Centrum Jeugd en Gezin KOPP December 2009 Themacoördinator: Brigitte van de Koevering en Anouk Doelemans
INHOUDSOPGAVE Voorwoord Wat is het Centrum Jeugd en Gezin? blz. 3 Inleiding Voor wie is deze map? blz. 4 Waarom deze map? ` blz. 4 Hoe werkt deze map? blz. 4 Hoe bestelt u de map? blz. 4 Thema echtscheiding Waarom hebben wij gekozen voor Kind en Geld blz. 5 Aanbod gericht op kinderen/jongeren Cursussen / Trainingen blz. 6 Organisaties blz. 6 Sites blz. 6 Boeken blz. 7 Folders blz. 7 Aanbod gericht op ouders/opvoeders Cursussen / Trainingen blz. 9 Sites blz. 9 Boeken blz. 10 Folders blz. 10 Aanbod gericht op professionals Cursussen / Trainingen blz. 12 Organisaties blz. 12 Sites blz. 12 Boeken blz. 12 Folders blz. 13 Bijlage 1: Artikel voor kinderen/jongeren blz. 15 Bijlage 2: Artikel voor ouders/opvoeders blz. 19 Bijlage 3: Artikel voor professionals blz. 20 Bijlage 4: Uitnodiging informatiebijeenkomst blz. 24 2
Voorwoord Wat is het Centrum Jeugd en Gezin 1? Het Centrum Jeugd en Gezin (CJG) in Eindhoven is op 5 september 2007 officieel geopend. Het CJG kent twee pijlers. Deze pijlers zijn: 1. coördinatie van opvoed- en opgroeiondersteuning. 2. coördinatie van de hulpverlening aan risicojeugd en hun ouders. De belangrijkste taken binnen de pijler opvoeden en opgroeien zijn: versterking en coördinatie van opvoed- en opgroeiondersteuning en expertisecentrum opvoedondersteuning voor jeugd, ouders, vrijwilligers en professionals. De belangrijkste taken binnen de pijler risicojeugd zijn: vroegtijdige signalering van risico's, waarbij het signaleringssysteem Zorg voor Jeugd een belangrijk instrument vormt. een efficiënte en effectieve aanpak van deze risico's (middels onder andere het Stedelijk Casusoverleg Risicojeugd, afspraken over ketencoördinatie, de inzet gezinscoaches en verbetering aansluiting preventief jeugdbeleid en geïndiceerde jeugdzorg). Het is van belang om de aanpak binnen deze pijlers zoveel mogelijk op elkaar aan te sluiten en af te stemmen, zodat het kind en de ouder de hulp krijgen die nodig is. Het CJG sluit aan bij de structuur en de vindplaatsen in de wijken. Als het gaat om jeugd van 0 tot 12 jaar is de structuur van de SPIL-centra de basis voor beide pijlers. Opvoedingsondersteuning vanuit het CJG is aanvullend op het aanbod in de wijken. De aanpak risicojeugd vanuit het CJG richt zich op die situaties waarin het zorgteam op school niet voor adequate oplossingen kan zorgen en waarbij van een eenvoudige doorverwijzing naar bijvoorbeeld Bureau Jeugdzorg geen sprake is. 1 Deel van de tekst afkomstig uit Ervaring rijker, doorontwikkeling Centrum Jeugd & Gezin 2009-2010 door de Gemeente Eindhoven i.s.m. DSP Groep, januari 2009 3
Inleiding Voor wie is deze map? Deze map is ontwikkeld voor iedereen die in zijn werk te maken krijgt met opvoeden en opgroeien van kinderen en jongeren (0 tot 23 jaar). Deze map met het thema KOPP gaat bijvoorbeeld naar het consultatiebureau, peuterspeelzalen, kinderopvang, basisscholen, voortgezet onderwijs, etc. In deze map vindt u informatie over het aanbod van cursussen, trainingen, organisaties en beschikbare materialen met betrekking tot het thema KOPP in en rondom Eindhoven. Waarom deze map? Zoals u in het voorwoord kon lezen zijn de belangrijkste taken binnen de pijler opvoeden en opgroeien het versterken en coördineren van opvoed- en opgroeiondersteuning en het opzetten van een expertisecentrum opvoedondersteuning voor jeugd, ouders, vrijwilligers en professionals. Vanuit dit punt zijn wij gaan werken met thema maanden. Elke 2 maanden staat er een thema centraal. De bedoeling van zo n thema is om gedurende deze tijd te focussen op een bepaald onderwerp. Na afloop van de periode is er: a. inhoudelijke kennis vergaard die opgeslagen wordt bij CJG, fysiek of digitaal; kennis beschikbaar gesteld aan professionals in Eindhoven, schriftelijk en/of mondeling; b. kennis beschikbaar gesteld aan opvoeders, schriftelijk en/of mondeling; c. in beeld gebracht wat diverse instellingen in Eindhoven, maar eventueel ook daarbuiten, op dat thema te bieden hebben aan opvoeders, jeugd en professionals. Hoe werkt deze map? De hierop volgende bladzijden zijn ingedeeld als volgt: aanbod kinderen aanbod ouders/opvoeders en aanbod professionals. Wij hebben voor deze indeling gekozen omdat de vragen over KOPP vanuit alle drie deze hoeken kunnen komen. Komt er een ouder met een vraag over KOPP, dan kunt u gemakkelijk even de bladzijde(n) kopiëren van het aanbod ouders. Dit geldt natuurlijk ook voor de andere doelgroepen. Ook kunt u een thematafel inrichten met bijvoorbeeld foldermateriaal over het thema wat actueel is. Van een aantal organisaties en/of trainingen zijn folders toegevoegd, deze kunt u ook gebruiken om door te (laten) lezen. Advies hierbij is om het wel te bewaren in deze map. Als u nog extra folders wilt bestellen kunt u vaak contact opnemen met de contactpersoon die vermeld staat bij het aanbod of op de folder zelf. Aangezien wij (nog) niet op de hoogte zijn van al het aanbod in Eindhoven en regio en aangezien wij niet alles in de map kunnen zetten (denk aan particulieren) zal ook niet het gehele aanbod in deze map staan. Voor meer informatie kunt u terecht bij het CJG. Hoe bestelt u de map? Wilt u graag (nog) een exemplaar ontvangen van deze map, dan kunt u hem aanvragen bij het Centrum Jeugd en Gezin in Eindhoven. U kunt ons bereiken op het volgende telefoonnummer: 040 238 49 83 of mailen naar jeugdengezin@eindhoven.nl. Graag vermelden of u het digitaal of fysiek wil ontvangen. Graag willen wij het aanbod actueel houden. Wij zullen wijzigen en aanvullingen aanbrengen als het nodig is. Heeft u zelf aanvullingen dan kunt u contact opnemen met ons. 4
