Cultuurhistorie, waar staan we nu? evaluatie en ontwikkelingen

Cultuurhistorie, waar staan we nu? evaluatie en ontwikkelingen Renovatie Goejanverwellesluis in 2013 Maart 2014 Remco Lots Watersysteembeheer DM 735886 v7b Cultuurhistorie, waar staan we nu? 1 van 24

INHOUD 1 Aanleiding en doel van deze evaluatie... 3 1.1 Aanleiding, waarom een evaluatie?... 3 1.2 Doel van deze evaluatie:... 3 1.3 Leeswijzer... 3 2 Wat hebben we ons voorgenomen?... 4 2.1 Genomen besluiten... 4 2.2 Visie, beleidsdoelen en strategie... 4 3 Wat hebben we gerealiseerd?... 6 3.1 Behouden en versterken van cultuurhistorische waarden van het watererfgoed... 6 3.2 Zichtbaar houden van de rol van het water en vooral van het waterbeheer in de geschiedenis van het beheersgebied... 9 3.3 Informeren over en tonen van de waardevolle cultuurhistorische elementen... 12 4 Wat is er nu in uitvoering en ontwikkeling?... 14 5 Conclusies en aanbevelingen voor beleid en beheer... 17 Bijlage 1 Cultuurhistorie in bestuursakkoord op hoofdlijnen... 18 Bijlage 2 Uitsnede uit het Waterbeheerplan Water Voorop... 19 Bijlage 3 Cultuurhistorische puntelementen... 20 Bijlage 4 Cultuurhistorische lijnelementen... 21 Bijlage 5 Toelichting restauratie dijkhuis Jaarsveld... 22 Bijlage 6 van wind, naar stoom en via diesel naar electra... 23 Bijlage 7 fietsroutes HDSR... 24 Cultuurhistorie, waar staan we nu? 2 van 24

1 Aanleiding en doel van deze evaluatie 1.1 Aanleiding, waarom een evaluatie? Het is acht jaar geleden dat de notitie Omgaan met cultuurwaarden is vastgesteld. Op de kaft een foto van de Waaiersluis bij Gouda die toen nog eigendom was van Rijkswaterstaat. Sinds begin van dit jaar is dit rijksmonument meegekomen bij de overdracht van de Gekanaliseerde Hollandsche IJssel. Na vaststelling van de notitie is cultuurhistorie verder verankerd bij het waterschap in zowel het waterbeheerplan als het bestuursakkoord op hoofdlijnen. Bij de vaststelling van het beleid is geen doelstelling opgenomen voor de termijn waarop de beleidsdoelen gerealiseerd dienen te zijn. Inmiddels is er acht jaar aan de doelstellingen gewerkt. Het college en de organisatie hebben daarom in 2012 afgesproken om toe te werken naar deze evaluatie, om vervolgens te kunnen bepalen of het beleid voldoet of aanpassing gewenst is. 1.2 Doel van deze evaluatie: De doelen van deze evaluatie zijn: - rapporteren wat er tussen 2006 en 2014 gedaan en bereikt is; - weergeven wat momenteel nog in uitvoering is; - weergeven wat actuele ontwikkelingen zijn op het gebied van cultuurhistorie; - trekken van conclusies over de effectiviteit van het beleid: - hebben we onze doelen bereikt? - hoe is er aan de doelrealisatie gewerkt en is deze uitvoering doelmatig? - is bijstelling van het beleid gewenst? 1.3 Leeswijzer Deze evaluatie is als volgt opgebouwd: - In hoofdstuk 2 worden de beleidsdoelstellingen uit 2006 beschreven, evenals de aanvullingen en bijstellingen die daarop in het waterbeheerplan en het bestuursakkoord zijn gemaakt - In hoofdstuk 3 is de realisatie van deze beleidsdoelstellingen tot nu toe beschreven evenals de gevolgde werkwijze; - In hoofdstuk 4 is weergegeven welke maatregelen nu nog in uitvoering zijn en welke ontwikkelingen er momenteel actueel zijn; - In hoofdstuk 5 zijn de conclusies en aanbevelingen opgenomen. Cultuurhistorie, waar staan we nu? 3 van 24

2 Wat hebben we ons voorgenomen? 2.1 Genomen besluiten 2006 Op 27 september 2006 heeft het AB ingestemd met de nota Omgaan met cultuurwaarden. Het besluit luidde: 1. In te stemmen met de visie, doelen en strategie zoals verwoord in de nota Omgaan met cultuurwaarden Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden (maart 2006); 2. in te stemmen met de beleidslijn om in waterplannen van het hoogheemraadschap en bij beheer en onderhoud expliciet aandacht te schenken aan het behoud, herstel of ontwikkeling van de cultuurhistorisch waardevolle waterstaatsobjecten; 3. voor het overige de nota met de daarbij behorende bijlagen voor kennisgeving aan te nemen. 2009 In het bestuursakkoord wordt gesproken om via de beleving van het oppervlaktewater het werk van het waterschap dichter bij de bewoners te brengen en bij inrichtingswerkzaamheden rekening te houden met recreatief medegebruik en cultuurhistorie. Concreet staat genoemd een bestemming voor het Dijkhuis Jaarsveld te zoeken. 2010 Daarnaast is in het waterbeheerplan Water Voorop geldend van 2010-2015 in hoofdstuk 6.5 omschreven dat waterkeringen en watersystemen een cultuurhistorische waarde bezitten. Vooral als we eigenaar zijn beschouwen we behoud en herstel van de cultuurhistorie als onderdeel van onze eigen identiteit en willen een voorbeeldfunctie uitoefenen. 2012 In het aangevulde bestuursakkoord wordt gesproken over het bewust omgaan met het Groene Hart als bijzonder onderdeel van het landelijk gebied. De rol die HDSR vanuit haar expertise moet aannemen is ongevraagd advies geven aan de provincies over wenselijke functie-toekenning vanuit waterperspectief. Bij het werken aan de waterveiligheid en waterbeheer wordt bij de plannen aangegeven of en hoe er rekening wordt gehouden met watererfgoed. 2.2 Visie, beleidsdoelen en strategie Het in de notitie Omgaan met cultuurwaarden geformuleerde beleid uit 2006 is opgebouwd uit een visie, beleidsdoelen, een strategie en maatregelen. De visie van HDSR op het omgaan met watergebonden cultuurhistorie luidt als volgt: HDSR beschouwt de watergebonden cultuurhistorie als onderdeel van zijn identiteit als waterschap Cultuurhistorie is geen kerntaak van het waterschap. Wel heeft HDSR verantwoordelijkheid voor het watererfgoed in zijn gebied, in het bijzonder waar sprake is van eigendom en/of beheer HDSR wil een voorbeeldfunctie vervullen als zorgvuldig beheerder van het huidige én het toekomstige watererfgoed. De geformuleerde beleidsdoelen en bijbehorende maatregelen zijn: Behouden en versterken van cultuurhistorische waarden van het watererfgoed, met als maatregelen Cultuurhistorie, waar staan we nu? 4 van 24

