Memo aan: van: ons kenmerk: Reinbouw Vastgoed BV Wim Lavooij LAV/HERM/150231 datum: 21 juli 2015 betreft: Memo cultuurhistorie, Zutphensestraatweg 20, gemeente Rheden AANLEIDING In de kern van Dieren (gemeente Rheden) is men voornemens om de Opstandingskerk, gelegen aan de Zutphensestraatweg 20, te amoveren en op deze plek nieuwbouw te realiseren. Voordat het plan kan worden uitgevoerd, dient een cultuurhistorische waardestelling plaats te vinden. Onderstaande afbeelding geeft de globale ligging van het plangebied weer. Links: topografische kaart met globale ligging van het plangebied rood omcirkeld. Rechts: luchtfoto met globale ligging van het plangebied (rood kader). bron: Google Maps en Bing Maps: Bewerking SAB GEBIEDSBESCHRIJVING EN BEOOGDE PLANNEN Het plangebied ligt in de kern van Dieren (gemeente Rheden, provincie Gelderland). Dieren ligt ten oosten van de Veluwezoom en ten westen van de IJssel. De omgeving kenmerkt zich door agrarische grond, de bossen en heide van de Veluwezoom, het rivierlandschap van de IJssel, de spoorlijn tussen Arnhem en Zutphen en enkele N-wegen (N348 en N786). Het plangebied zelf ligt in een woonwijk. Ten westen van het plangebied bevindt zich de Zutphensestraatweg, ten noorden bevinden zich woningen, ten oosten bevindt zich kinderdagopvang de Boomgaard en ten zuiden bevindt zich het Schoolpad.
In het plangebied is een kerk aanwezig. De Opstandingskerk bevindt zich in een woonwijk en wordt omsloten door woonhuizen, een kinderdagverblijf en straten (Zutphensestraatweg en Schoolpad). Voor de kerk, aan de westkant, bevindt zich een oude lindeboom. Aan de zuidkant bevindt zich een haag, die het plangebied en de woonhuizen aan de zuidkant van elkaar scheidt. Rondom het gebouw ligt verder bestrating. De kerk is lange tijd bewoond geweest door krakers, maar de afgelopen drie jaar stond hij leeg. De navolgende afbeeldingen geven een impressie van het plangebied. 1 2 3 4 5 6 Foto s van plangebied. 1) westkant van plangebied, 2) zuidkant van plangebied, 3) noordkant van plangebied, 4) oostkant van plangebied, 5) binnenkant kerk, 6) binnenkant kerk. pagina 2 van 8
In de toekomstige situatie wordt de Opstandingskerk gesloopt en wordt er een woonzorgcomplex gerealiseerd. Onderstaande afbeelding geeft een indicatie van de toekomstige situatie. Indicatie van de toekomstige situatie bron: Palazzo Architectuur & Stedenbouw pagina 3 van 8
CULTUURHISTORISCHE WAARDESTELLING Bouwgeschiedenis Voor de bouw van de Opstandingskerk aan de Zutphensestraatweg 20 in Dieren werd in 1911 vergunning verleend. Het ontwerp is van de bekende architect Tjeerd Kuipers (Leeuwarden 1857-1942). In zijn leven heeft hij een groot aantal gereformeerde kerken gebouwd. Sommige bronnen (reliwiki) spreken van een grondige verbouwing van een kerkgebouw dat al in 1888 aan de Zutphensestraatweg zou hebben gestaan. De meeste spreken van nieuwbouw. In het Gelders Archief zijn geen bouwaanvragen te vinden van een kerk uit 1888.Een ansichtkaart omstreeks 1900 laat inderdaad een eenvoudige kapelachtig gebouw zien dat op de plaats moet hebben gestaan van de Opstandingskerk. Als het een verbouwing is geweest, dan heeft Kuipers waarschijnlijk alleen de funderingen gebruikt. Gereformeerde kerk omstreeks 1900 aan de Zutphensestraatweg te Dieren Het kerkgebouw dat vanaf 1911 is gebruikt voor de gereformeerde gemeente heeft alle stijlkenmerken van Tj. Kuipers in zijn rationele periode. Na de H.B.S. ging Tj. Kuipers in de leer bij architect J.P.J. d Rooy in Leeuwarden. Hij krijgt vervolgens een betrekking bij Gemeentewerken Meppel. Daarna verhuist hij met zijn gezin naar Amsterdam. Hij komt dan te werken op het bureau van Salm en later het bureau van Sanders en Berlage. Aanvankelijk ontwerpt hij in eclecticistische of neorenaissance stijl. Eenmaal op het bureau van Sanders en Berlage veranderen zijn stijlopvattingen. Na een korte periode van decoratief Jugendstil naar het rationalisme van Berlage na de bouw van de beurs in Amsterdam. Het rationalisme onderscheidt zich van decoratief Jugendstil door een nuchter en eerlijk materiaalgebruik en een accentuering van de constructie. pagina 4 van 8
