Factsheet Nieren en nierschade deel 8 Dialyse Transplantatie is vaak de beste behandeling bij nierfalen, maar dit is medisch gezien niet altijd mogelijk en niet voor iedereen wenselijk. Dialyse is dan het enige levensreddende alternatief. Doorgaans moet dialyse starten bij een nierfunctie tussen 6 en 15%. Dan verwijdert een kunstnier afvalstoffen en vocht uit het bloed, met behulp van. Er zijn twee vormen van dialyse: peritoneaaldialyse en hemodialyse. In Nederland dialyseren zo n 6.500 mensen. Het publieke beeld van dialyse is te rooskleurig. Dialyse is een zware behandeling met hoge sterfte. % dialysepatiënten in leven Hoge sterfte door dialyse De indruk van het publiek is dat dialyse de nierfunctie Van de totale groep dialysepatiënten overlijdt jaarlijks overneemt, en de patiënt na aanvang weer gewoon kan ongeveer 1 op de 6 mensen. In de leeftijdsgroep van leven. Dat is niet het geval. Dialyse houdt mensen met 45 tot 65 jaar is dit gemiddeld 1 op de 10. In de leeftijdsgroep nierfalen in leven. Als dialysepatiënten ophouden met 65 jaar en ouder is dit gemiddeld 1 op de 5. 1] dialyseren, overlijden ze snel. Het wordt ook wel een levensverlengende behandeling genoemd, omdat er Trend in sterftecijfers geen sprake is van genezing, of zelfs maar normaal De sterfte onder dialysepatiënten daalde tussen 2000 functioneren van de nieren. en 2013, voornamelijk bij patiënten vanaf 45 jaar (zie figuur 2). Verbetering in de kwaliteit van zorg heeft daar Dialyse gaat gepaard met veel bijwerkingen en complicaties, voornamelijk voor gezorgd. Maar de sterfte blijft erg wat de kwaliteit van leven in grote mate beperkt. hoog, daarbij is het percentage dialysepatiënten jonger Ook de sterfte onder dialysepatiënten is hoog: de helft dan 75 jaar dat overleed in 2014 weer wat gestegen. 1] van de nierpatiënten die tussen hun 45 e en 65 e levensjaar begint met dialyse, Overleven overlijdt binnen op dialyse vijf jaar (zie figuur 1). sterfte dialyseren Figuur 2 - Trends in sterfte dialysepatienten van Figuur 1 - Overleving na start dialyse 1] 2000 tot 2014 100 45 40 80 35 30 60 25 20 40 15 20 10 5 0 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 overleving na start dialyse in jaren Leeftijd bij start dialyse: 15-45 jaar 45-65 jaar 65 jaar of ouder % sterfte per leeftijdsgroep 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 15-45 jaar 45-65 jaar 65-75 jaar 75 jaar of ouder 1
Vormen van dialyse Er zijn twee vormen van dialyse: peritoneaaldialyse en hemodialyse. Peritoneaaldialyse Bij peritoneaaldialyse (PD) brengt de patiënt in de buikholte, via een katheter in de buik. Het zeer goed doorbloedde buikvlies (peritoneum) werkt vervolgens als filter. Afvalstoffen en vocht verlaten het bloed en stromen naar de. Dat gebeurt als gevolg van osmose: de bevat een hoge concentratie glucose. Na enkele uren moet de ververst worden. De zit dus 24 uur per dag in de buikholte, en dialyse verloopt continu. Daarmee haalt PD zo n 5 tot 10% van de zuiverende werking van gezonde nieren. De werking van peritoneaaldialyse Hoe werkt peritoneale dialyse (PD)? 1 Spoelvloeistof loopt via een katheter 2 de buikholte in. Spoelvloeistof blijft enkele uren in de buikholte. Afvalstoffen en vocht worden via het buikvlies aan het bloed onttrokken. buikvlies Peritoneaal dialyse moet elke dag en vindt thuis plaats. Patiënten krijgen een training om katheter bloedvat deze dialysebehandeling zelf uit te voeren. Bij sommige dialysecentra is het mogelijk om PD thuis uit te voeren met hulp van gespecialiseerde thuiszorg. buikvlies: bedekt maag, darmen en binnenkant van de buikholte 3 Daarna loopt de oude met afvalstoffen er uit en loopt er