o Restauratie van één van de sluisjes aan de voet van de Heuvelrug en de sluis in de Kromme Rijn bij Cothen; o Herstel van tenminste één sprengensysteem; o Restauratie van één of twee peilschaalhuisjes. Zichtbaar houden van de rol van het water en vooral van het waterbeheer in de geschiedenis van het beheersgebied, met als maatregelen o Inrichten van een waterschaps-infocentrum over duizend jaar waterbeheer; o Organiseren van publieksmanifestaties rondom Hollandse Waterlinie en Limes; o Uitschrijven van een prijsvraag voor Kunstwerk 1122 op de plaats van de dam in de Kromme Rijn. Informeren over en tonen van de waardevolle cultuurhistorische elementen, met als maatregelen o Toeristische routes inrichten, langs de Hollandse Waterlinie en de waterstaatkundige elementen in en bij Vreeswijk; o Waaiersluis beter toegankelijk maken en samen met HHSK en Gouda een historische wandeling inrichten; o Infopaneel of Maquette plaatsen bij de uitwatering Wiel en Vogelzang; o Plaatsing van nieuwe informatieborden, bijvoorbeeld bij de Ijsseldam en de Benschopse boezem. Met het watererfgoed benadrukken van de regionale diversiteit (geen specifieke maatregelen benoemd) Tevens zijn in het waterbeheerplan uit 2010 doelen en maatregelen benoemd: De doelen uit het waterbeheerplan(2010-2015): Actief samenwerken met andere partijen. Bij de planvorming koppelen we cultuurhistorie en recreatie aan elkaar en integreren we deze met andere beleidsvelden, zoals de wateropgave. Wij maken een beleidsnota over cultuurhistorie en landschap. Herstellen van elementen die bepalend zijn voor het landschap. Bijvoorbeeld de sprengen op de Utrechtse Heuvelrug en de ontginningspatronen in de sloten van het veenweidegebied. Inwoners bewust maken van de rijke cultuurhistorie en de belevingswaarde van water, via voorlichting en educatie: o het verleden zichtbaar te maken met behulp van informatiepanelen; o jaagpaden te herstellen; o recreatieve routes te ontwikkelen; o een schoolprogramma voor water en cultuurhistorie te ontwikkelen. Uitwerking beleid Over de financiën om deze beleidsdoelen mee te realiseren vermeld het besluit uit 2006 alleen dat op basis van een plan van aanpak zal worden bezien welke middelen benodigd zijn, en dat deze worden opgenomen in de Voorjaarsnota 2007. In de voorjaarsnota 2007 is vervolgens alleen benoemd dat onder de noemer cultuurhistorie middelen beschikbaar worden gesteld voor 2 monumentale schuren in Jaarsveld, de schoorsteen van het gemaal Kamerik-Teylingens en de overdracht van de Woerdensesluis. Voor cultuurhistorie is destijds geen apart exploitatiebudget beschikbaar gesteld. De geformuleerde beleidsdoelen zijn in 2006 niet verder geconcretiseerd in een programma, voorzien van planning, budget en bemensing. Toetsing achteraf op de realisatie van de beleidsdoelen is daarom in deze evaluatie alleen in algemene zin mogelijk. Conclusie 1 De geformuleerde beleidsdoelen zijn helder maar niet verder uitgewerkt in een concreet programma, waardoor een objectieve beoordeling van de geleverde prestatie en de doelmatigheid lastig te maken is. Cultuurhistorie, waar staan we nu? 5 van 24