Thema KOPP Waarom hebben wij gekozen voor thema KOPP? De komende maanden willen we binnen het Centrum Jeugd en Gezin aandacht besteden aan het onderwerp, kinderen van ouders met psychiatrische problemen. Kinderen van ouders met psychiatrische problemen, bevinden zich in een kwetsbare en risicovolle positie. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat deze kinderen een groter risico lopen om op latere leeftijd problemen te ervaren. Ouderschap en psychiatrie hoeft niet altijd een ernstige bedreiging te vormen voor de ontwikkeling van kinderen maar in de praktijk blijkt wel dat psychiatrische problematiek van ouders vaak invloed heeft op de zorg en opvoedingsvaardigheden en vraagt daarom een extra alertheid van ouders en de omgeving. Psychiatrische problematiek komt in alle lagen van de bevolking voor ongeacht de culturele achtergrond. Volwassenen met dergelijke problemen en hun kinderen, dienen te kunnen rekenen op extra ondersteuning bij de opvoeding. Hoe vroeger men hulp krijgt, hoe beter de kansen voor een onbelemmerde ontwikkeling. Daarnaast is het positieve effect van informatie en vroegtijdige steun op het gevoel van eigenwaarde van de ouders duidelijk gebleken. In Eindhoven zijn er tal van mogelijkheden waar ouders met hun vragen naar toe kunnen. Een project zoals Baby Extra geeft (aanstaande) ouders met psychiatrische klachten een kans om een goed contact te krijgen met hun baby. Voor schoolkinderen en jongeren zijn er praatgroepen en cursussen. Maar mensen kunnen met hun zorgen ook terecht bij de huisarts of bij het consultatiebureau. Kortom er zijn vele vormen van ondersteuning en hulp mogelijk zoals voorlichting, themabijeenkomsten, cursussen en ondersteuning thuis. In deze map vindt u informatie voor ouders, kinderen, jongeren en professionals. 5
Aanbod gericht op kinderen/jongeren Cursussen / trainingen o GGzE en Novadic Kentron geven samen gespreksgroepen voor kinderen van diverse leeftijden (8 tot 23+). De groepen zijn gericht op kinderen van ouders met psychiatrische problemen (KOPP) en kinderen van verslaafde ouders (KVO). Het geven van informatie en steun en het delen van ervaringen met lotgenoten staat centraal. De kinderen en jongeren leren over de problematiek van hun vader of moeder. Nadruk ligt op het gegeven dat zij niet de enige zijn. Er wordt geleerd hoe om te gaan met de problemen thuis en hoe belangrijk het is leuke dingen te doen. Deelname is kosteloos. Er zijn ook bijeenkomsten voor ouders. o Kinderen in evenwicht. Voor jongeren van 12 18/19 jaar en hun ouders o Kinderen met pit, een doe-praat groep voor kinderen (8-12 jaar) met problemen in de thuissituatie en hun ouders. Aanmelden kan door te bellen of te mailen. Novadic-Kentron Eindhoven, Afdeling preventie Contactpersoon Yvonne Rühl yvonne.ruhl@novadic-kentron.nl Telefoon: (040) 297 02 36 GGzE, Afdeling preventie Contactpersoon Cecilia van der Zeeuw preventie@ggze.nl Telefoon: (040) 2970910 Sites www.kopstoring.nl Deze landelijke website biedt kennis en herkenning. Er is veel informatie te vinden voor, over en door jongeren van ouders met psychische problemen. Je kunt anoniem je vragen per e-mail stellen aan een deskundige, berichten plaatsen en lezen op het forum of je eigen verhaal mailen voor op de website. Ook kun je een groepscursus in een chatbox volgen www.kopopouders.nl Deze landelijke site is voor je ouders. Hier vinden ze informatie. www.kopp.lotgenootje.nl Het doel van de website is om kinderen, jongeren en volwassenen bij elkaar te brengen. Het zijn twee aparte gedeeltes, een voor jongeren en volwassenen en een voor kinderen. De sites bieden informatie over KOPP. Daarnaast is er een forum waar als bijzonderheid ook aandacht wordt gegeven aan volwassenen die een ouder hebben met psychiatrische problemen. en chatten met een hulpverlener. 6
Boeken Blijf van m n ouders af! - Auteur: R. Klok en G. Smaal Dit boek is geschreven voor jongeren van wie de vader of moeder psychische problemen heeft. Het is herkenbaar voor eenieder die zich thuis in een moeilijke situatie bevindt. Het boek is praktisch met informatie, oefeningen, tips en vooral: veel begrip. Papa is nooit moe A. Wyckmans en A.M. de Leener ISBN: 90-6822-872-2 Voorleesboek voor kinderen van 3 tot 6 jaar over de pappa van Knoopje die soms een beetje vreemd doet. Folders KIPIZIVERO staat voor kinderen van psychisch zieke en/of verslaafde ouders. Deze voorlichtingsserie biedt de lezer steun en handvatten bij het omgaan met deze problematiek in het gezinsleven. Voorlichting en gebruik van goed voorlichtingsmateriaal is een belangrijke beschermende factor voor kinderen die opgroeien in deze situatie. Goede voorlichting vermindert schuld- en schaamtegevoelens, angst, onzekerheid en verwarring bij kinderen. De brochurereeks is uitgegeven door het Trimbos-instituut en bestaat uit 6 delen: Brochures voor kinderen: Deze brochures geven kinderen op leeftijdsniveau voorlichting over diverse ziektebeelden en verslaving. De folders laten zien dat zij niet de enige zijn in een dergelijke situatie, geven tips over het omgaan met deze situatie en geven informatie waar kinderen terecht kunnen voor extra hulp. Ze bestaan uit: Mama is ziek (0-6 jaar): Een voorlees-, kleur en zelf-leesboekje voor de allerjongsten. Met een verhaal over Jeroen wiens moeder is opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. (prijs 1,10) Mijn beurt (6-12 jaar): Een brochure met ervaringsverhalen, tips, adressen en kinderboeken voor basisschoolkinderen. (prijs 1,10) Splinters (12-18 jaar): Een brochure met informatie over verschillende psychiatrische ziektebeelden. Informatie over erfelijkheid, tips, adressen en leesboeken voor jongeren vanaf 12 jaar. (prijs 1,10) 7