weer nieuwe in. Er zijn twee vormen van peritoneaal dialyse: APD en CAPD: Automatische Peritoneaal Dialyse: de patiënt wisselt gedurende de nacht, elke 2-3 uur nieuwe de automatisch, met behulp van een machine. Overdag blijft de buik gevuld met. Soms is dan een extra handmatige wisseling van de vloeistof nodig. Continue Ambulante Peritoneaal Dialyse: de patiënt wisselt handmatig de, zo n vier tot vijf keer per dag. Het verwisselen van de vloeistof vergt ongeveer een half met afvalstoffen uur tijd per keer. 2 Peritoneaaldialyse is niet zonder meer mogelijk, en meestal beperkt vol te houden. Er kunnen medische redenen zijn waarom PD niet mogelijk is, zoals een chronische darmziekte, een geschiedenis van buikvliesontstekingen of verklevingen in de buikholte door buik operaties. Bij 10% van de patiënten raakt het buikvlies beschadigd door langdurige blootstelling aan de hoge glucoseconcentraties van de ; dan is geen effectieve [2, 3] dialyse meer mogelijk. Na drie jaar PD is ongeveer 20% van de patiënten overgestapt naar hemodialyse, blijkt uit een Nederlands onderzoek (NECOSAD). 3] Bij een overstap in de eerste maanden is dat meestal vanwege (technische) katheterproblemen. In de periode daarna is dat vooral vanwege psychosociale factoren (zoals zich niet zeker voelen), en infecties.
Hemodialyse Bij hemodialyse (HD) wordt het bloed van de patiënt door een kunstnier geleid, die onderdeel is van een dialysemachine buiten het lichaam. De kunstnier haalt afvalstoffen, en overtollig vocht en zout uit het bloed. Daarna pompt de dialysemachine het bloed weer terug. Tijdens een dialyse passeert al het bloed meerdere keren de kunstnier. Om de dialysemachine herhaaldelijk te kunnen aansluiten op de bloedbaan van de patiënt, wordt operatief een speciale verbinding gelegd tussen een ader en een slagader (shunt), meestal in de arm. Hemodialyse haalt 10 tot 15% van de zuiverende werking van gezonde nieren. De werking van hemodialyse Hoe werkt hemodialyse (HD)? kunstnier luchtbelopvanger bloedpomp Hoe vaak (per week) en hoe lang (per keer) hemodialyse nodig is, hangt deels af van de mate waarin de nieren nog functioneren. De meeste hemodialysepatiënten dialyseren drie keer per week, meestal vier tot vijf uur per keer. Maar ook vaker dan drie keer per week komt voor. Slechts een klein deel van de hemodialysepatiënten dialyseert thuis (figuur 3). Meestal gebeurt het op een dialyseafdeling van een ziekenhuis, of in een apart daarvoor ingericht dialysecentrum (beide noemen we dialysecentrum). Hemodialyse kan overdag maar ook s nachts plaatsvinden. ader slagader shunt met afvalstoffen bloed filter In de kunstnier kunnen bloedlichaampjes niet door het filter, maar afvalstoffen wel. Aantal dialysepatiënten Op 1 januari 2015 dialyseerden in totaal 6461 mensen. 1] Zo n 13% daarvan dialyseert thuis met peritoneaaldialyse, 87% wordt behandeld met hemodialyse. Figuur 3 -Dialysepatiënten (1-1-2015) 83% 13% 4% Dialyse aantallen 873 peritoneaaldialyse 244 hemodialyse thuis 5344 hemodialyse in een dialysecentrum 6461 mensen dialyseren Figuur 4 - Dialysevorm per leeftijdsgroep (1-1-2015) aantal dialysepatiënten 2500 2000 1500 1000 500 0 17 7 10 566 93 473 1772 0-15 15-45 45-65 hemodialyse 282 249 1490 1475 2140 leeftijdsgroep peritoneaaldialyse 1724 2382 242 65-75 75 of ouder Nieuwe ontwikkelingen: de draagbare kunstnier Er komen steeds meer mogelijkheden voor patiënten om thuis te dialyseren. De Nier stichting werkt aan een draagbare kunstnier die patiënten meer vrijheid en een betere conditie kan geven, en daarmee de mogelijkheid om weer een gewoon leven te leiden. 3
