4 De industrialisatie van Nederland 50 000 lampen Philipsfabriek in Eindhoven bezocht, was hij diep onder de indruk van de mooie kaarsvormige gloeilampen. Hij bestelde er meteen maar 50 000 voor het Winterpaleis van de tsaar in Sint-Petersburg. Het was een enorme order voor het bedrijf dat nog niet zo lang bestond. In 1891 hadden vader en zoon Frederik en Gerard Philips in een leegstaande loods in Eindhoven de eerste gloeilampenfabriek van Nederland geopend. Ze namen daarmee een flink risico, want slechts enkele Nederlanders hadden elektriciteit. in de zaak kwam, waren voorbeelden van de ondernemers die aan het einde van de negentiende eeuw in Nederland allerlei nieuwe bedrijven opzetten. Daarmee hobbelde ons land achter de andere Europese landen aan. Daar was de industrialisatie veel eerder begonnen. Jij gaat beslissen hoe je de industrialisatie van een land zou kunnen stimuleren. WB H3 4 bron 12 Industrie en verbindingen in Nederland in de negentiende eeuw. bron 13 gereed. De verkeersbrug een jaar later. 54
HOOFDSTUK 3 De Industriële Revolutie bron 14 Een moderne meelfabriek in Middelburg in 1889. bron 15 van de negentiende eeuw. Leertekst Nederland loopt achter schaal industrialiseerde. tot het Koninkrijk der Nederlanden behoorde, had al vroeg industrie. In de rest van Europa kwam het industrialisatieproces pas later op gang. Door de afscheiding van België in 1839 verloor Nederland zijn industrie en liep het opeens achter ten opzichte van andere landen. volop in gebruik genomen. Dat had ook te maken met de twijfels die veel Nederlandse ondernemers hadden bij de industrialisatie. Zij waren niet bereid de forse investeringen te doen die nodig waren om (stoom)machines aan te schaffen en fabrieken te bouwen. De (wind)molens voldeden toch prima? En Nederland had nu eenmaal weinig of geen steenkolen. Stoomkracht werd voor het eerst op grote schaal ingezet bij de drooglegging van de Haarlemmermeer rond het midden van de negentiende eeuw. Het was het begin van een eerste industrialisatiegolf. Er kwamen nieuwe textielfabrieken in en Zuid-Holland en ook bij het verwerken van landbouwproducten in Groningen werd stoomkracht gebruikt. Op die plaatsen waren de benodigde grondstoffen aanwezig en woonden veel arme mensen die bereid waren te werken voor een laag loon. Een betere infrastructuur De industrialisatie van Nederland had onder meer te maken met de verbetering van de infrastructuur. In 1839 was de aangelegd met particulier geld. Daarna ging het snel: zes jaar en de Duitse grens. Ook het stelsel van waterwegen werd op zijn beurt de Nieuwe Waterweg, die de winstgevende Voortaan konden grondstoffen en eindproducten goedkoper worden vervoerd. Er komt vaart in de industrialisatie Zuid-Limburg steenkolenmijnen geopend. Dat was hoog nodig, omdat steenkool een belangrijke voorwaarde voor werden opgericht, gebeurde dat vooral in het westen van het land. Wel ontstonden er veel bedrijven die agrarische producten verwerkten tot nieuwe producten. Zo kwamen er bierbrouwerijen en jenever-, suiker- en margarinefabrieken. De en Duitsland nam sterk toe. Door de fabricage van gespecialiseerde producten ontstonden bedrijven die nu nog bestaan en wereldconcerns zijn geworden. Uit de Bataafsche Petroleum Maatschappij die olie De kleine gloeilampenfabriek in Eindhoven is nu een enorm bedrijf voor elektronische apparatuur: Philips. WB H3 4 Verwerken 55