Ouders van de Kaart (8-12 jaar): Een informatiemap met copiëerbladen. Op ieder copiëerblad wordt een psychiatrisch ziektebeeld in begrijpelijke taal uitgelegd aan kinderen van 8-12 jaar. Ook enkele hulpverleningstermen worden uitgelegd. (prijs 6,20) Het Trimbos Instituut biedt op haar website diverse folders, posters en draaiboeken voor KOPP praatgroepen aan. Deze zijn te bestellen op http://www.lsp-preventie.nl. Daar klikt u op KOPP/KOV en vervolgens kiest u voor producten. Via de website www.labyrint-in-perspectief.nl zijn brochures voor jongeren te bestellen. Kinderen met pit!! Informatie voor kinderen van 8 tot 12 jaar met problemen in de thuissituatie én hun ouders Folder over de preventieve cursus van Novadic-Kentron en GGzE voor kinderen die een ouder hebben met psychiatrische of verslavingsproblemen. In deze folder krijgen de kinderen van en hun ouders informatie over deze preventieve cursus die een aantal keer per jaar wordt gegeven.. De folder nodigt uit om naar de doepraatgroep te komen en legt uit waarom dat goed kan zijn. In evenwicht Informatie voor jongeren tot 18/19 jaar en hun ouders Folder over de preventieve cursus van Novadic-Kentron en GGzE voor jongeren die een ouder hebben met psychiatrische en/of verslavingsproblemen. In deze folder krijgen jongeren en hun ouders uitleg over deze preventieve cursus die een aantal keer per jaar wordt gegeven 8
Aanbod gericht op ouders/opvoeders Cursussen / trainingen Trimbos-instituut http://www.kopopouders.nl De online cursus KopOpOuders is bedoeld voor ouders met psychische en/of verslavingsproblemen die één of meer kinderen hebben in de leeftijd van 1-18 jaar. Partners kunnen meedoen. De cursus wordt anoniem gevolgd in een chatbox samen met andere ouders. Het doel van de online cursus is dat de ouder zich meer vaardig voelt in het opvoeden. Gestreefd wordt naar toename van welbevinden van het kind en van de ouder(s) en naar het verkleinen van de kans op problemen bij het kind nu of later. Een keer per week, anderhalf uur, in het totaal acht bijeenkomsten. De KOPP KVO groepen van GGzE Eindhoven en Novadic-Kentron Deze cursussen zijn voor de kinderen en jongeren die een ouder hebben met psychische en/of verslavings-problemen en er zijn ook steeds bijeenkomsten voor de ouders. Deze preventieve cursussen zijn met name gericht op het geven van informatie, lotgenotencontact en steun. Aanmelden: GGzE afdeling Preventie T 040 29 70 910 E preventie@ggze.nl W www.ggze.nl/preventie.html Baby Extra Baby Extra is een samenwerkingsverband van GGzE, De Combinatie Jeugdzorg, ZuidZorg, Catharina-ziekenhuis, MMC, Novadic-Kentron, Korein Kinderplein en Bureau Jeugdzorg in samenwerking met de Universiteit van Tilburg. Baby Extra richt zich op een gezond, veilig en prettig contact tussen ouders en baby Ouders met psychische problemen of problemen met middelengebruik die zwanger zijn of net een baby hebben (tot 1 jaar) worden op een consultatiebureau ontvangen. Samen wordt bekeken hoe ouders geholpen kunnen worden in hun contact met hun kindje Aanmelden: Telefoon: 040 880 16 40 E-mail: babyextra@zuidzorg.nl Ook kan een aanmeldformulier worden ingevuld op www.babyextra.nl Projectleiders Baby Extra: Drs. Cecilia van der Zeeuw, GGzE afdelinge Preventie Drs. Marij Eliëns, De Combinatie Jeugdzorg Sites http://www.kopopouders.nl Deze website is ontwikkeld om ouders en partners te ondersteunen bij opvoeden in combinatie met psychische en/of verslavingsproblemen, stress en overspannenheid. Ook voor de partners biedt deze site informatie en steun. 9
http://www.labyrint-in-perspectief.nl De Stichting Labyrint-In Perspectief zet zich in voor familieleden van mensen met psychische of psychiatrische problemen ('familie van'). Ze geven informatie en advies, over psychiatrische ziektes en over hoe hiermee te leven wanneer een dierbare zo n ziekte heeft. Stichting Labyrint-In Perspectief biedt steun op maat met vrijwilligers in een hoofdrol. www.babyextra.nl Site van het Regionaal Expertisecentrum Baby Extra. Boeken Leven met een psychisch zieke ouder - S. van Gameren ISBN: 9789031348312 Dit boek biedt volwassenen met een kopp-verleden erkenning, herkenning en waardevolle adviezen. Het gaat over veerkracht, overleven, gemis, levenslange loyaliteit, optimisme en littekens. Voor betrokkenen en professionals is het boek een bron van praktische informatie en kennis over deze zo lang genegeerde doelgroep. Leven op een zeepbel P. Janssen ISBN: 9789062223251 Wat betekent het voor een kind om een vader of moeder met psychische problemen te hebben? Negen volwassen mannen en vrouwen vertellen openhartig over hun pijnlijke ervaringen en hoe zij er in slaagde afstand van het verleden te nemen en een eigen leven op te bouwen. Folders Het Trimbos Instituut biedt op haar website diverse folders, posters en draaiboeken voor KOPP praatgroepen aan. Deze zijn te bestellen op http://www.lsp-preventie.nl. Daar klikt u op KOPP/KOV en vervolgens kiest u voor producten. Een knipoog, een knuffel ISBN 90-5253-456-x. Een brochure uit de Kipizivero-reeks, een serie voor en over kinderen van psychisch zieke en/of verslaafde ouders. Een knipoog, een knuffel is een boekje voor ouders met psychische of verslavingsproblemen. Het biedt herkenning, informatie en adviezen hoe op te voeden als je zelf niet lekker in je vel zit. Trimbos-instituut, www.trimbos.nl (klik op producten) Het beste voor mij en mijn baby ISBN 978-90-5253-602-6. Een brochure uit de Kipiziveroreeks, een serie voor en over kinderen van psychisch zieke en verslaafde ouders. De brochure 'het beste voor mij en mijn baby' is bedoeld 10
