project Kroeven, Roosendaal 75 procent energiebesparing voor bewoners Kroeven Roosendaal stond eind 2010, begin 2011 even in het middelpunt van de belangstelling in de bouwwereld. Daar werd in de wijk Kroeven een grootschalig project van 246 woningen gerenoveerd volgens de passiefhuismethode. Een deel van de woningen kreeg een fors isolerende hsb-buitenschil met goede kierdichting. Dit voorjaar vielen bij de bewoners de eerste energierekeningen op de mat, een jaar nadat de renovatie is voltooid. Daaruit blijkt dat de beloofde energiebesparing van 75 procent, ofwel 65 euro per maand, zeker wordt gehaald. TEKST Carla Debets FOTOGRAFIE VDM Woningen en Carla Debets 1 1 De gerenoveerde woningen in Roosendaal hebben een complete metamorfose ondergaan. 37
2 In april 2010 startte wooncorporatie Aramis AlleeWonen uit Roosendaal met een omvangrijk project passief renoveren: in de wijk Kroeven werden in totaal 246 woningen volgens dit concept aangepakt. Daarbij kregen 134 woningen (complex 505) prefab houtskeletbouwdak- en -gevelelementen; bij de overige 112 woningen (complex 506) werd onder andere buitengevelisolatie aangebracht en de kap vervangen. Beide projecten zijn in nevenaanneming uitbesteed. De woningen dateren uit de jaren zestig. De wooncorporatie wilde vooral iets doen aan de stijgende energielasten voor de bewoners. Voor beheersbare woonlasten moeten vooral de energiekosten dalen. Aramis AlleeWonen beloofde de bewoners een energiebesparing van 75 procent, ofwel zo n 65 euro per maand. Hoewel de monitoring van de woningen binnenkort pas van start gaat, is Robert van Rede, technisch projectleider bij Aramis AlleeWonen, overtuigd van een goed resultaat: Die 75 procent energiebesparing ofwel 65 euro per maand halen we met gemak. Ik denk zelf dat het rendement nog wel hoger is. Dat komt natuurlijk ook omdat de woningen hiervoor niet of nauwelijks geïsoleerd waren en zo lek als een mandje. 2 De geprefabriceerde gevelelementen zijn twee verdiepingen hoog en een halve woning breed. 3 Saaie rijtjeshuizen uit de jaren zestig; zo zagen de woningen er voor renovatie uit. Grote rol houtskeletbouw VDM Woningen is als nevenaannemer ingeschakeld voor het aanbrengen van de nieuwe houtskeletbouwgevels en -daken voor 134 woningen. Al deze elementen zijn geprefabriceerd: de grootte en maatvastheid van de elementen zijn een belangrijk voordeel in verband met de hoge eisen van luchtdichtheid. Daarom zijn ook de kozijnen, ramen en deuren in de fabriek ingebouwd. De wooncorporatie stelde als voorwaarde dat de bewoners tijdens de renovatie in hun woningen moesten blijven; snelheid van bouwen was een must. Ook het relatief lage gewicht speelde een rol; hierdoor waren geen constructieve aanpassingen van de fundering nodig. Dit laatste was kostentechnisch ook niet wenselijk. 3 38
4 5 Houtskeletbouwelementen Passiefhuisrenovatie begint met het maken van een goed geïsoleerde schil. In Kroeven zijn daarom de gevels en de daken voorzien van nieuwe houtskeletbouwelementen. Voor de gevels leverde VDM per woning vier elementen van twee verdiepingen hoog (5,18 m) en 2,97 m breed. Manager renovatie Rob van der Hoek van VDM: Dit was vanuit het bestaande gevelbeeld het meest logisch. Het doorgaande kozijn verplichtte ons er min of meer toe. Vanuit ons denken van assembleren in plaats van bouwen was dit een logische keuze. De hsbelementen zijn aangepast aan de afmetingen van de bestaande openingen omdat alleen het gemetselde buitenspouwblad van de spouwmuur werd verwijderd. Het binnenspouwblad bleef staan voor de stabiliteit. De gevelelementen bestaan uit (van binnen naar buiten) osb (chipboard), houten I-liggers met cellulose-isolatie (350 mm dik), dampopen houtvezelplaat (dhf) en verticale regels. De 4 Door de grootte van de elementen is ineens de halve gevel voorzien van een dik isolatiepakket. 