3 Wat hebben we gerealiseerd? Zowel voor als na de periode van het vaststellen van de nota omgaan met cultuurwaarden zijn er maatregelen uitgevoerd en activiteiten geweest die bijdragen aan de realisatie van de genoemde beleidsdoelen. In deze evaluatie richten we ons op de maatregelen en activiteiten in de periode 2006 tot en met 2014. We hebben de uitgevoerde maatregelen en activiteiten hierna beschreven per beleidsdoel, waarbij eerst is aangegeven wat er is uitgevoerd en daarna welke werkwijze daarvoor is gevolgd. 3.1 Behouden en versterken van cultuurhistorische waarden van het watererfgoed De taak om de cultuurhistorische waarden te behouden en versterken heeft als basis twee lijsten (puntelementen en lijnelementen) met daarop de gegevens van de objecten en elementen die worden beschouwd als drager van de cultuurhistorische waarden. Bij deze lijsten behoren twee overzichtskaarten welke als bijlage aan deze evaluatie zijn toegevoegd. Deze lijsten zijn in 2005, voorafgaand aan het opstellen van de beleidsnotitie, opgesteld. Sindsdien zijn er ook objecten aangetroffen die beschouwd worden als drager van cultuurhistorie, maar niet voorkomen op de in 2005 opgestelde lijsten. Alleen de oorspronkelijke lijsten hebben momenteel de status van aangewezen erfgoed (door het bestuur vastgesteld). Beide lijsten (puntelementen en lijnelementen) zijn in 2008 samengevoegd als beheerlijst en aangevuld met ontbrekende gegevens. Een belangrijke toevoeging ten opzichte van de inventarisatie van 2005 is dat momenteel ook geregistreerd wordt of de vermelde objecten dan wel elementen door HDSR beheerd worden en of een monumentale status hebben. Van de oorspronkelijke lijsten zijn alleen aan eigen objecten (behalve de sprengen) conserveringsprojecten uitgevoerd, gericht op het behouden en versterken van de cultuurhistorische waarde. Hierna wordt daarop ingegaan. Eigen objecten De afgelopen jaren hebben we bij veel van onze cultuurhistorische objecten groot onderhoud uitgevoerd. Het betreft in de periode 2006-2014 de volgende objecten. Renovatie stuw/sluis Werkhoven Renovatie stuw/sluis Cothen Renovatie gemaal/sluis Sandwijck de Bilt Renovatie inlaat Wijk bij Duurstede Renovatie 4 schutjes Maartensdijk Renovatie Haanwijkersluis Harmelen Renovatie Dijkhuiscomplex Jaarsveld Renovatie oeversconstructie Stadsbuitengracht Utrecht Schoorsteen gemaal Kamerik Teylingens, Woerden Reparatie sluisbodem Vreeswijk Renovatie Goejanverwellesluis, Hekendorp Lopende renovaties: Renovatie Goejanverwellebrug, Hekendorp Restauratie gemaal Kamerik Teylingens, Woerden Het grootste deel van bovenstaande objecten heeft nog een functie binnen het watersysteem, waardoor de renovatie bekostigd kon worden vanuit het reguliere onderhoudsbudget. Van de totale renovatiekosten van circa 12,5 miljoen euro is ongeveer 7 miljoen euro aan cultuurhistorie gerelateerd waarvan 1,5 miljoen gesubsidieerd is. De afgelopen 8 jaar is met aftrek van de subsidies gemiddeld 700.000 per jaar geïnvesteerd. Cultuurhistorie, waar staan we nu? 6 van 24

Op de lijst staan ook enkele objecten die wel in eigendom zijn, maar geen functie voor het huidige waterbeheer meer vervullen zoals een aantal stuwtjes bij Maartensdijk, de schoorsteen van oud gemaal Kamerik Teylingens en het Dijkhuis in Jaarsveld. Een ander voorbeeld zijn de hectometerpalen en grenspalen. Deze kleine objecten (in grote aantallen) bevinden zich op allerlei plekken langs de rivieren en dijken. Een aantal jaren geleden zijn tijdens de aanleg van natuurvriendelijke oevers langs de Kromme Rijn, tussen Odijk en Werkhoven de historische hectometerpalen (van het ministerie van oorlog) na aanleg weer teruggeplaatst. Oud stoomgemaal Kamerik Teylingens Op 25 juni 2012 is er na enkele voorbereidingsjaren een overeenkomst aangegaan met de Stichting tot behoud van gemaal Kamerik van Teylingens. Ondertussen is het oude stoomgemaal door de stichting weer tot leven gewekt en is het op meerdere data zoals Open Monumentendag, Molendagen etc. geopend en toegankelijk voor bezoekers. Na gereedkoming van de renovatie wordt er per jaar 5.000 betaald aan de Stichting met als tegenprestatie dat het gemaal deugdelijk onderhouden wordt. Overige objecten (niet in eigendom) Naast het versterken van watergebonden erfgoed in eigendom zijn, om een indruk te geven van de diversiteit, hieronder twee voorbeelden weergegeven waarbij met bijdrage van het waterschap cultuurhistorie wordt behouden dan wel versterkt. Sprengen In ons beheergebied liggen 11 sprengen die niet ons eigendom zijn. Bij een aantal zijn we wel waterkwantiteitsbeheerder en betreft het zelfs een primaire watergang. Qua cultuurhistorie, ecologie en recreatiemogelijkheden zijn sprengen unieke locaties binnen het beheergebied van HDSR. Vroeger vervulde het de wateraanvoer naar de landgoederen onder andere de Stichtse Lustwarande, tegenwoordig hebben ze vooral recreatieve functie en een hoge ecologische waarde. Ze zijn nadrukkelijk zichtbaar op de Utrechtse Heuvelrug. Een vijftal sprengen in Driebergen zijn in 2009 en 2010 voor 166.000 opgeknapt (met 84.000 subsidie van de Provincie Utrecht). Sprengen Vollenhoven, De Bilt Cultuurhistorie, waar staan we nu? 7 van 24