Het kerkgebouw van de Opstandingskerk is gebouwd in deze rationalistische periode van Kuipers. Opvallend is dat Kuipers alle ramen in een neoromaans aandoende rondboogstijl waren uitgevoerd. Kuipers bouwt rond 1911 een aantal kerken die vaak deze romaanse rondbogen laten zien. Ter vergelijking Gereformeerde Oosterkerk Eindhoven en Nieuwe Kerk Kampen, beide ontwerpen van Kuipers en gebouwd rond 1911. Kenmerkend voor hervormde en gereformeerde kerkbouw is het centraal plaats van de kansel; het gesproken woord is in de protestantse eredienst immers belangrijk, vandaar dat de afstand tussen toehoorder en voorganger zo kort mogelijk werd gehouden. Hervormde en gereformeerde kerken hebben daarom altijd een plattegrond in de vorm van een compacte zaalkerk of centraalbouw. Waarschijnlijk om de funderingen van de eerdere kerk te kunnen gebruiken, heeft Kuipers gekozen voor een andere variant, een kruiskerk die is samengesteld uit min of meer gelijke lengte van de gebouwdelen, als van een Grieks kruis. pagina 5 van 8
Opstandingskerk omstreeks 1920, ontwerp Tj. Kuipers Verbouwing 1962 Het kerkgebouw is in 1962 zeer ingrijpend gemoderniseerd. Architect was David Zuiderhoek, een van de belangrijkere wederopbouw architecten van Nederland en een uitgesproken modern georiënteerd ontwerper. Hij is vanaf 1945 jarenlang stadsarchitect van Amersfoort en ontwerpt een aantal naoorlogse woonwijken. Na zijn Amersfoortse tijd werkt hij als zelfstandig architect-stedenbouwkundige aan diverse wijken verspreid over Nederland en ontwerpt hij ook een aantal kerkgebouwen in moderne trant. De uitnodiging van het kerkbestuur aan Zuiderhoek betekende dat het bestuur modernisering nastreefde die onder andere tot uiting diende te komen in een eigentijds kerkgebouw. De modernisering van Zuiderhoek heeft van het oorspronkelijke ontwerp van Kuipers weinig overgelaten. De meerbeukige dwarsbeuk wordt deels gesloopt waarbij het dakvlak gelijk wordt getrokken en het kerkgebouw weer de verschijningsvorm van een zaalkerk aanneemt, maar dan een met zijbeuken. Alle rondboogvensters worden dichtgezet en vervangen door kleine vensters opgevuld met claustra s. Een veel gebruikt middel in die tijd om in het interieur een mystieke sfeer te creëren met licht dat in stralen in de zaal vloeit. De klokkenspits die eens het snijpunt van de beuken markeerde, blijft gehandhaafd, waardoor een wat hybride hoofdvorm resulteert. Tenslotte wordt het hele gebouw gepleisterd en wit gesausd. pagina 6 van 8
Opstandingskerk na de verbouwing 1962, ontwerp van D. Zuiderhoek De gereformeerde gemeente verlaat het gebouw in de jaren tachtig. De zaal wordt daarna voor tal van doeleinden gebruikt. Het gebouw is zelfs een tijd gekraakt geweest. De verbouwing en het latere gebruik hebben de staat van onderhoud geen goed gedaan. Bij een recente inspectie bleek dat het gebouw in vervallen staat verkeert. Waardering Zeker in zijn oorspronkelijk verschijningsvorm zou het kerkgebouw van Tj. Kuipers een monumentale status verdienen als een voorbeeld van rationele kerkarchitectuur van een belangrijk architect. De verbouwing uit 1962 onder leiding van architect D. Zuiderhoek heeft de oorspronkelijke architectuur ernstig aangetast. Kijkend naar het werk van Zuiderhoek, dan is dit kerkgebouw een buitenbeentje. Zuiderhoek heeft bijna geen verbouwingen gedaan. Het gegeven dat hij het niet gewend was en wellicht tegen zijn karakter in met een gebouw aan de gang moest, waar hij als modern architect geen verwantschap mee voelde, maakt dat deze verbouwing zijn ontegenzeggelijke kwaliteiten als wederopbouwarchitect ook niet laat zien. pagina 7 van 8
CONCLUSIE EN ADVIES Alles overziend is de cultuurhistorische kwaliteit van het gebouw beperkt. Het is meer een curiositeit die laat zien wat er met een gebouw kan gebeuren in de loop der jaren. De kwaliteit van de oorspronkelijke architectuur is verdwenen. En wanneer het gaat om wederopbouwarchitectuur, dan kan worden gezegd dat het zeker niet tot het beste werk van Zuiderhoek moet worden gerekend. De kerk heeft geen monumentale status en er zijn derhalve geen juridische belemmeringen voor de voorgenomen ontwikkeling. Daarbij speelt dat het gezien het huidige ontwerp en de vervallen staat van het gebouw, praktisch en economisch niet haalbaar is het pand te hergebruiken voor de beoogde nieuwe functie. pagina 8 van 8