5 Vastzetten van het houtskeletbouwgevelelement op het gehandhaafde binnenspouwblad. 6 Aansluiting houtskeletbouwgevel ter plaatse van fundering en kapconstructie. 7 Horizontale aansluitdetails gevelelementen op de hoek van de woning en bij een passiefkozijn. gevelafwerking met natuursteen leien is op de bouwplaats aangebracht. Met de houten I-liggers is dikke isolatie mogelijk en door de cellulose-isolatie zijn geen dampremmende folies nodig. VDM heeft sinds voorjaar 2010 een speciale productielijn voor het inblazen van cellulose. Voor de vereiste isolatiewaarde (Rc = 10 m 2 K/W) is een bepaalde hoeveelheid 6 7 39
8 De nieuwe dakelementen zijn eveneens geprefabriceerd en overspannen van nok tot goot. 9 Elke nieuwe voorgevel bestaat uit twee elementen: een nagenoeg gesloten element met de voordeur, én een element met meer glasoppervlak. cellulose per m 3 nodig. Voor alle zekerheid voerde VDM nog testen uit met onder andere het transport van de elementen om te zien of de isolatie zou uitzakken. Dit bleek niet het geval. In de fabriek zijn ook de kozijnen ingebouwd: speciale passiefhuiskozijnen, met geïsoleerde profielen met koudebrugonderbrekingen én driedubbel glas. Timmerfabriek Overbeek was destijds een van de eersten in Nederland die deze kozijnen kon leveren én volledig had getoetst. Elke woning kreeg tevens vier nieuwe prefab houtskeletbouwelementen op het dak. Deze elementen zijn 6 m lang en 2,97 m breed, en hebben nagenoeg dezelfde opbouw als de gevelelementen. De dakelementen hebben echter wél een dampremmende folie vanwege de dampdichte kunststof dakbedekking. Deze dakbedekking werd geprefabriceerd aangebracht, evenals de dakramen, de collectoren voor de zonneboiler, de luchtdichte doorvoeren en een aanzuigkanaal voor de verseluchtwarmteterugwinning. Het project kreeg de Passiefbouwen Award 2011 toegekend. Een dik jaar na oplevering Wooncorporatie Aramis AlleeWonen heeft de bewoners van de gerenoveerde woningen in Kroeven eerst een jaar wat laten wennen aan hun nieuwe woning. Van Rede: Gemiddeld was het energieverbruik vóór renovatie zo n 2000 m 3 gasverbruik per jaar, nu is dit nog slechts zo n 400 m 3. Wat je vooral ook ziet is dat de temperatuurfluctuaties door het dikke isolatiepakket afnemen. Bij wijze van proef hebben we een keer in de winter, met een snijdend koude wind, in een woning de verwarming een nacht lang uitgezet. De temperatuur was nog geen graad gezakt. En hij vervolgt: De energiebesparing van 65 euro was gebaseerd op de berekende huurverhoging bij renovatie tot passiefwoningen. Met deze lagere energiekosten zouden dan de totale woonlasten niet stijgen, een belangrijke voorwaarde voor het uitvoeren van de renovatieplannen. Met deze renovatie kunnen we weer veertig jaar vooruit met de woningen. Dat is wel wat anders dan een labelsprong van F naar B, waar je over circa tien jaar weer opnieuw kunt beginnen. Hoewel een aantal maatregelen samen zorgt voor de energiebesparing, ziet Van Rede toch de grootste rol weggelegd voor de schilisolatie: De dikke houtskeletbouwelementen met hun enorme isolatiewaarde zorgen toch zeker voor 80 tot 85 procent van de energiebesparing. Daarnaast leveren natuurlijk ook de warmteterugwinning, de zonnepanelen en het kleinere verwarmingstoestel nog een bijdrage. 8 9 40