Landschappelijke structuren Overal waar er in het gebied plannen worden verwezenlijkt wordt daar waar mogelijk naast natuur en archeologie ook met de cultuurhistorie van het landschap rekening gehouden. Specifiek is in de veenweidegebieden is bij de watergebiedsplannen Zegveld Oud Kamerik en Kamerik Kockengen rekening gehouden met het cope-landschap. En in het gebied van de Utrechtse Heuvelrug is bij de in uitvoering zijnde plannen rekening gehouden met de daar aanwezige verkaveling. Copestructuur, Enkele Wiericke bij gemaal Lange Weide,foto Kees Dekker(V&H) Werkwijze Het behoud van de cultuurhistorische waarde van de eigen objecten maakt deel uit van de reguliere onderhoudscyclus. De eigen objecten worden via deze onderhoudscyclus periodiek geïnspecteerd en indien de inspectie aanleiding geeft tot het uitvoeren van onderhoud wordt dit onderhoud opgenomen in de planning. Naast de reguliere onderhoudskosten in de exploitatie bij de afdeling uitvoering wordt groot onderhoud opgenomen in het Groot Onderhouds Plan (GOP), zowel voor kunstwerken, keringen als oevers. De extra kosten die verband houden met cultuurhistorie worden uit hetzelfde krediet gefinancierd, bij objecten met een monumentale status vindt daarnaast ook externe financiering vanuit beschikbare subsidieregelingen plaats. Het behoud van de cultuurhistorische waarde van objecten die eigendom zijn van derden wordt gestimuleerd via financiële bijdragen. Binnen de afdeling watersysteembeheer is de themabeheerder cultuurhistorie verantwoordelijk voor het onderhouden van contact met de eigenaren van de verschillende objecten op de lijst, en indien aan deze objecten groot onderhoud nodig is kan hiervoor een beroep worden gedaan op het waterschap. Afhankelijk van de hoogte van de gevraagde bijdrage beslist het college of het algemeen bestuur op de aanvraag. Voor deze bijdragen is geen aparte regeling met bijbehorend budget opgesteld, waardoor momenteel voor elke aanvraag apart naar dekking moet worden gezocht. Conclusie 2 Het waterschap heeft in de afgelopen acht jaar twaalf renovaties uitgevoerd aan eigen objecten met een grote cultuurhistorische waarde. De cultuurhistorische waarde is daarmee versterkt en aan het beleidsdoel is op dit moment voldaan. Deze conclusie wordt ondersteund: met uitzondering van de Woerdensesluis (zie hoofdstuk 4) kan worden geconcludeerd dat er momenteel geen eigen objecten zijn waar het achterstallig onderhoud dusdanig omvangrijk is dat er cultuurhistorische waarden verloren dreigen te gaan. Aan cultuurhistorisch waardevolle waterstaatsobjecten in eigendom bij anderen zijn bijdragen gegeven voor restauratie en/of ontsluiting. Cultuurhistorie, waar staan we nu? 8 van 24

3.2 Zichtbaar houden van de rol van het water en vooral van het waterbeheer in de geschiedenis van het beheersgebied Dit beleidsdoel is gericht op het vertellen en uitdragen van het verhaal van het waterbeheer in de geschiedenis van het beheersgebied. Het doel is daarin anders dan het zichtbaar en beleefbaar maken van de cultuurhistorische objecten zelf. Samenwerking Er zijn een paar samenwerkingen in het kader van cultuurhistorie: Er is een samenwerkingsverband met 6 gemeente omtrent archivering: Het regionaal Historisch Centrum in Woerden. Een recente relevante activiteit: Het waterschap heeft financieel bijgedragen aan de digitalisering van de historische collectie waterschapskaarten van de rechtsvoorgangers van De Stichtse Rijnlanden. Inmiddels zijn de kaarten van het hoogheemraadschap Lekdijk Benedendams te raadplegen via de website van het Regionaal Historisch Centrum Rijnstreek in Woerden (www.rhcrijnstreek.nl). Informatiecentrum in het Dijkhuis, Jaarsveld Na de renovatie van het stenen wachthuis, woonhuis, zwarte schuur en paardenstal is op de zolder van de zwarte schuur een opstelling gemaakt van oude dijkmaterialen. De bezoekers van Theeschenkerij Watertanden kunnen deze opstelling in het weekend bezichtigen en krijgen inzicht in het werk van de dijklegersoldaat, vroeger en nu. De leden van de Werkgroep Kunst en Cultuur Lopik verzorgen op zaterdag rondleidingen door het dijkhuis. De zolder wordt in 2014 nog definitief ingericht. Hier hoort ook een goede bebording van objecten buiten (peilschaalhuisje, schuilkelder, ontlaststelsel etc.) bij. Gemaal de Hooge Boezem in Haastrecht Zie voor de nadere beschrijving pagina 16. De grootste samenwerking die we aangegaan zijn is die met de Stichting tot behoud van het stoomgemaal Kamerik Teylingens, die reeds is beschreven onder 3.1 Eigen activiteiten Cultuurhistorische inventaris Recent is er een eenmalige actie geweest om de cultuurschatten van het waterschap in de AB zaal met beschrijvende bordjes beter toegankelijk te maken. Cultuurhistorische vondsten. Soms wordt bij werkzaamheden een vondst gedaan. Bij het baggeren van de gracht rondom Fort Blauwkapel in Utrecht (2012) is een bijzonder jachtgeweer gevonden. Het wapen dateert uit de periode 1810-1830. Het unieke wapen lag in de fortgracht van dit Hollandse Waterliniefort. Het gaat om een zogenaamd percussiegeweer, een dubbelloopsjachtgeweer, welke na de vondst is geconserveerd. Bij het uitvoeren van projecten ontbreekt momenteel nog een duidelijk kader hoe om te gaan met archeologie en cultuurhistorie. Nu is bij bijzondere vondsten in projecten van geval tot geval bekeken hoe met de vondst wordt omgegaan. Cultuurhistorie, waar staan we nu? 9 van 24