5 Arbeiders organiseren zich Afschaffen van kinderarbeid? Ondenkbaar! Zou het niet wreed zijn tegen weduwen te zeggen: gij moogt uw kinderen niet naar de fabrieken sturen en niet verlangen dat zij u met hun arbeid ondersteunen? Indien de staat het recht heeft [kinderarbeid te verbieden], dan moet zij aan de andere kant ook de plicht op zich nemen de werklozen werk en de invaliden levensonderhoud te verschaffen. Maar dat kan de staat niet. Op deze manier verzette een Duits parlementslid zich in 1863 tegen de beperking van kinderarbeid. Veel mensen in de negentiende eeuw dachten zo. Maar soms waren de werk- en leefomstandigheden van de arbeiders zo onvoorstelbaar hopeloos, dat zelfs de meest hardvochtige werkgever aan het denken werd gezet. Je gaat enkele onderzoeken naar (wan)toestanden in Engelse mijnen en een Nederlandse fabriek eens beter bekijken. WB H3 5 Het is zeer hard werk Mary Barret, 14 jaar: Betty Harris, mijnwerkster, 37 jaar: Ik trek steenkoolwagentjes vooruit en werk van zes uur Ik werk al vijf jaar op de bodem van de mijn. Vader s morgens tot zes uur s avonds. s Middags hebben we werkt in de mijn hiernaast. Ik heb twaalf broers en ongeveer een uur etenstijd: dan geeft men mij boter en zusters. Eén kan rekenen, een andere kan lezen, brood, maar ik krijg niets te drinken. ( ) Ik heb wagentjes geen enkele andere kan schrijven. Ik daal af om voortgetrokken tijdens mijn zwangerschappen. Ik ken een zeven uur en kom naar boven om zes, soms zeven vrouw die naar huis is gegaan, zich heeft gewassen, te bed uur. Ik werk steeds zonder kousen, schoenen en is gegaan en is bevallen, en na minder dan een week haar broek; ik draag alleen een hemd. Ik moet naar werk heeft hernomen. ( ) Mijn kleren zijn haast de hele boven gaan in de schachten met de mannen. dag kliedernat. Ik ben doodmoe als ik s avonds thuiskom. Meestal val ik in slaap voor ik me heb opgefrist. Isabelle Read, 12 jaar, kolendraagster: Het is zeer hard werk. Ik weet niet hoeveel keren ik heen en weer loop van de bodem van de put tot de muur. Ik draag bijna 65 bron 16 kilo op mijn rug. Ik moet veel bukken en door water lopen dat tot Enkele getuigenissen uit onderzoeken naar mijn enkels reikt. Ik houd niet van dat werk; de andere meisjes arbeidsomstandigheden in Engelse mijnen uit 1842 en 1844. ook niet, maar ik moet het wel doen. bron 17 Meisjes aan het werk in de glasslijperij van de Regoutfabrieken in Maastricht. 56
4 De industrialisatie van Nederland Beslis over de industrialisatie van Nederland G In de negentiende eeuw bracht een Duitse schrijver een bezoek aan Nederland. Hij merkte op dat als het fout liep met Europa, je het best naar Nederland kon gaan: daar gebeurde alles vijftig jaar later. Op dat moment had hij gelijk. In vergelijking met andere landen was Nederland een achtergebleven gebied. Dat betrof vooral de economie. Waar in heel West-Europa de fabrieksschoorstenen rookten en de steden snel groeiden, leek Nederland stil te staan. Stel dat je in 1860 in Nederland als minister in de regering zit en je moet de industrialisatie stimuleren. Aan welke twee zaken zou je speciaal aandacht schenken? Maak deze opdracht met je buurman of buurvrouw. 