10 11 10 De gevels zijn op de bouwplaats voorzien van horizontale latten en natuursteen leien. 11 Speciaal voor dit project maakte Timmerfabriek Overbeek een passiefkozijn met aluminium buitenbekleding. En het vervolg? Aramis AlleeWonen is bezig met plannen voor 84 vergelijkbare woningen. De renovatie tot passiefhuizen is een van de opties, vertelt Van Rede. De plannen voor Kroeven dateren van vóór de crisis, toen er nog voldoende geld was. Echter: de hoge investeringskosten zijn mede veroorzaakt door het langdurige traject én doordat we voor een groot deel zelf de research hebben gedaan. Dezelfde renovatie nog eens uitvoeren, kan mogelijk leiden tot 15 tot 20 procent lagere kosten. De risico s voor de aannemer zijn nu bekend en die kunnen in een tweede uitvoering een stuk lager zijn. In de wijk is inmiddels gestart met de realisatie van 34 grondgebonden nieuwbouwpassiefwoningen waarvoor VDM opnieuw de houtskeletbouwelementen engineert, produceert en monteert, inclusief de gevelkozijnen en de luchtdichting. Opnieuw is gekozen voor de dampopen bouwmethodiek, dus weer met cellulose-isolatie. Van passief tot Prestatiehuis De ervaringen die VDM opdeed in Kroeven was onder meer aanleiding om samen met de bouwpartners het Team Prestatiehuis op te richten en de opgedane kennis daarin te borgen. VDM verwacht volgend jaar het eerste Prestatiehuisproject te kunnen gaan uitvoeren. Het bedrijf is van mening dat ze het productieproces voor passief bouwen goed onder de knie heeft. Zo wordt bijvoorbeeld het voorkomen van luchtlekken al in de tekeningenfase getackeld; detailtekeningen gecombineerd met uitvoeringservaring zorgen voor een hoge startkwaliteit. Wat leerde VDM van het project? Van der Hoek: Hoewel we in Kroeven de prefabricage al ver hebben doorgevoerd, denken we dat het nog beter kan. Daarom gaan we de volgende keer bijvoorbeeld ook de installatiekanalen prefab opnemen in de nieuwe schil. Dit verlaagt niet alleen de kosten nog verder, maar beperkt tevens de bewonersoverlast nog meer. Ook denken we na over hoe we de gevelelementen prefab met buitenafwerking kunnen aanleveren. In Kroeven was dit door de toepassing van gevelleien niet mogelijk. Ook dit zal kosten en overlast schelen. Voor Overbeek leverancier van de passiefkozijnen was Kroeven het eerste grote woningbouwproject in de sociale huursector. Deze Passiefkozijnen in hout, aan de buitenzijde bekleed met een aluminium systeem zijn speciaal voor dit project ontwikkeld, licht Arend Jan Overbeek toe. VDM vroeg ons of wij een dergelijk kozijn konden maken met dezelfde U-waardes als ons houten kozijn. Nieuw voor ons was ook de werkwijze, namelijk dat we een compleet eindproduct leverden, inclusief beglazing, aflakken en nazorg op de bouw. Door deze ervaring is onze organisatie nu gecertificeerd voor Concept III én Concept IV. PROJECTGEGEVENS Opdrachtgever: Aramis AlleeWonen, Roosendaal Architect complex 505: De Architecten Werkgroep, Tilburg Adviseur passief bouwen: Trecodome, Roosendaal Samenwerkende aannemers complex 505: Van Ieperen Groep, IJsselstein (coördinatie en bewonerscommunicatie, bouwkundige werkzaamheden) VDM Woningen, Drachten (prefab houtskeletbouwgevel- en -dakelementen) Brink Climate Systems, Staphorst, en Kempair, Eindhoven (W-installaties en passiefhuistoestel) Van Keulen, Ossendrecht (gevelafwerking; leien) Bouwtijd: april 2010 - april 2011 Investeringskosten: circa 100.000,- per woning, incl. installaties, excl. BTW Levensduurverlenging woningen: minimal 40 jaar 41