Op de foto poseert Huub van der Maat, als bestuurder verantwoordelijk voor baggeren, met het geweer. foto: De Telegraaf/Hfoto) Publicaties In de afgelopen jaren zijn er meerdere boeken over de cultuurhistorie van het waterbeheer in ons beheersgebied uitgegeven. Deze publicaties hebben HDSR zo n 85.000 gekost: o In 2008 is het boek Utrechts Water, 1000 jaar waterbeheer in de Stichtse Rijnlanden (Adriaan Haartsen) uitgebracht. Dit boek is in 2013 gedeeltelijk herzien en herdrukt. o In 2009 verscheen het slotstuk van de geschiedenis van alle rechtsvoorgangers van Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden. Na de verschijning van De Stichtse Rijnlanden. Geschiedenis van de zuidelijke Utrechtse waterschappen in 1993 was de belofte na de fusie nog om de geschiedenis van het Groot Waterschap van Woerden vast te leggen. Deze is vastgelegd door de publicatie van Grenswater, geschiedenis van het Groot-Waterschap van Woerden 1226-1995. o In 2009 werd middels een bijdrage van HDSR De Lekdijk van Amerongen naar Vreeswijk, negen eeuwen bescherming van Utrecht en Holland (Ad van Bemmel) uitgegeven. o In 2009 zijn oude waterschapskaarten gedigitaliseed en via het RHC Rijnstreek op internet ontsloten. o In 2012 verscheen het boek Zoet & Zout (Tracy Metz) Geen element ligt zo na aan de Nederlandse culturele identiteit als water. Met ondermeer een bijdrage van HDSR is dit boek en de gelijknamige tentoonstelling in Rotterdam mogelijk geworden. Communiceren middels flyers en brochures In 2012 is er een informatieve flyer gemaakt voor het gemaal Papekop Diemerbroek. Op deze unieke lokatie waar reeds vijf eeuwen aan droge voeten gewerkt wordt zie je de ontwikkeling van malen middels een molen via stoom naar diesel en vervolgens naar electriciteit. In bijlage 6 is deze flyer te zien. Educatie en cultuur In januari 2012 is er lesmateriaal voor het voortgezet onderwijs ontwikkeld waarin watererfgoed naar voren komt. Het waterschap heeft daarnaast meegewerkt aan de kunstmanifestatie Utrecht aan zee. (www.hdsr.nl/werk/leren-water/docenten-voortgezet/). Cultuurhistorie, waar staan we nu? 10 van 24

Activiteiten van derden Activiteiten van derden met betrekking tot watergebonden/cultuurhistorische activiteiten kunnen vanuit het exploitatiebudget van de afdeling watersysteembeheer gestimuleerd worden. Er is een jaarlijks budget van 50.000 euro voor beschikbaar. Omschrijving Aanvrager Datum aanvraag Datum betaling Bedrag (totaal) Gemaal Kamerik-Teylingens Stichting Kamerik-Teylingens 2008 2010 6.500 Fundering molens Spengen en Molenstichting 2008 2011 100.000 Kockengen zie hieronder Hollandse Waterlinie in beeld Stichting Groene Hart 2009 2009 2.500 Klompenpad Achterbergpad Klompenpad Woerden-Kamerik klein onderhoud voor 4 jaar, molens Spengen en Kockengen Expositie Gemaal de Hooge Boezem Landschap Erfgoed Utrecht 2010 2011 3.600 Landschap Erfgoed 2010 2012 11.600 Utrecht Molenstichting 2010 2012, 2013 5.000 Stichting gemaal de 2011 2012 24.000 Hooge Boezem Stichting Groene Hart 2011 2012 10.000 Routes, ommetjes, attractiepunten Hollandse Waterlinie Gemaal Kamerik-Teylingens Stichting Kamerik Teylingens 2011 2012 50.000 Voetpont Joostendambrug Breukelen Gemeente Breukelen 2012 2012 6.690 Bijdrage aan boot Kromme Rijnder Stichting beheer Kromme Rijnder 2012 2013 5.000 Tabel 1: overzicht bijdragen erfgoed derden Fundering molens Spengen en Kockengen Molen heeft weer wieken 02-06-2012 /pagina 2 /editie gw /sectie Regio - Groene Hart KOCKENGEN De Kockengense molen uit 1675 is de laatste van Stichting De Utrechtse Molens die een grote restauratie onderging. Door de dalende waterstand in de polder moest het scheprad van de molen worden verdiept. Gisteren kreeg hij weer wieken. Restauratie nadert voltooiing,,een molen heeft eigenlijk niet vier wieken legt molenaar Judith Brandon (61) meteen maar uit.,,het zijn twee roeden die aan weerskanten van de askop uitsteken Dat ze de waarheid spreekt is op geen beter moment te aanschouwen. Een grote hijskraan hijst de 24 meter lange opgeknapte Potroeden (van de Firma Pot uit Elshout) vanuit hun ligstand op het weiland in verticale positie omhoog en laat ze met precisie in de askop aan het bovenhuis zakken.,,eenmaal bevestigd lijken het er vier! Het schouwspel is zo bijzonder, dat molenaars uit de buurt, voor wie het roedesteken zeker niet nieuw is, speciaal een kijkje komen nemen.,,de restauratie van de Kockengense molen kostte bijna acht ton vertelt molenaar Arno Goubitz (67), met wie Brandon een molen in Baambrugge ( t Hoog- en Groenland) bewoont. Probleem,,Het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden droeg voor de Spengense en de Kockengense molen elk 50.000 euro bij. Het grootste probleem was het scheprad. Dat kon door het zakkende water niet voldoende water meer malen. Het scheprad is daarom verdiept en kan, bij een verder dalende waterstand, op een relatief eenvoudige manier verder omlaag worden gebracht Omdat de molen een beetje scheef staat, kreeg hij ook een nieuwe fundering.,,hij is helemaal vrij gegraven en op ijzeren stoelen gezet. Die zijn vervolgens volledig in beton gestort. De trap, hangbomen, vangstukken; alles is opgeknapt. De wipwatermolen is sinds april vorig jaar uit de roulatie. Voor die tijd bemaalde hij samen met de Spengense molen, ter ondersteuning van het gemaal, twee keer in de week de achterliggende polder.,,dat doet hij straks weer, vertelt Brandon, die liefst zo snel mogelijk weer met de elementen (weer en wind) aan de gang gaat.,,uniek is dat de molen vliegers krijgt, driehoekige borden die je voor extra capaciteit aan de wieken bevestigt. Het onderhuis van de molen krijgt een nieuw rietdek. Hopelijk kan de molen na de bouwvak weer draaien. (c) AD Groene Hart 2012 alle rechten voorbehouden AD Groene Hart 2012-06-02 04:00:00 Krantenartikel AD Groene Hart Cultuurhistorie, waar staan we nu? 11 van 24