3 Lees Nederland loopt achter in de leertekst. a Vul het schema in. Noteer de oorzaken van de achterstand van Nederland op de rest van Europa. Oorzaken De achterstand van Nederland b Aan welke oorzaak zou je als minister iets kunnen doen? Leg je antwoord uit. 1 Bekijk WB bron 15. Voor het ontstaan van industrie in een bepaald gebied zijn een paar dingen noodzakelijk. Die noem je voorwaarden. Welke voorwaarden voor industrialisatie kun je in het kaartje ontdekken? Kruis de juiste zinnen aan. de nabijheid van een grondstof als steenkool een goede verbinding met een zeehaven de aanwezigheid van spoorwegen de verbouw van katoen op plantages 2 Probeer nu zelf ook nog twee dingen te noemen die gunstig zijn voor het ontstaan van industrie in een gebied. 4 Voordat je kunt beslissen op welke twee zaken jullie de nadruk gaan leggen bij de industrialisatie, moet je eerst weten wat de mogelijkheden zijn. Welke bronnen uit HB en WB kun je daarbij gebruiken? Stel bij iedere bron de vraag of de bron iets te maken heeft met de oorzaken van industrialisatie van Nederland. Leg ook uit waarom wel of niet. HB bron 12: ja nee, HB bron 13: ja nee, omdat HB bron 14: ja nee, omdat Oostende Brugge Antwerpen Gent Mechelen Brussel 1835 Leuven Luik Maastricht Aken bron 15 Industrie en verbindingen in België rond 1850. Bergen Charleroi Namen Verviers 0 50 km Couvin steenkoolgebied spoorweg haven katoen metaal 5 8
HOOFDSTUK 3 De Industriële Revolutie HB bron 15: ja nee, omdat WB bron 15: ja nee, omdat het stimuleren van de aanwezigheid van goedkope arbeidskrachten het stimuleren van meer investeringen b Leg je keuze uit. keuze 1: WB bron 16: ja nee, omdat WB bron 17: ja nee, omdat keuze 2: WB bron 18: ja nee, omdat WB bron 19: ja nee, omdat 5 Lees nog eens Nederland loopt achter in de leertekst. Welke twee oorzaken voor het ontstaan van industrie op een bepaalde plaats worden in die tekst genoemd? 6 a Hieronder staat een aantal zaken die een rol kunnen spelen bij de industrialisatie van een gebied. Aan welke twee zaken zouden jullie als minister van Nederland extra aandacht en geld willen geven? de aanleg van wegen, spoorwegen en kanalen het moderniseren van een zeehaven meer handel met Indonesië de winning van grote hoeveelheden grondstoffen het op grote schaal inzetten van stoommachines 1850 1860 1870 1880 Paardenmolens 1930 1710 910 570 Windmolens 3050 3400 3120 1790 Watermolens 470 500 250 160 Stoommachines 292 820 2740 3930 bron 16 Aantal krachtwerktuigen in industrie en nijverheid in Nederland. Steden met 1800 1900 meer dan 100 000 inwoners 1 4 50 000-100 000 inwoners 1 4 20 000-50 000 inwoners 3 12 bron 17 Gegevens over de verstedelijking van Nederland in de negentiende eeuw. HB H3 4 Leertekst Verwerken 7 Vul met behulp van de leertekst het schema over de industrialisatie van Nederland in. In het schema komen oorzaken en gevolgen van die industrialisatie te staan. 8 a Leg met behulp van WB bron 15 en 19 uit dat de afscheiding van België in 1839 een grote klap was voor de modernisering van de economie van Nederland. b Leg met behulp van de kaart van WB bron 15 uit waarom juist daar al vroeg industrie kwam. Profijt van Nederlands-Indië Nederlands-Indië was een deel van Nederland. Het eilandenrijk was een interessant gebied voor de Nederlandse ondernemer. Hij kon er bijvoorbeeld grondstoffen vandaan halen. Van de totale uitvoer aan machines ging twee derde naar de kolonie. Tussen 1866 en 1900 voerde Nederland in totaal voor ruim 80 miljoen gulden aan katoenen stoffen uit. Het grootste deel daarvan, ruim 63 miljoen gulden, werd naar Nederlands-Indië geëxporteerd. bron 18 Jaar Nederland België 1800 1 67 1830 38 319 1840 152 1044 1850 292 2013 bron 19 Aantallen stoommachines in België en Nederland in de industrie. 59