voor vrouwen met stress of psychische klachten en hun partners, die graag een kind wensen of op het punt staan een baby te krijgen. Besproken wordt hoe je het beste voor je baby en jezelf kunt zorgen. 11
Aanbod gericht op professionals Cursussen / trainingen Labyrint~In Perspectief Werkgroep L/IP Eindhoven e.o. Secretariaat Stichting Labyrint~In Perspectief Eindhoven e.o. Jacques Nijenhuis Postbus 909 / Postvak 6108 5600 AX Eindhoven Tel.: 040 296 77 78 Mobiel: 06 22 35 96 27 E-mail: labyrint@ggze.nl Contactpersoon gespreksgroepen Ineke Nieuwenhuizen Tel.: 040 243 87 04 Kopp individueel GGzE Voor als u zich zorgen maakt over de kinderen van een cliënt, of over hoe uw cliënt vader of moeder kan zijn als gevolg van zijn of haar stoornis of problemen. Contactpersoon: Louise Berkens, Centrum Kinderen en Jeugdpsychiatrie Tel.: 040 261 35 50 E-mail: l.berkens@ggze.nl Sites http://www.ouderschap-psychiatrie.nl/index.html Dit is een website over steunende methodiek bij de ouderrol. http://www.babyextra.nl/verwijzers.html Informatie over het Regionaal Expertisecentrum Baby Extra. Voornaamste doel en kerntaken. Boeken Oline het Olifantje Martine Delfos ISBN: 9789075564051 Over opgroeien met verslaafde ouders. Therapeutisch verhaal voor kinderen van 6 tot 12 jaar. Het is bedoeld voor kinderen die te maken hebben met ouders die verslaagd zijn. Dit boek is een hulpmiddel om de problematiek uit te leggen en bespreekbaar te maken. Pip Martine Delfos ISBN: 9075564058 12
Over opgroeien met psychiatrisch gestoorde ouders. Pip is een therapeutisch voorleesverhaal voor kinderen van ongeveer 6 tot 12 jaar. Het is bedoeld voor kinderen die opgroeien met psychiatrisch gestoorde ouders of die er mee te maken hebben. Dit boek is een hulpmiddel om de problematiek uit te leggen en bespreekbaar te maken. Ouders van de kook -Trimbos-instituut, 2003 ISBN 9052534586 Deze brochure geeft informatie over de situatie waarin kinderen van psychisch zieke of verslaafde ouders opgroeien. Daarnaast geeft de brochure informatie over: signalen en problemen; risicofactoren en beschermende factoren; tips over wat intermediairen kunnen doen voor deze kinderen en hun ouders; een overzicht van het preventieve aanbod voor de doelgroep; een overzicht van relevante literatuur en adressen voor professionals; en een literatuuroverzicht voor kinderen, jongeren en volwassenen uit de doelgroep. Leven met een psychisch zieke ouder - Sandra van Gameren. ISBN 90-313-4831-7 In dit boek komen 14 KOPP kinderen aan het woord die terugblikken op hun ervaringen als kind zijn van oa een manisch depressieve moeder, psychotische moeder, schizofrene vader. De tweede helft van het boek geeft wetenschappelijke achtergronden. Folders Het Trimbos Instituut biedt op haar website diverse folders, posters en draaiboeken voor KOPP praatgroepen aan. Deze zijn te bestellen op http://www.lsp-preventie.nl. Daar klikt u op KOPP/KOV en vervolgens kiest u voor producten. Hieronder een kleine greep uit het aanbod. Factsheet Kinderen van ouders met psychische problemen, 2007 - Trimbosinstituut. www.lsp-preventie.nl. Geeft wetenschappelijk info materiaal over het belang van preventie bij KOPP, beschermende en risicofactoren en de huidige praktijk in NL. Bovendien staan hier nog voorbeelden van aanbevolen literatuurverwijzingen. Probleem bij ouder, probleem bij kind? Productnummer: AU0134 Verslag van studiedag 'Kinderen van', 22 april 1999 Sambeek Dv Dit rapport is een bundeling van lezingen waarin 10 jaar ervaring deze activiteiten, presentaties van onderzoeksresultaten en diverse artikelen over workshops betreffende werkwijze en methodiek van projecten bij elkaar komen. Opgroeien bij ouders met... Productnummer: AF0736 Opgroeien bij ouders met psychische- of verslavings-problemen. Draaiboek voor cursusleiders. Preventief groepsaanbod voor jongeren van 16 t/m 25 jaar. Verdoold C, Stappen Mvd, Dijke Nv, Zanden Rvd. 13
Kinderen uit de knel Productnummer: AF0648 Preventief jeugdbeleid heeft als doelgroep kinderen, die op de een of andere manier in de knel zitten. Om deze kinderen effectief te helpen moeten gemeenten en welzijns- en gezondheidszorginstellingen samenwerken. Brochure met o.a. stappenplan. 14
Bijlage 1 Artikel voor kinderen/jongeren. Op je hoede zijn voor je moeder Door Catrien Spijkerman Sara (19) is altijd op haar hoede. Of ze niet te laat thuis komt, of ze een afspraak wel op het goede moment maakt, of ze wel de juiste kleren draagt. Bij alles wat ze doet, houdt ze rekening met haar moeder. Toch is het eigenlijk nooit goed. Mijn moeder wordt om de kleinste dingen witheet van woede, of enorm verdrietig. Je weet het nooit. Sara s moeder is psychisch ziek. Dat weet ze, het heeft met vroeger te maken, maar ze wil er niet voor in behandeling, zegt Sara. Tegenover de buitenwereld doen we of er niets aan de hand is. Sara groeide ermee op. Ik dacht dat het bij iedereen zo was. Tot Sara anderhalf jaar geleden haar vriend ontmoette. Bij hem thuis was alles anders. Iedereen maakte zijn eigen keuzes, er werd naar elkaar geluisterd. In die tijd studeerde ik verpleegkunde en volgde een vak psychiatrie. Daar leerde ik allemaal dingen die precies over mijn moeder gingen. Toen wist ik: zoals het bij mij thuis gaat, dat hoort niet. Daarom gaat Sara nu wekelijks naar de geestelijke gezondheidsinstelling Eleos in Dordrecht. Niet voor haar moeder, maar voor zichzelf. Sara is een kopp-kind, een Kind van een Ouder met Psychische Problemen. Volgens het Trimbos Instituut, het kennisinstituut voor de geestelijke gezondheidszorg, zijn er in Nederland 1,6 miljoen kinderen onder 22 jaar met één of twee ouders bij wie een psychische stoornis is gediagnosticeerd. Kinderen als Sara hebben volgens onderzoek van het Trimbos Instituut 50 procent kans dat ze een psychische stoornis ontwikkelen, dat is anderhalf keer zoveel als andere kinderen. Van de kinderen met twee ouders met psychische problemen krijgt zelfs 66 procent ooit een psychische stoornis. Dit wordt voor een deel door erfelijke factoren bepaald, maar ook door de manier waarop het kind opgroeit en wordt opgevoed. Sinds 2004 heeft de geestelijke gezondheidszorg (ggz) preventieve zorg en kopp-kinderen daarom hoog op haar prioriteitenlijstje staan al wordt er al langer onderzoek naar gedaan. In het hele land worden kopp-cursussen aangeboden: voor ouders met baby s, voor kinderen op de basisschool, voor gezinnen met jonge kinderen, voor tieners, en voor 16-15