Werkwijze De uitvoering van dit beleidsdoel blijkt niet specifiek in de organisatie belegd. Aan de totstandkoming van het informatiecentrum is gewerkt door zowel het team communicatie als de afdeling huisvesting/facilitair. Educatie (met als onderdeel cultuurhistorie) is wel specifiek belegd bij het team communicatie. Voor de activiteiten onder dit beleidsdoel is geen specifiek budget vrijgemaakt, activiteiten die in het kader van dit beleidsdoel plaatsvinden worden ofwel gedekt uit reguliere exploitatie of uit specifiek voor de activiteit vrijgemaakte middelen. Voor dit onderwerp is geen aparte beleidsmedewerker of kennisdrager met een ter zake relevante opleiding aangetrokken. Er is vooral gebruik gemaakt van kennis van externen op het gebied van de geschiedenis van het waterbeheer, zowel professionele kennis als kennis bij vrijwilligers met een bijzondere interesse voor het onderwerp. De in het oorspronkelijk beleid genoemde maatregelen die niet of gedeeltelijk zijn uitgevoerd: - waterschaps-infocentrum over duizend jaar waterbeheer is ten dele uitgevoerd in het dijkhuis jaarsveld waar op het gebied van waterkeringen informatie wordt verstrekt; - het organiseren van publieksmanifestaties is niet uitgevoerd; - het uitschrijven van een prijsvraag is niet uitgevoerd. Conclusie 3 Het waterschap heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan het zichtbaar maken van de rol van waterbeheer in de geschiedenis van het beheersgebied met het informatiecentrum in het Dijkhuis in Jaarsveld en de publicatie van een tweetal boeken die het verhaal vertellen. De mogelijkheden om op dit beleidsdoel resultaten te boeken lijken daarmee echter niet ten volle te zijn benut. Suggesties voor manifestaties en prijsvragen uit het oorspronkelijke beleid zijn niet opgepakt. Er is behoefte aan een duidelijk kader voor de mate waarin archeologie en cultuurhistorie in beeld dienen te komen bij projecten. 3.3 Informeren over en tonen van de waardevolle cultuurhistorische elementen Fiets- en wandelroutes In 2006 en 2007 zijn drie fietsroutes en één wandelroute uitgegeven die voeren langs historische en hedendaagse objecten van het waterbeheer. Inmiddels zijn van deze routes al zo n 40.000 exemplaren verspreid. Ze zijn nog steeds geliefd maar inmiddels wel aan een update toe. De in 2.2. genoemde maatregelen zijn hierin gedeeltelijk verwezenlijkt, namelijk toeristische routes inrichten, langs de Hollandse Waterlinie en de waterstaatkundige elementen in en bij Vreeswijk. In bijlage 7 (zie ook website http://www.hdsr.nl/werk/recreatie/fietsroutes/ ) Informatieborden Naast de vervanging van eigen borden participeert het waterschap ook in initiatieven van derden. Zo is inbreng (tekstueel en financieel) geleverd bij informatieborden langs de Kromme Rijn bij Cothen, een initiatief van de gemeente Wijk bij Duurstede en boer Willem van der Horst (Loeren bij de boeren). Het watererfgoed van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (inlaat, sluizen, grenspalen) wordt hier onder de aandacht van de wandelaar gebracht. Openstelling objecten Een aantal monumenten die behoren tot het watererfgoed worden op o.a. open monumenten- en gemalen- dagen opengesteld voor het publiek. De molen Bonrepas, gemaal Kamerik-Teylingens en het gemaal de Hooge Boezem zijn onder andere objecten die op dergelijke momenten toegankelijk zijn. Bezoekerscentrum Gemaal de Hooge Boezem (geen eigendom, zie pagina 16) is overigens veel vaker opengesteld (www.gemaalhaastrecht.nl ). Ook is de zwarte schuur van ons dijkhuiscomplex in Jaarsveld s zomers in de weekenden geopend. Theeschenkerij Watertanden, Cultuurhistorie, waar staan we nu? 12 van 24

de werkgroep Kunst en Cultuur Jaarsveld en Stichting Deeldenatuur organiseren hier activiteiten, waaronder rondleidingen in de bestuurszaal van het dijkhuis. Werkwijze Deze beleidstaak is belegd bij het team communicatie en de afdeling watersysteembeheer (themabeheerder cultuurhistorie). De middelen zijn afkomstig uit het algemene communicatiebudget, behalve de middelen voor de informatieborden. Deze worden gefinancierd uit het specifieke budget cultuurhistorie dat sinds 2013 deel uitmaakt van de exploitatie van de afdeling Watersysteembeheer De genoemde maatregelen: - Toeristische routes inrichten is uitgevoerd. - Waaiersluis beter toegankelijk maken en historische wandeling is niet verwezenlijkt. - Infopaneel of maquette bij de uitwatering Wiel en Vogelzang is niet voorzien in het bebordingsplan omdat voor de nieuwe borden locaties gekozen zijn waar het prettig en veilig stoppen is. Wel wordt in de fiets- en wandelroutes en op de nieuwe website van het waterschap aandacht besteed aan cultuurhistorische objecten, waar geen bord staat. - Ditzelfde geldt voor het plaatsen van nieuwe informatieborden bij de IJsseldam en de Benschopse boezem. Conclusie 4 Het waterschap heeft de afgelopen jaren de zichtbaarheid van de waardevolle cultuurhistorische objecten vergroot. Met het plaatsen van de nieuwe informatieborden in 2014 wordt hiermee een belangrijke nieuwe stap gezet. Cultuurhistorie, waar staan we nu? 13 van 24

