Jaarverslag 2012 1
Inhoudsopgave Inhoudsopgave 2 Voorwoord 3 1) Het jaar 2012 in vogelvlucht: wat hebben we gedaan? 4 Wier Orgel Boksum Restauratie en onderhoud Het gebruik van de kerken 5 Het adviseren van kerken in Friesland 6 2) Communicatie, fondsen- en donateurwerving 7 Magazine Website / social media Free publicity Fondsenwerving 8 Donateurwerving 3) Personeel en organisatie 9 Bureau Vrijwilligers Bestuur 10 Verkorte Jaarrekening 2012: balans per 31 december 2012 11 Verkorte Jaarrekening 2012: Staat van baten en lasten 12 Bijlage: BRIM-bijdragen per object 13 De foto op de voorpagina is gemaakt tijdens de officiële opening van de gerestaureerde kerk van Wier op 6 september 2012. Foto: Frans Andringa. 2
Voorwoord Oude kerken bepalen de aanblik van het Friese landschap. Nergens anders in Europa zijn zoveel laatmiddeleeuwse kerken te vinden als in Noord-Nederland. Een rijkdom die het behouden waard is. Steeds meer monumentale kerkgebouwen verliezen hun oorspronkelijke functie. De Stichting Alde Fryske Tsjerken wil voorkomen dat ze verdwijnen. Ze doet dat door rijksmonumentale kerken over te nemen van kerkelijke gemeenten en die te onderhouden. Daarnaast organiseert de stichting allerlei activiteiten om aandacht te vragen voor het (behoud van) cultureel en kerkelijk erfgoed in Fryslân. De afgelopen 43 jaar heeft de stichting 41 rijksmonumentale kerkgebouwen en twee klokkenstoelen gered van de ondergang. Uiteraard met hulp van subsidiegevers, donateurs en vrijwilligers. De kerken van de Stichting krijgen na een fikse opknapbeurt zo mogelijk weer een publieke bestemming. Een groot aantal kerken is in beheer bij een Plaatselijke Commissie. Deze vrijwilligers zorgen ervoor dat er regelmatig activiteiten plaatsvinden in de kerk en dat de kerk op bepaalde tijden te bezichtigen is. Zo blijft het gebouw een zinvol onderdeel uitmaken van de samenleving. Dat is wat de Stichting Alde Fryske Tsjerken graag wil: behoud van kerken mét een zinvolle betekenis voor de plaatselijke omgeving. In dit Jaarverslag over 2012 laten we u graag meekijken met onze activiteiten, die vaak op de achtergrond worden uitgevoerd. Maar daarom niet minder belangrijk zijn! Hebt u vragen naar aanleiding van dit jaarverslag? Neemt u dan gerust contact met ons op. U kunt ons natuurlijk ook volgen op Twitter: @aldefrysketsjer. Gerhard Bakker Directeur Stichting Alde Fryske Tsjerken 3
Het jaar 2012 in vogelvlucht: wat hebben we gedaan? We kijken met dankbaarheid terug op het jaar 2012. In dit jaar hebben we kunnen werken aan een groot aantal van onze kerken. Wier De dorpskerk van Wier kon worden gerestaureerd. De kerk werd op 6 september officieel heropend. De officiële openingshandeling werd verricht door (demissionair) staatssecretaris Halbe Zijlstra, in samenwerking met gedeputeerde Jannewietske de Vries van de Provincie Fryslân. De vrijwilligers van de Plaatselijke Commissie van Wier hebben jarenlang actie gevoerd om de kerk gerestaureerd te krijgen. De restauratie werd uiteindelijk mogelijk door de crisisbestrijdings-maatregelen van het Kabinet Balkenende IV. Ook de gemeente Menameradiel en een aantal cultuurfondsen hebben bijgedragen aan de restauratie. De Plaatselijke Commissie wil de kerk vooral gebruiken voor culturele doeleinden. Tijdens de restauratie zijn daarom diverse voorzieningen aangebracht ten behoeve van de nieuwe functie als theaterkerk. Er is een licht- en geluidsinstallatie aangebracht en er zijn twee toiletten gecreëerd in het baarhokje tegen de toren aan. De begrafenisvereniging van Wier heeft een nieuw baarhokje gebouwd elders op het kerkhof. De Plaatselijke Commissie heeft zelf een nieuwe keuken ingebouwd. De restauratie startte op 21 maart 2011. In de zomer van 2012 ging de aannemer failliet. De werkzaamheden zijn afgerond door Restauratiebedrijf Dijkstra De Graaf BV. In totaal is er ruim 830.000 geïnvesteerd. Het orgel