plussers zoals Sara. De cursussen moeten voorkomen dat de kinderen later zelf ook in geestelijke gezondheidszorg terecht komen. De cursusgroep van Sara bestaat uit twee begeleiders van Eleos, en vijf jongeren uit Dordrecht en omgeving. De één heeft een borderline-vader, de ander heeft een suïcidale moeder, weer een andere ouder is zwaar depressief. Sommige ouders zijn wel eens opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis, andere hebben niet eens een diagnose, zoals Sara s moeder. Hoe verschillend onze achtergrond ook is, onze verhalen lijken enorm op elkaar. Ik dacht bijvoorbeeld altijd dat het door mij kwam dat mijn moeder zich slecht voelde. Ik maakte alles moeilijk, dacht ik. Op de cursus zag ik dat iedereen dat dacht over zichzelf. Bij de anderen kon ik heel goed inzien: dat komt niet door jou. Een soort lotgenotencontact, maar dan nuttiger, noemt Sara de bijeenkomsten. De eerste keren hebben we vooral gepraat over de ziekten van onze ouders. Nu gaat het over ons: hoe kunnen we hiermee verder? Mijn grootste angst is dat ik net zo word als mijn moeder. Je moeder is toch je voorbeeld, of je het nu wilt of niet. Rieneke Klok zegt het onomwonden tegen de vijf cursisten: Als je ouder psychisch ziek is, bestaat er een groot risico dat je ook problemen krijgt. Klok is één van de begeleiders van de cursus. Ze deelt papieren uit met een lange lijst risicofactoren. Als je andere ouder ook niet goed in staat is je op te voeden, is dat een risicofactor. Als er thuis een taboe op de ziekte van je ouder ligt, ook, somt ze op. Hoe jonger je was toen de ziekte van je ouder begon, hoe kwetsbaarder je bent. De ziekte heeft dan meer invloed op je ontwikkeling gehad. Je moet het zien als een weegschaal, vervolgt ze. Tegenover die risicofactoren heb je beschermfactoren. Die kun je zelf beïnvloeden en versterken. Een heel belangrijke beschermfactor is sociale steun. Om dit onderwerp aan te snijden, stelt Klok een stille discussie voor. Op grote vellen schrijft ze stellingen, de cursisten schrijven er hun commentaar met gekleurde stiften onder. Ook moeten de cursisten het netwerk van hun sociale contacten tekenen: henzelf in het midden, eromheen de mensen waar ze steun aan hebben. Steun zoeken, voelt alsof je het zelf niet aan kan, heeft iemand in het paars onder een stelling geschreven. Klok kijkt de groep rond. Waarom is het zo moeilijk? Als je klein bent en je bent verdrietig, is je eerste reactie: naar mama toe, zegt Anne (24). Haar moeder is depressief, verwondt zichzelf, en probeert soms een einde aan haar leven te maken. Maar 16
al snel merk je dat mama dat niet aankan. Als je je kwetsbaar opstelt, word je keihard onderuit gehaald. Zo raak je gewend alles zelf op te lossen. Sara knikt. Als ik bij mijn vriend mijn kwetsbare kant laat zien, dan voel ik dat, zegt ze. Ik voel het meteen, want het is iets nieuws. Dat deed ik nooit, want daar kunnen ze je op pakken. Kinderen met een psychisch zieke ouder hebben in hun opvoeding soms weinig emotionele veiligheid, vertelt Paula Speetjens van het Trimbos Instituut. Speetjens is een van de wetenschappelijk onderzoeksters die zich bezighouden met de psychische jeugdzorg. Alle dagen zijn verschillend. De ene dag ligt een moeder alleen maar in bed, de andere dag is ze helemaal hyper en moet het kind van alles. Door die onvoorspelbaarheid raakt het kind erg in de war. Het weet nooit of hij bij zijn ouders terecht kan, terwijl die zekerheid juist zo belangrijk is voor zijn ontwikkeling. Het helpt als de kinderen snappen waarom hun ouder zich zo gedraagt. Ze moeten inzien dat hun ouder niet normaal is, zegt Rieneke Klok. Op de cursus houdt Felix (25) zijn tekening van sociale contacten omhoog. Veel mensen van vroeger moet ik opnieuw leren kennen, zegt hij. Ik ken die mensen zoals mijn moeder zei dat ze waren. Niet te vertrouwen, of raar, of slecht. Bij veel mensen, ook familie, heb ik nare associaties. Nu ik ze zelf leer kennen, kom ik erachter dat ze heel anders zijn. Eigenlijk zouden mensen als Felix dit soort bijeenkomsten eerder nodig gehad hebben, zegt Klok. Behalve aan 16-plussers geeft ze ook cursussen aan tieners en basisschoolkinderen. Hoe jonger, hoe beter. Als je op jonge leeftijd spelenderwijs tips kunt geven hoe ze met moeilijke situaties om kunnen gaan, kan dat heel veel last wegnemen. Veel kleine kinderen durven bijvoorbeeld nooit een vriendje mee naar huis te nemen, omdat ze zich schamen, weet Klok. Een jongetje op de cursus voor basisschoolkinderen had een heel goede tip. Als hij een vriendje mee naar huis nam, zei hij van tevoren: Mijn moeder is een beetje ziek, daarom is ze soms heel chagrijnig. Dat kan nu ook gebeuren. Toen kon hij rustig spelen, want hij had zich al een beetje ingedekt. De kinderen leren op de cursussen namelijk niet alleen dat hun ouder een ziekte heeft, en wat dat betekent. Ze leren ook ermee om te gaan. Met tips van elkaar en behandelaars kunnen ze hun beschermende factoren versterken, bijvoorbeeld door hun sociale netwerk uit te breiden en hulp te durven vragen. Het is voor de ggz echter moeilijk de kinderen te bereiken. Volgens de recentste cijfers van het Trimbos Instituut volgden in 2007 iets meer dan vijfduizend kinderen een cursus, een topje van ijsberg van de 1,6 miljoen kopp-kinderen die Nederland telt. Voor veel ouders is 17
