marriage a first class success 195 8 Conclusies, discussie en aanbevelingen 198 8.1 Conclusies 198 8.2 Discussie 204 8.3 Aanbevelingen 207 8.4 Besluit 211
10 handboek scheiden en de kinderen Literatuur 212 Websites 226 Lijst met tabellen en figuren 228 Register 230 Over de auteurs 232