is nog niet gerestaureerd. Orgel Boksum In 2012 is het orgel in de kerk van Boksum gerestaureerd. Het orgel werd op 8 februari 2013 opnieuw in gebruik genomen. Het circa 900 pijpen tellende orgel van Boksum is een bijzonder instrument. Het werd in 1675 gebouwd door Harmen Jans uit Berlikum, en is het op drie na oudste orgel van Fryslân. In 1728 en 1798 werd het vernieuwd en vergroot. In de negentiende eeuw verrichte W. Hardorff diverse werkzaamheden aan het orgel. In 1918 volgde een ingrijpende vernieuwing door Bakker & Timmenga uit Leeuwarden. De restauratie die nu heeft plaatsgevonden, gaat uit van het consolideren van de in 1918 gerealiseerde structuur, zowel technisch als qua klank. Daarvoor is gekozen omdat van geen van de oudere situaties de disposities bekend zijn. Restauratie en onderhoud Aan een groot aantal van de kerken die in eigendom zijn van de Stichting is in 2012 onderhoudswerk uitgevoerd. Dit is mogelijk dankzij verschillende subsidies die hiervoor zijn verkregen. De onderhoudswerkzaamheden worden uitgevoerd volgens een meerjarenplan dat door onze bouwkundige is opgesteld. De bouwkundige rapporteert periodiek aan het bestuur, waar tevens een toelichting wordt gegeven op de wijzigingen in de planning van onderhoud. In het kader van de subsidieregeling BRIM is in 2012 aan diverse kerken schilderonderhoud uitgevoerd. Daarbij gaat het om de kerken van Jorwert, Lichtaard, Schalsum, Katlijk, Terband, Augsbuurt, Boksum, 4
Uitwellingerga en Bears. In Terband en Bears werden de dakruiter respectievelijk de toren gerestaureerd. Tevens vonden de afrondingen plaats van de in 2011 begonnen restauraties van Augsbuurt en de toren in Britswert. Daarnaast is een groot aantal kleine werkzaamheden uitgevoerd, bijvoorbeeld in Allingawier (herstel zandstenen tegels kerkschip), Foudgum (herstel vloer), Rottevalle (inbouw keuken), Katlijk (vervanging CV-ketels), Sibrandahûs (aanpassen meterkast en vervanging bevroren watermeter), Terband (ontstoppen toilet), Ter Idzard (storing verlichting), Britsum (storing watertoevoer), Holwerd (brandweer) en Haskerdijken (aanschaf geluidsinstallatie). In de bijlage bij de verkorte Jaarrekening 2012 op pagina 13 vindt u een financieel overzicht van de in het kader van de BRIM verrichte werkzaamheden. Voor het eerste cluster van 23 kerkgebouwen is na twee jaar een kwart van het voor de periode 2011-2016 beschikbaar gestelde budget besteed. Voor het tweede cluster van acht kerkgebouwen is in het eerste jaar ook een kwart van het voor de periode 2012-2017 beschikbaar gestelde budget besteed. Het gebruik van de kerken De Stichting Alde Fryske Tsjerken vindt het belangrijk dat de 41 kerken een zinvolle bestemming krijgen. De invulling van deze bestemming is in de meeste gevallen de verantwoordelijkheid van de Plaatselijke Commissie. Om de vrijwilligers van de Plaatselijke Commissies te ondersteunen die de kerken op lokaal niveau namens de Stichting beheren, is sinds 2010 een impresario annex verhuurcoördinator werkzaam. Als professionele kracht genereert ze een voortdurende stroom van ideeën die door de Plaatselijke Commissies ingezet kunnen worden bij het organiseren van activiteiten in de kerken. Daarnaast bemiddelt zij tussen Plaatselijke Commissies en mensen/partijen die een van onze kerken voor een langere termijn willen huren, en neemt zij de organisatie van diverse stichtingsactiviteiten voor haar rekening, taken die eerder door bestuursleden werden gedaan. De impresario treedt tevens op als verhuurcoördinator. Dit heeft er in 2012 toe geleid dat er huurovereenkomsten konden worden aangegaan met Tineke Boon-Fischer voor De Kapelle in Haskerdijken en met de Stichting Nijkleaster voor de voorkerk van Jorwert. Tot onze spijt heeft de huurder van de Sint Hippolytuskerk in Olterterp, die het gebouw twee keer per zondag gebruikte, per 1 november 2012 de huur opgezegd. Door het