Zelf meebeslissen: peritoneaaldialyse of hemodialyse Wanneer dialyse moet starten hangt af van de resterende nierfunctie (meestal bij 6-15%), de klachten van de patiënt, de gemeten hoeveelheid van bepaalde afvalstoffen in het bloed, en de mate waarin het lichaam vocht vasthoudt. 4] Over het algemeen zijn PD en HD in medisch opzicht gelijkwaardige behandelingen. Afgelopen 15 jaar is de totale overleving van dia lysepatiënten gestaag verbeterd voor beide behandelingen. Uit verschillende onderzoeken blijkt verder geen duidelijk verschil is in de overleving, tussen PD [5, 6, 7] en HD, noch in de ervaren kwaliteit van leven. Er bestaat (internationaal) discussie over de vraag wanneer dialyse nog toegevoegde waarde heeft voor oudere patiënten (>75 jaar) met veel bijkomende aandoeningen. Bij oudere patiënten is verbetering van kwaliteit van leven vaak een belangrijke meespelende factor. Op een zeker moment kan het de voorkeur hebben om die zware, ingrijpende dialyse niet te starten, en conservatief te behandelen. De behandeling is dan gericht op het verminderen van de klachten door nierfalen. Welk moment dat is, verschilt per persoon. In 2015 zijn er nog te weinig gegevens uit onderzoek beschikbaar om hierover een algemene uitspraak te doen. 4] Hoe dan ook wordt zo n beslissing altijd genomen in overleg tussen patiënt en behandelteam. Goede informatie belangrijk De boodschap dat dialyse moet starten, is aangrijpend. Dialyse is fysiek zwaar. En dialyse heeft verstrekkende gevolgen voor het dagelijks leven, door onder meer de tijd die dialyse kost, de strenge leef- en dieetregels die bij dialyse komen kijken, en de vermoeidheid en verminderde conditie die dialyse veroorzaakt. Als transplantatie geen optie is, bepalen de medische mogelijkheden en de persoonlijke voorkeuren van de patiënt samen de keuze: peritoneaal- of hemodialyse. De (veelal praktische) verschillen tussen beide vormen (en de verschillen in voor- en nadelen) zijn groot; daarom is goede informatie voor de patiënt van groot belang. 4
Belangrijke aspecten bij keuze dialysevorm Vrijheid: tijd en plaats van de behandeling en bewegingsvrijheid. Hemodialyse en peritoneaaldialyse zijn beide thuis en in een dialysecentrum mogelijk. Sommige patiënten hebben de voorkeur voor dialyseren in een centrum, omdat ze zich daar veiliger voelen. Peritoneaal dialyse kan ook elders: op het werk of op school. Beide dialysevormen zijn s nachts en overdag uit te voeren, en dagelijks of juist een paar keer per week (3 tot 4 keer). Ongeacht de vorm, zijn alle dialysepatiënten beperkt in hun bewegingsvrijheid op dagen dat ze overdag dialyseren. Zelfmanagement: behandeling zelf doen of laten doen. Afhankelijk van de mogelijkheden die de patiënt heeft (thuissituatie, fysieke en mentale conditie), kan die geheel zelfstandig dialyseren of met hulp. Dit kan ondersteuning zijn van een helpdesk, van een mantelzorger, van een verpleegkundige uit het dialysecentrum of gespecialiseerde thuiszorg. Dialysecentra in Nederland Het aantal dialysecentra is afgelopen jaren sterk toegenomen: van ongeveer 50 centra in 2002 tot 107 centra in 2014. 8] Daarvan zijn er drie kinderdialysecentra. De dialysecentra lijken redelijk over Nederland verspreid, in verhouding tot de spreiding van de bevolking. Medicatie, dieet en leefregels Dialyse neemt maar beperkt de nierfunctie over (PD: 5-10%, HD: 10-15%). Een dieet en medicatie zijn noodzakelijk om te hoge ophoping van afvalstoffen in het bloed tegen te gaan. Dieet hemodialyse: beperking van bepaalde zouten (natrium, kalium) en eiwitten. Dieet peritoneaaldialyse: vergelijkbaar als bij dieet HD, maar meestal iets minder streng. Vochtbeperking: bij zowel HD als PD, afhankelijk van de