het moeilijk hun ziekte te erkennen. Het inzicht dat hun ziekte ook impact heeft op hun kinderen, is een nóg grotere stap, zegt Klok. De kinderen zelf hebben soms niet eens door dat hun ouder ziek is. Ze vinden het normaal, zoals het thuis gaat. Bovendien zijn ze heel loyaal aan hun ouders. Naar een cursus gaan, kan voelen als verraad. Sara meldde zich zelf aan voor de cursus, zonder medeweten van haar ouders. De bijeenkomsten vallen haar zwaar. Ik had nog nooit zo uitgebreid gepraat over de problemen thuis. Het maakt veel los, ik heb er de hele week hoofdpijn van. Toch voelt het ook als een enorme opluchting. Thuis is het zo ver gekomen, dat ik bijna niets meer van mijn moeder kan verdragen. Maar het is wél je moeder. Ik hoop dat ik hier leer mijn eigen keuzes te maken, zonder haar te kwetsen. Door deze cursus werk ik eindelijk aan al die problemen zonder psychiater. Want ík ben niet ziek. Uit: Volkskrant Gepubliceerd op 04 augustus 2009 18
Bijlage 2 Artikel voor ouders/opvoeders. "Mijn dochter is geen patiënt" Ewout van der Staaij "Het is moeilijk toe te geven dat je wat hebt." Toch staat de vader van Tamara nog steeds achter het besluit om zijn dochter naar de Kopp-groep te laten gaan. "Zeker in het begin was dat niet makkelijk voor me. Mijn dochter moet inspanningen verrichten vanwege mijn kwaal." Hij verwacht dat Tamara er leert bepaalde ziektebeelden te herkennen en zijn depressie te accepteren. "Ze heeft een zacht karakter en is daardoor minder weerbaar dan andere kinderen. De kans op depressies is bij haar in aanleg aanwezig. Daar wordt ze nu tegen gewapend." De opvoeding van de kinderen drukt hem zwaar. "Het kan me soms aanvliegen dat ze de boze, donkere wereld in moeten. Kinderen zijn geen last, maar de verantwoordelijkheid voor ze is dat wel." Tamara's vader zal niet snel met zijn dochter over de depressies beginnen. "Waarom wel? Daar heb ik mijn vrouw voor." Hij adviseert alle ouders met psychische klachten zowel voor zichzelf als voor hun kinderen professionele hulp te zoeken. "Je zoekt toch het beste voor je kind?" Openheid over depressies is van groot belang, denkt de vader van Tamara. "Waarom plegen zo veel scholieren zelfmoord? Een groot aantal mensen onderschat psychische problemen. Deze ziekten zijn niet zichtbaar, maar wel merkbaar. Door deelname aan Koppgroepen denk ik dat kinderen minder kans lopen op latere leeftijd depressief te raken. Vroegtijdige signalering van problemen bij kinderen is van groot belang. Ik vergelijk het met kanker. Als je er snel bij bent, valt er vaak nog wat aan te doen en kun je de pijn verzachten." Behalve het zoeken van hulp moeten depressieve ouders in het belang van hun kinderen ook medicijnen slikken, stelt Tamara's vader. "Het is niet goed als je de ene dag uitbundig bent en de andere dag in zak en as zit. Kinderen zijn gebaat bij een zo stabiel mogelijk leefklimaat." Tamara's mentor van school mag wel weten dat er thuis iets aan de hand is, maar hij hoeft niet op de hoogte te zijn van alle details, zegt haar vader. "Het is goed dat hij begrijpt waarom ze verdrietig kan zijn. Maar denk er wel aan dat niet Tamara een patiënt is, maar haar vader." Reformatorisch Dagblad bijlage/katern: Mensen, 28-11-2003 19
Bijlage 3 Artikel voor professionals. Het is nog altijd mijn vader, we hebben een bloedband! Kinderen van ouders met psychische problemen Iedere ouder probeert zijn of haar kinderen goed op te voeden. Soms gaat dat wat moeilijker, bijvoorbeeld als een van beide ouders lange tijd depressief of in de war is. Ook kinderen reageren op deze situatie. Die kinderen lopen een groot risico dat zij zelf (ernstige) psychische problemen ontwikkelen. Er is de laatste jaren in de hulpverlening veel aandacht voor deze risicogroep. In gesprek met risicojongeren en een preventiemedewerkster van Eleos. Zodra hij binnenkwam werden we stil, staakten we onze gesprekken. Mijn zusje stopte met fluiten. We aten daarna zwijgend. De sfeer was dreigend, gespannen. Soms ging het erg mis met hem. Dan vluchtten we het bos in, mijn zus en ik. Soms waren we uren weg, onzeker over de toestand van onze vader. Ilse (18) heeft een vader met psychische problemen. Het heeft haar jeugd getekend. Zo ook bij Marcel (24). Zijn vader heeft een koopverslaving. Financieel moest Marcel al heel jong voor zichzelf zorgen. Later werd zijn kostgeld door vader gebruikt voor zijn verslaving. Het gedrag van Marcels vader is nog altijd hetzelfde. Inmiddels woont Marcel al een tijd op zichzelf: Ik bezoek mijn ouders regelmatig, eet een potje bij ze mee. Met hen heb ik nu een vrij goede band. KOPP verdient aandacht Kinderen zoals Ilse en Marcel zijn in de hulpverlening bekend als KOPP-kinderen: Kinderen van Ouders met een Psychische Problematiek. De jeugd van deze kinderen kenmerkt zich vaak door veel zorg. Het Trimbos-Instituut, een landelijk kennisinstituut voor geestelijke gezondheidszorg, verslavingszorg en maatschappelijke zorg, meldde in 2001 dat onderzoek heeft uitgewezen dat tweederde van deze KOPP-kinderen zelf psychische problemen ontwikkelt, waarvan eenderde zelfs langdurige problemen. Daarnaast neemt het risico op langdurige psychische problematiek bij het kind toe tot 66% wanneer beide ouders kampen met psychische problematiek. Het is niet gezegd dat de kinderen eenzelfde stoornis ontwikkelen als de ouder(s). Kinderen van ouders met