impresariaat werden in 2012 een groot aantal evenementen georganiseerd of in samenwerking met derden mede voorbereid: een bijeenkomst met onze Plaatselijke Commissies inzake hun culturele programmering; een nieuwe trouwfolder die gepresenteerd is op een bruidsbeurs in Swichum; in juni en december een Uitagenda in ons magazine Alde Fryske Tsjerken ; een orgelexcursie langs drie kerken; een kerkenroute in het kader van de Internationale Fotomanifestatie Noorderlicht; twee concerten in het kader van het Jaar van de Historische Buitenplaatsen; drie voorstellingen Sneeuw van de Stichting Theamus; twaalf discussieavonden over De Centrale Haak in samenwerking met de Stichting Frya; een lezing over Abt Emo in samenwerking met De Culturele Onderneming, in Boksum. 5
Ook in 2012 lieten de Plaatselijke Commissies merken dat zij de ondersteuning van het impresariaat op prijs stellen. Een en ander heeft geleid tot een aantoonbare intensivering van de programmering. Het adviseren van kerken in Friesland De Stichting Alde Fryske Tsjerken heeft in 2012 twee rijksmonumentale kerkgebouwen overgenomen, in Haskerdijken (11 juni) en Sint Annaparochie (13 oktober). In 2013 verwachten we de kerk van Kortehemmen over te nemen, en mogelijk een of twee andere. Aan een dergelijke overname gaat een lang traject vooraf. De Stichting heeft veertig jaar ervaring met advisering en begeleiding van kerkelijke gemeenschappen die worstelen met de gebouwenkwestie. Vanwege de secularisatie van de samenleving, leegloop van het platteland en onderlinge fusies van kerkelijke gemeenschappen zijn er steeds minder gebouwen nodig. Grote vraag is dan vaak welk kerkgebouw het beste aangehouden kan worden en wat er moet gebeuren met de vrijkomende gebouwen. Bestuursleden van de Stichting zijn beschikbaar om hierin te adviseren en voorlichting te verschaffen over de mogelijkheden. Deze taak is sinds de aanstelling van een directeur deels door hem overgenomen. Besluitvormingsprocessen binnen kerkelijke gemeenschappen zijn bijna per definitie langdurig. Kerkleden moeten de gelegenheid hebben emotioneel toe te groeien naar de beslissing een gebouw af te stoten. Een dergelijke beslissing vergt grondig onderzoek (exploitatielasten, praktische bruikbaarheid, enzovoorts) en intensieve interne besprekingen, opdat er een besluit genomen kan worden dat ook gedragen wordt. De Stichting wordt in verschillende stadia bij dit proces betrokken. De Stichting heeft in 2012 adviserende en oriënterende gesprekken gevoerd met vijftien kerkelijke gemeenten, en daarnaast nog telefonisch of mailcontact gehad met diverse kerkelijke gemeenten en andere belanghebbenden: mensen die overwogen een leegstaande kerk te kopen (verwijzing naar Deltateam Fryske Tsjerken), die een kerk wilden omvormen tot gemeenschapscentrum (idem), enzovoorts. 6
1) Communicatie, fondsen- en donateurwerving De Stichting Alde Fryske Tsjerken hecht veel waarde aan een goede relatie met de achterban. De Stichting voelt zich gedragen door de steun, moreel en financieel, van de bijna vierduizend donateurs. Hun betrokkenheid bij het werk is van onmisbaar belang. De Stichting doet er daarom veel aan om de relatie met de achterban te versterken én te werken aan een nog breder draagvlak voor het werk onder de (Friese) bevolking. In dit hoofdstuk zetten we op een rij welke middelen we daarvoor gebruiken. Magazine De Stichting heeft een eigen blad voor donateurs en overige belangstellenden, dat jaarlijks verschijnt in juni en in december. Het magazine Alde Fryske Tsjerken is het belangrijkste communicatiemiddel tussen de Stichting en haar donateurs. Het blad is tevens het visitekaartje van de Stichting naar de buitenwereld; er wordt in (semi-) wetenschappelijke kringen geregeld uit geciteerd. Een redactie (bestaand uit vrijwilligers) bewaakt de kwaliteit en selecteert auteurs. De periodiek wordt toegezonden aan alle donateurs