4 Wat is er nu in uitvoering en ontwikkeling? Aan onze eigendommen en dus ook de cultuurhistorische eigendommen wordt het normale jaarlijkse onderhoud verricht om het object in stand te houden. Het beheerregister, waarin de actuele toestand is beschreven van hetgeen wij beheren, wordt bijgehouden en indien nodig bijgewerkt. Naast deze cyclische beheeractiviteiten vinden er ook nog een aantal kenmerkende activiteiten plaats: In uitvoering van onze eigendommen: Sluisbrug Goejanverwellesluis: bij de renovatie van de monumentale sluis en brug bij Hekendorp is gebleken dat renovatie van historisch erfgoed technisch uitdagend kan zijn. Monumentale oude constructies blijken om specifieke kennis en renovatiemethoden te vragen. Bij de (inmiddels technisch afgekeurde) sluisbrug heeft dit voor de nodige technische, communicatieve en financiële uitdagingen gezorgd. Naar aanleiding van dit project heeft het college besloten dat alle monumentale constructies in het beheersgebied die bij ons in eigendom zijn opnieuw beoordeeld (en indien nodig geïnspecteerd) moeten worden. zicht op Goe-Jan-Verwellen Sluis 1733 Tekening van H. Spilman De bebording bij waterschapsobjecten wordt geactualiseerd. Het betreft hier het vervangen van oude borden en het plaatsen van extra borden indien het een belangrijk object en of element betreft welke op een goed bereikbare lokatie ligt. In april 2013 heeft het college ingestemd met het voorstel voor de vervanging van de oude blauwe toeristische informatieborden in het gebied. Het plan wordt in twee jaar tijd gefaseerd uitgevoerd. Cultuurhistorie, waar staan we nu? 14 van 24

De renovatie van het oude gemaal Kamerik-Teylingens is in uitvoering. De fundatie van het pand is slechter dan verwacht. Momenteel wordt geïnventariseerd wat hiermee te doen. gemaal Kamerik-Teylingens te Kamerik De renovatie van inlaat Hekendorp is in uitvoering. Dit bijzondere object ligt zowel op onze waterschapsgrens als op de provinciegrens en is een belangrijke schakel in de Kleinschalige Water Aanvoer (KWA). Hier wordt een cultuurhistorische heul (gemetselde toog) gerestaureerd en qua capaciteit uitgebreid zodat deze inlaat voor voldoende zoetwater kan zorgen in droge tijden. (dm 612778 blz.12 tmt 15 en DM 577186) Beeldje van Hansje Brinker op de Woerdensesluis te Spaarndam Een speciaal object is de Woerdensesluis in Spaarndam, in het beheersgebied van het Hoogheemraadschap van Rijnland, welke niet meer als sluis gebruikt wordt. Ivm zijn ligging in een C-kering vervult het nog een kerende functie. Dit monumentale object was ooit het uitwateringsmiddel van het groot waterschap van woerden naar zee. Tevens staat hier het beroemde beeldje van Hansje Brinker waar vele toeristen die ons land bezoeken langs gaan. Het waterschap is met Rijnland in gesprek over de overdracht van dit object, welke achterstallig onderhoud heeft. Het huidige beleid geeft geen specifieke uitgangspunten voor de omgang met dergelijke objecten en in dit specifieke geval is geen apart budget gereserveerd. Op dit moment wordt ambtelijk een notitie voorbereid. Meer info is te vinden op www.stichtingkolksluisspaarndam.nl Cultuurhistorie, waar staan we nu? 15 van 24

Eigendom van derden: Gemaal Hooge Boezem, Haastrecht Oud gemaal en machinistenwoning de Hooge Boezem zijn belangrijke cultuurhistorische objecten en worden als representatieve en educatieve ruimten ook door HDSR gebruikt. De stichting heeft een verzoek ingediend voor o.a. vernieuwing van de presentaties en aanpassing van de ontvangstruimte en voorzieningen voor een totaalbedrag van 245.000. Met de inzet van 50.000 eigen middelen van de stichting, zoekt men een bijdrage van 195.000 van provincies, gemeenten, waterschappen en sponsoren. HDSR beziet momenteel voor een deel bij te dragen mits ook andere waterschappen participeren. De stichting beschikt dan over een museumachtige opstelling, een presentatie met kleine films over wateritems als overstromingen, over een maquette van de waaiersluis, een draaiend gemaal en een model waarin de waterstromen uitgelegd worden. Ontwikkelingen Gemaal Hooge Boezem te Haastrecht Het communiceren over cultuurhistorie krijgt door het digitale tijdperk waarin we leven een stroomversnelling. Er zijn talrijke mogelijkheden. Via internet kan veel informatie ontsloten worden, QR codes kunnen worden ingezet etc. etc. Als we naar andere waterschappen kijken zien we diverse vormen van - info centra omtrent cultuurhistorie - specifiek op dit vakgebied vakkundige personele bezetting We worden regelmatig benaderd door landelijke stichtingen op dit vakgebied: - Stichting Historische Sluizen en Stuwen Nederland, www.sluizenenstuwen.nl/ - Nederlandse gemalen stichting www.gemalen.nl/ - Heemschut, Vereniging tot bescherming van cultuurmonumenten www.heemschut.nl De bijeenkomsten van de stichting HSSN worden benut om op het vakgebied bij te blijven. Conclusie 5 Op dit moment zijn een aantal grote projecten en initiatieven in uitvoering waarmee we het behoud en de zichtbaarheid van watererfgoed nadrukkelijk een plaats geven in ons takenpakket. Cultuurhistorie, waar staan we nu? 16 van 24