resterende nierfunctie en de intensiteit van de dialyse. Het vocht dat patiënten binnenkrijgen via eten en drinken, kan alleen via dialyse worden verwijderd. Maar per dialyse is dit een beperkte hoeveelheid. Daarom geldt een beperking op inname van vocht via eten en drinken. Lichamelijke gevolgen, mogelijke bijwerkingen en risico s HD: gevolgen shunt - Hemodialyse vereist een speciale verbinding tussen een ader en een slagader (een zogeheten shunt) om de patiënt te kunnen aansluiten op de dialysemachine. Die wordt operatief gemaakt, meestal op de arm, en is vaak als verdikking zichtbaar. De shunt kan beperkingen opleveren bij sporten en bewegen, en problemen opleveren zoals verstopping of infectie. HD: bijwerkingen - De verschillen in bijwerkingen zijn groot. Veel dialysepatiënten hebben een zogeheten dialysekater. Die ontstaat doordat in korte tijd een grote verandering optreedt in de samenstelling van het bloed, waarbij ook grote schommelingen kunnen optreden in de bloeddruk. Als er (te) veel vocht wordt afgevoerd kan kramp, misselijkheid en duizeligheid ontstaan. De meeste HD-patiënten voelen zich het best op de dagen tussen dialyses in. De kans op een dialysekater is kleiner bij intensieve dialyse, omdat de schommelingen in het bloed dan afnemen en de bloeddruk stabiliseert. Intensiever dialyseren betekent langer ( s nachts) of vaker (korter maar wel dagelijks). PD: gevolgen katheter - Peritoneaaldialyse vereist een verbinding van buiten naar de buikholte. Daarvoor wordt operatief een katheterslangetje aangebracht door de buikwand. De buikomvang kan toenemen bij PD door de in de buik, maar ook door gewichtstoename: de glucose in de wordt gedeeltelijk door het lichaam opgenomen. Verder komen katheterproblemen voor, zoals huidirritatie, infecties of lekkage, en buikvliesontsteking. HD en PD: bloedarmoede kan optreden als complicatie. Gezonde nieren regelen via hormoonproductie de aanmaak van rode bloedcellen. Dialyse voorziet niet in die functie. 5
Colofon Deze factsheet is een uitgave van de Nierstichting. De inhoud is gebaseerd op de huidige stand van de wetenschap en met grote zorg en in samenwerking met deskundigen samengesteld. De Nierstichting kan echter geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele onjuistheden of onvolkomenheden. Deze factsheet is deel 8 van de serie van tien factsheets over nieren en nierschade. De serie bestaat uit de volgende factsheets: 1 Nieren en chronische nierschade 2 Oorzaken van chronische nierschade 3 Stadia chronische nierschade 4 Klachten en behandeling chronische nierschade 5 Vroeg opsporen en voorkomen achteruitgang chronische nierschade 6 Nierfalen en behandeling 7 Niertransplantatie, donatie en wachtlijst 8 Dialyse 9 Nieren en zout 10 Nieren en medicatie Tekst Beatrijs van der Poel, Verpleegkundig Beleid en Advies Vormgeving en infographics Maaike Wijnands, oehoe infographics en illustraties Met dank voor hun inhoudelijke inbreng en deskundig commentaar: Dr. Marjolijn van Buren, internist-nefroloog, Haga Ziekenhuis Den Haag en Leids Universitair Medisch Centrum. Prof. dr. Ron Gansevoort, nefroloog, Universitair Medisch Centrum Groningen. Prof. dr. Jeroen Kooman, nefroloog, Maastricht Universitair Medisch Centrum. Dr. Vianda Stel, epidemioloog, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam. Coördinatie en eindreactie Dr. Katja van Geffen, programmamanager preventie, afdeling Zorg & Innovatie, Nierstichting. Bronnen De lijst met literatuurreferenties is te vinden op www.nierstichting.nl/bronnen-factsheets of kan opgevraagd worden door een e-mail te sturen naar infonierziekten@nierstichting.nl Nierstichting, september 2015 6