van de Stichting en aan relaties. In 2012 heeft de Stichting twee nummers uitgegeven van het donateursorgaan, in juni en december, in de gebruikelijke oplage van 4250 exemplaren. De directeur is in ieder nummer de auteur van het katern met Stichtingsnieuws. Website / social media De Stichting heeft een website (www.aldefrysketsjerken.nl) waarop veel informatie staat én wordt gegeven over het werk. De website werd in 2012 22.905 keer bezocht, dat is 2206 keer vaker dan in 2011 (20.699). De website is naast visitekaartje van de organisatie ook hét medium waarop nieuws wordt uitgewisseld. Daarnaast heeft de website een uitgebreide database met achtergrondinformatie over de kerken en een agenda waarop zoveel mogelijk activiteiten in de kerken worden aangekondigd. De Stichting is in 2012 voorzichtig begonnen met het gebruik van Twitter. U kunt ons volgen op @aldefrysketsjer. De tweets worden automatisch doorgeplaatst op onze pagina op Facebook. Free publicity Het is voor de Stichting van groot belang om de activiteiten breed bekend te maken onder het (Friese) publiek. Daarom worden geregeld persberichten verstuurd over activiteiten. In 2012 gebeurde dat onder meer rond de oplevering van de kerk van Wier en de bruidsbeurs in Swichum. De Stichting heeft goede relaties met lokale, regionale én landelijke media. In het Friesch Dagblad en de Leeuwarder Courant staan geregeld publicaties over het werk van de Stichting. Ook besteedt Omrop Fryslân op radio én op de televisie aandacht aan het werk. Een belangrijk deel van de PR wordt verzorgd door de directeur. Hij geeft interviews, schrijft persberichten, organiseert persconferenties, vult enkele keren per jaar een digitale nieuwsbrief, houdt de website up to date en regelt advertenties in diverse media. Het effect van de PR is onder meer af te meten aan het verhoogde bezoek van de website. 7
Fondsenwerving Het werk van de Stichting kan alleen doorgaan dankzij de steun van overheden, vermogensfondsen, particulieren en bedrijven. Samen zorgen zij ervoor dat we kunnen investeren in de 41 kerken die de Stichting in bezit heeft. De fondswerving van de Stichting richt zich op het verkrijgen van het zogenoemde eigen aandeel die nodig is naast de landelijke BRIM-subsidie. Deze fondsenwerving heeft in 2012 onder meer een toezegging voor een bijdrage aan de restauratie van de klokkenstoel in Nijeholtwolde opgeleverd. De Stichting heeft in 2012 aanvragen voor subsidie bij verschillende fondsen ingediend en hoopt nog bijdragen te ontvangen voor de tekorten op het eigen aandeel van: een tekort in het zogenoemde cluster 2 (acht kerkgebouwen 2012-2017): 79.288 een tekort in cluster 3 (vier kerkgebouwen 2013-2018): 43.299 In 2013 begint de fondswerving voor het laatste cluster van zes kerkgebouwen, waarvoor op 27 maart 2013 een aanvraag bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is ingediend in het kader van de regeling Subsidiëring Instandhouding Monumenten. Donateurwerving De Stichting hecht aan een solide draagvlak voor het werk. Daarvoor is de steun en betrokkenheid van donateurs van cruciaal belang. De werving van donateurs is een proces dat continu aandacht vraagt. De Stichting heeft een relatief oud donateurenbestand. Er zal voortdurend actie moeten worden gevoerd om het natuurlijke verloop te compenseren, zeker als het aantal donateurs moet groeien, hetgeen de ambitie is. Met de hulp van het externe communicatiebureau is in 2012 een nieuwe donateurwervings-folder, een nieuwe poster en een radiospotje voor Omrop Fryslân gemaakt. Er is een tweede oplage van duizend DVD s aangeschaft als welkomstgeschenk voor nieuwe donateurs. Er zijn donateur-wervingsfolders ingestoken bij twee geselecteerde kerkbladen. Ook is een stoppercampagne opgemaakt en verstuurd naar diverse lokale en regionale media. De Stichting heeft op bescheiden schaal geadverteerd in: Orgelkrant, Museummagazine