psychische problemen lopen risico op het krijgen van psychische stoornissen en hebben daarnaast een verhoogd risico om verslaafd te raken aan middelen zoals alcohol en drugs. Deze onderzoeksresultaten hebben ertoe geleid dat binnen de geestelijke gezondheidszorg de laatste jaren meer aandacht is voor KOPP. Drs. Rieneke Klok, jeugdpreventiewerker bij Eleos te Dordrecht, is blij met die aandacht: Vijftien jaar geleden kwam er op grond van onderzoeksresultaten voor het eerst aandacht voor problemen bij deze groep, waarvan bekend is dat 1,6 miljoen kinderen tot 22 jaar ouders heeft met psychische problemen. Niet alleen de groep KOPP-kinderen is groot (38,5 % van het totale aantal kinderen in Nederland!), maar ook de ernst van hun problematiek. Resultaten laten zien dat een aanzienlijk deel van de KOPP-kinderen geen psychische problemen krijgt. Dit wijst erop dat de aanwezigheid van een psychisch zieke ouder niet de enige factor is die de problemen verklaart. Klok: Er zijn zowel risicofactoren als beschermende factoren. Juist aan de beschermende factoren willen we in de geestelijke gezondheidszorg aandacht geven. We willen problemen voorkomen: preventief werken. Zo is het kind erbij gebaat wanneer de gezonde ouder het kind veel ondersteuning biedt; wanneer er, ondanks de stoornis, een goed contact is tussen de zieke ouder en het kind; als familie en kennissen om het gezin heen staan; als het goed 20
gaat op school en als het kind een heldere kijk ontwikkelt op de problematiek van de zieke ouder. Herkenning, begrip en steun Eleos organiseert in elke regio cursussen voor kinderen van 8 tot en met 35 jaar. De deelnemers worden niet als cliënt bij Eleos ingeschreven en er wordt ook geen dossier over hen gevormd. Tijdens deze cursusavonden biedt Eleos kinderen de mogelijkheid om in een groep ervaringen uit te wisselen. De cursus heeft als belangrijkste doel om bij elkaar herkenning, begrip en steun te vinden. Daarnaast wordt er aandacht besteed aan een aantal thema s, zoals het omgaan met de problemen thuis, schuldgevoelens en erfelijkheid. Ilse hoorde van de KOPP-groep van haar zusje, die bij Eleos in behandeling was. Achteraf is zij erg tevreden over de bijeenkomsten. Ik heb daar goed kunnen praten en kon er mijn verhaal kwijt. We voelden elkaar aan. De andere deelnemers hebben hetzelfde meegemaakt. Daarnaast kreeg ik er tips. Na zo n avond ga je wel terugdenken. Er komt veel boven. Maar je verliest ook een stukje van je last. Dat lucht wel op. Dat het af en toe confronterend kan zijn, beaamt Marcel, die ook de bijeenkomsten heeft gevolgd. Volgens hem kan dat ook niet anders. Het gaat over jezelf, iets dat diep in je zit. Hoewel ik het verwerkingsproces voor een groot deel heb gehad, kwam ik er door deze cursus wel verder mee. Via de dominee en een pastoraal werker kwam Marcel bij Eleos terecht. Je merkt op zo n avond dat je veel met elkaar gemeen hebt. Welkom Volgens Klok is het niet altijd gemakkelijk om deze groep KOPP-kinderen te bereiken. We proberen deze kinderen zoveel mogelijk via de ouders, die in behandeling zijn bij volwassenenzorg, te benaderen. Verder geven we er bekendheid aan via de scholen, in advertenties en op de website. Om aan de cursus deel te nemen is geen verwijzing nodig en wordt geen intakegesprek gedaan. Eén telefoontje of mailtje van de ouders of deelnemers is voldoende. Een deelnemer wordt na aanmelding uitgenodigd voor een kennismakingsgesprek. Daarin komt aan de orde welke werkvormen er worden gebruikt tijdens de bijeenkomsten en wat de inhoud ervan is. Ook gaan we na wat de reden is van hun komst. Hoe is de thuissituatie? Is een KOPP-cursus passend in deze situatie? Zo ja, dan is het kind van harte welkom. Bij de kinder- en tienergroep zijn ouders aan het begin en aan het eind van de cursus ook welkom op een ouderavond. Ook voor hulp aan jongere kinderen kunnen ouders bij Eleos terecht. Inmiddels is gestart met een moeder-baby interventie, een cursus waarbij moeders gestimuleerd worden om goed contact te maken met hun kind. Deze cursus is speciaal voor moeders met psychische problemen en een baby tot tien maanden. Nadat een moeder om deze hulp heeft gevraagd, proberen medewerkers binnen vijf dagen een eerste bezoek aan huis te brengen. Weerstand Klok is zich ervan bewust dat het voor ouders niet altijd gemakkelijk is om met hun hulpvraag naar buiten te komen. Er zitten veel schuldgevoelens bij ouders. Ze hebben het gevoel te falen in de opvoeding van hun kind. Ook zieke ouders willen het beste voor hun kind. Door hun zieke partner of door hun eigen ziekte zijn ze echter niet altijd in staat te bieden wat ze zouden willen. Het is wel van belang dat ouders inzien dat hun kinderen soms extra ondersteuning nodig hebben. Bij sommige ouders is daar weerstand tegen. Zij willen liever niet dat er met de kinderen over de problemen wordt gesproken. Of ze denken dat de kinderen niets van de problemen merken. Maar uiteindelijk wil geen enkele ouder dat zijn of haar kind psychische problemen ontwikkelt. Een eerste stap in de goede richting is vaak de onderkenning van de ouder dat hij of zij ziek is en dat de kinderen dus een risico lopen. Bij sommige ouders is nooit een diagnose gesteld, maar de thuissituatie is zodanig dat er wel gesproken kan worden van een risicosituatie. 21