Noord- Nederland, magazine Inspirerend Fryslân, gids van Tsjerkepaad en Nalatenschapsbijlage Friesch Dagblad. Verder is geprobeerd om donateurs te werven bij de oplevering van de gerestaureerde kerk van Wier, bij de voor- en najaarsexcursie, bij culturele activiteiten van Plaatselijke Commissies en bij lezingen van de directeur en verschillende bestuursleden. Een en ander heeft in 2012 geleid tot 179 aanmeldingen van nieuwe donateurs. Dat is exact gelijk aan het aantal opzeggingen in 2012. Natuurlijk verloop en inschrijvingen hielden elkaar dus in evenwicht, waardoor het totale aantal donateurs voor het eerst sinds jaren stabiliseerde (op 3850). De Stichting is blij dat in deze moeilijke tijden toch nog 179 mensen konden worden ingeschreven, en realiseert zich dat de donateurwerving in 2013 meer aandacht behoeft. Donateurs zijn niet alleen belangrijk vanwege hun jaarlijkse bijdragen (minimaal 17,50 per jaar), maar ook vanwege de schenkingen en nalatenschappen. De Stichting besteedt daar in toenemende mate aandacht aan. 8
2) Personeel en organisatie De Stichting Alde Fryske Tsjerken is een organisatie die met beperkte middelen enorm veel werk doet voor de monumentale kerken in de provincie. De medewerkers op het kantoor aan de Emmakade in Leeuwarden verzetten handenvol werk, in samenwerking met een groot en groeiend aantal vrijwilligers op kantoor én rond de kerken. Bureau De functies binnen de Stichting per 31 december 2012 zien er als volgt uit: Directeur (0,8 fte) Bouwkundige (0,6 fte) Administratief medewerker (0,5 fte) Secretaresse (0,6 fte) Impresario (0,3 fte) Controller (1 dag in de maand) De personele bezetting van de Stichting kende in 2012 twee veranderingen. Allereerst kwam er per 1 augustus 2012 een nieuwe secretaresse. Per dezelfde datum is de organisatie versterkt met een controller voor één dag in de maand (tegen ideëel tarief), die daarnaast ook nog vrijwilligerswerk verricht. De belangrijkste reden voor het opnemen van deze nieuwe functie is de toegenomen complexiteit van de financiële verantwoording als gevolg van de invoering van de BRIM, waardoor de stichting nu werkt met meerdere clusters van kerken, die elk over aparte planperioden lopen. Een en ander heeft er tevens toe geleid dat de jaarrekening in eigen beheer kon worden samengesteld, en op belangrijke punten is aangepast, zodat hij nu voldoet aan richtlijn RJ 640. In de Jaarrekening is hieromtrent een nadere uiteenzetting opgenomen. Per 1 september 2012 heeft de impresario opnieuw een aanstelling voor een jaar gekregen. Directeur is de heer G.A. (Gerhard) Bakker uit Leeuwarden. Vrijwilligers De Stichting verkeert in de gelukkige omstandigheid dat circa 250 vrijwilligers zich voor haar wil inzetten, onder wie alle bestuursleden. Al deze mensen ontlenen hun drive aan het hebben van een hart voor hun kerk(en). De vrijwilligers vertegenwoordigen een aanzienlijke waarde. De gekapitaliseerde waarde van hun inzet komt overeen met de kosten van een flink aantal arbeidsplaatsen. Het bestuur van de Stichting beseft terdege dat zonder de betrokkenheid van deze mensen haar wens om het kerkenbezit als een verzameling levende stenen te exploiteren, praktisch onuitvoerbaar is. 9
Bestuur Het stichtingsbestuur is onderverdeeld in het Dagelijks Bestuur (5 leden) en het Algemeen Bestuur (15 leden, onder wie de leden van het Dagelijks Bestuur). De samenstelling van het Dagelijks Bestuur is als volgt: J. Kersbergen, Wommels, voorzitter H.T. Algra, Leeuwarden, vice-voorzitter J.D. Niemeijer, Leeuwarden, secretaris E. Hidding, Leeuwarden, penningmeester J.-M. Postma, Huizen (Crailo), lid De overige leden van het Algemeen Bestuur zijn: K. Dijkstra, Ezinge H. ten Hoeve, Stiens S. ten Hoeve, Nijland E.M.W. de Lange, Leeuwarden P. van Schravendijk, Suwâld E. Veerman, Wommels P.M. Vellinga, Akkrum R.J. Wielinga, Heerenveen H. de Zeeuw, Leeuwarden 10