Netwerk Marcel kon in zijn jeugd niet bij familie en vrienden terecht. Ik neem het hen kwalijk dat zij er niets van hebben gezegd. Ze hadden ook hun eigen belangen. Mensen houden het voor de lieve vrede maar zo. Maar dan denk ik: wat is belangrijker? De relatie die zij hadden met mijn ouders of de ontwikkeling van ons als kinderen? Wanneer ik erover begon, werden problemen weggewuifd. Het valt best mee, zeiden ze dan en mijn ouders verbloemden de problemen. Het gevolg van dit onbegrip was frustratie en isolement. Marcel geeft aan dat zijn ouders het nu niet erg vinden dat hij de cursus bij Eleos volgt: Zolang ik ze niet op hun verantwoordelijkheden wijs, vinden ze het best. Ik mag aan mezelf werken, maar zij willen er niet over praten. Ze vinden het in elk geval beter dan dat ik met de dominee gesprekken voer. Toen ze dat ontdekten, was het huis te klein. Ook Ilse voelde zich in haar jeugd in de steek gelaten. Mijn vader verbrak alle contacten met familie en vrienden. Voor de buitenwereld was het niet te zien wat er zich in ons gezin afspeelde; het geweld dat er ook regelmatig was. Als vader weg was, werd er weer geleefd. Met mijn moeder was het gezellig. Volgens Ilse kunnen anderen ook weinig helpen. Sommigen willen dat je erover praat. Maar als kind wilde ik dat helemaal niet. Al dat praten en praten ik kon er niet over praten. Alles was nog veel te vers. Veel liever wilde ik ontspannen; hoopte ik dat mensen even iets leuks met me gingen doen. Klok: Deze gezinnen hebben vaak nauwelijks een sociaal netwerk. Kinderen leven met gevoelens van schaamte, boosheid en schuld. De (oudste) kinderen nemen vaak de rol van de zieke ouder over. Lang niet altijd krijgen ze erkenning voor al hun inspanningen. De rollen kunnen ook omdraaien doordat de gezonde ouder zijn verhaal steeds kwijt wil bij het kind. Openheid en verantwoordelijkheid Openheid is van levensbelang voor deze gezinnen. Kinderen moeten kunnen praten, hun zorgen moeten niet uit de weg worden gegaan. Ook kunnen bij kinderen vragen over erfelijkheid rijzen. Tijdens de KOPP-bijeenkomsten komt daarom één avond een psychiater informatie geven over ziektebeelden en erfelijke factoren. Marcel: Eén van de jongeren vroeg naar zijn verantwoordelijkheid voor het gedrag van zijn zieke ouder. De psychiater vond dat geen goede vraag. Hij zei dat je als kind niet verantwoordelijk bent voor en geen invloed kunt uitoefenen op het gedrag van je ouder. Dat was voor mij een bevestiging van het gevoel steeds tegen een muur aan te lopen: als je vader of moeder niet wil, gebeurt er niets. Maar ik bleef daar tegenin gaan. Ik wilde me niet aanpassen aan het zieke gedrag. Ilse zoekt haar vader nog regelmatig op. Vaak heb ik medelijden met hem als ik hem bezoek. Hij slikt geen medicijnen en wordt niet geholpen. Het is nog altijd mijn vader, we hebben een bloedband! Maar als het mijn buurman was geweest, kwam ik er nooit meer. Marcel is al jong op zichzelf gaan wonen. Maar mijn broertjes en zusjes zitten er nog. Grote steun Tijdens de bijeenkomsten van de jongerengroep zijn naasten ook een avond welkom. Je merkt dan wat er in de voorgaande avonden is gebeurd, zegt Klok. Groepsgenoten zijn opener, durven meer te bespreken, hebben kennis opgedaan. Vrienden en familieleden die worden meegebracht kunnen niet altijd volgen waar de jongeren het over hebben. Marcel nam zijn broer mee. Het was confronterend voor hem. Alles wat hij zo veilig had weggestopt, kwam boven. Bij de kindergroep ligt de nadruk veel meer op het hier en nu, gaat Klok verder. We benadrukken daarbij de positieve kanten van het kind. Ook leren we ze (sociale) vaardigheden aan. Hoe leg je bijvoorbeeld aan anderen de thuissituatie uit zonder teveel te zeggen en zonder (het gevoel te hebben) je ouders af te vallen. Sommige kinderen kunnen 22
dat heel goed. Een meisje vertelde tijdens de bijeenkomst dat ze het haar vriendinnetje gewoon uitlegde als deze kwam spelen: Mijn moeder is psychisch ziek en dat betekent dat ze best snel chagrijnig is. Het kind gaf daarmee ook aan dat het vriendinnetje zich rustig moest houden. Dat geloof voor kinderen in deze moeilijke situaties een grote steun kan betekenen, heeft Klok wel ervaren. Naast praten gebruiken we in alle groepen ook andere werkvormen, zoals creatieve opdrachten. In de kindergroep geven we de kinderen een papier met de opdracht zichzelf met een stip in het midden te zetten. Daar omheen moeten ze binnen een aantal cirkels de namen invullen van mensen die veel voor hen betekenen. Bijna alle kinderen vullen in de binnenste cirkel Heere God in. Het werken met KOPP-kinderen en hun ouders spreekt Klok bijzonder aan. Enthousiast zegt zij: Het is als groepsleider zo mooi om te zien wat het met de kinderen doet. Kinderen die er huilend bij zitten tijdens het kennismakingsgesprek, heb ik zien opbloeien tijdens de bijeenkomsten. Dan denk ik: dat dit met zo n eenvoudig middel kan! Zieke ouders die iets voor hun kind willen doen, kunnen door deze hulp in te roepen hun kind écht iets meegeven. Drs. N.M. Bremmer- van Leeuwen Bron: De gezinsgids 23
Bijlage 4 Uitnodiging informatiebijeenkomst Kinderen van ouders met psychiatrische problematiek (KOPP) Datum: 20 oktober 2009 Tijdstip: 19.30 uur tot 21.30 uur Plaats: Centrum Jeugd en Gezin, Stadhuisplein 6, Eindhoven Voor: Allen die een rol hebben in de ondersteuning en begeleiding van kinderen en hun ouders/opvoeders Regelmatig komen professionals in contact met kinderen of gezinnen, waarvan de ouders te maken hebben met psychiatrische problematiek. Hoe herken je de signalen? Wat betekent het voor de kinderen? Wat kun je als professional doen binnen je eigen functie om het kind en zijn ouder(s) te helpen? Waar kun je naar doorverwijzen? Wij hebben Cecilia van der Zeeuw en Frits van Hoof van de GGzE bereid gevonden hier informatie over te geven. U kunt zich voor deze avond aanmelden vóór 13 oktober 2009 via e-mail: p.murk@eindhoven.nl Wij hopen u dan te mogen begroeten! Met vriendelijke groet, namens de medewerkers van Centrum Jeugd en Gezin Eindhoven, Brigitte van de Koevering Necla Koçak 24