5 Conclusies en aanbevelingen voor beleid en beheer Op basis van de uitgevoerde evaluatie zijn de volgende conclusies getrokken: Conclusie 1 De in 2006 geformuleerde beleidsdoelen zijn helder maar niet verder uitgewerkt in een concreet programma, waardoor een objectieve beoordeling van de geleverde prestatie en de doelmatigheid lastig te maken is. Conclusie 2 Het waterschap heeft in de afgelopen acht jaar twaalf renovaties uitgevoerd aan eigen objecten met een grote cultuurhistorische waarde. De cultuurhistorische waarde is daarmee versterkt en aan het beleidsdoel is op dit moment voldaan. Deze conclusie wordt ondersteund; met uitzondering van de Woerdensesluis (zie hoofdstuk 4) kan worden geconcludeerd dat er momenteel geen eigen objecten zijn waar het achterstallig onderhoud dusdanig omvangrijk is dat er cultuurhistorische waarden verloren dreigen te gaan. Aan cultuurhistorisch waardevolle waterstaatsobjecten in eigendom bij anderen zijn bijdragen gegeven voor restauratie en/of ontsluiting. Conclusie 3 Het waterschap heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan het zichtbaar maken van de rol van waterbeheer in de geschiedenis van het beheersgebied met het informatiecentrum in het Dijkhuis in Jaarsveld en de publicatie van een tweetal boeken die het verhaal vertellen. De mogelijkheden om op dit beleidsdoel resultaten te boeken lijken daarmee echter niet ten volle te zijn benut. Suggesties voor manifestaties en prijsvragen uit het oorspronkelijke beleid zijn niet opgepakt, wellicht vanwege ontbrekende sturing, kennis en middelen. Er is behoefte aan een duidelijk kader voor de mate waarin archeologie en cultuurhistorie in beeld dienen te komen bij projecten. Conclusie 4 Het waterschap heeft de afgelopen jaren de zichtbaarheid van de waardevolle cultuurhistorische objecten vergroot. Met het plaatsen van de nieuwe informatieborden in 2014 wordt hiermee een belangrijke nieuwe stap gezet. Conclusie 5 Op dit moment zijn een aantal grote projecten en initiatieven in uitvoering waarmee we het behoud en de zichtbaarheid van watererfgoed nadrukkelijk een plaats geven in ons takenpakket. Samenvattend Op basis van de voorgaande conclusies en met de belangrijke kanttekening dat de doelen niet afrekenbaar zijn opgesteld kan samenvattend worden geconcludeerd: Dat het waterschap in de afgelopen acht jaar de zichtbaarheid en het behoud van de cultuurhistorisch waardevolle objecten van het waterbeheer in het beheersgebied heeft vergroot; Dat op het gebied van het zichtbaar maken van de geschiedenis en het verhaal van het waterbeheer in het beheersgebied een aantal belangrijke stappen zijn gezet en meer mogelijk lijkt dan tot nu toe is ondernomen; Dat de beleidsdoelen op zich helder, realistisch en logisch zijn maar dat de effectiviteit van het beleid kan worden vergroot door de doelen meer afrekenbaar te maken. Aanbevelingen De conclusies leiden tot de volgende aanbevelingen: Blijf uitgaan van de huidige beleidsdoelen, maar voorzie deze van een concreet programma voor de jaren 2015-2020 (wat gaan we in deze periode doen om de beleidsdoelen vorm te geven) ; Beleg de taken binnen het programma expliciet in de organisatie en geef duidelijkheid over de middelen die voor het beleidsdoel kunnen worden ingezet; Laat het programma en de daarvoor benodigde middelen bestuurlijk vastleggen. Ontwikkel een specifiek kader voor archeologie en cultuurhistorie binnen projecten. Cultuurhistorie, waar staan we nu? 17 van 24

Bijlage 1 Cultuurhistorie in bestuursakkoord op hoofdlijnen In zowel het bestuursakkoord van 2009-2012 als in de aanvulling van het bestuursakkoord staan voor de cultuurhistorie relevante tekstpassages. Bestuursakkoord op hoofdlijnen 2009-2012 (DM 564262) - Recreatief medegebruik Waterbeheer kan niet los worden gezien van de samenleving; onze inwoners hebben allemaal in meer of mindere mate hun eigen beleving met water. Daar wil de Stichtse Rijnlanden ook op ingaan. Waar mogelijk moeten we via die beleving van het oppervlaktewater het werk van het waterschap dichter bij onze bewoners brengen, zonder hierbij teveel in zendingsgedrang te vervallen. Bij de fysieke inrichting van onze wateren en onze keringen willen we hiermee dus nadrukkelijk rekening houden. -Cultuurhistorie Er zal gezocht worden naar een bestemming voor het dijkhuis in Jaarsveld Aanvulling Bestuursakkoord op hoofdlijnen 2012-2014 (DM 576817) Uit de aanvulling van het bestuursakkoord op hoofdlijnen van 9 mei 2012 zijn de twee onderstaande alinea s Bewust omgaan met behoud Groene Hart Een bijzonder onderdeel van het landelijk gebied is het Groene Hart. Voor het behoud van het Groene Hart is het waterbeheer een essentiële factor. Het is daarom van belang bij het werk in het Groene Hart hier bewust mee om te gaan. Dat betekent onder andere het vasthouden aan de elementen van een robuust en duurzaam watersysteem zoals omschreven in de Voorloper Groene Hart 2008 2020: grootschalige waterberging in combinatie met natuur en recreatie binnen de EHS, kleinschalige waterberging door verbrede sloten, grotere peilvakken, flexibel peilbeheer. Daarbij hoort ook duidelijkheid over de functietoekenning door de provincie(s) op de lange termijn in relatie tot een duurzaam waterbeheer. Die duidelijkheid is nodig om het voor de agrarische ondernemers mogelijk te maken hierop in te spelen bij het (verder) ontwikkelen van hun bedrijven. HDSR zal op basis van haar expertise en vanuit de rol van waterautoriteit een ongevraagd advies aan de provincie verstrekken over de wenselijke functietoekenning vanuit waterperspectief (water stuurt RO versus RO stuurt water). Watererfgoed Waterschappen hebben de burger veel te bieden op het vlak van watererfgoed. Zo zal het Dijkhuis in Jaarsveld nog in deze bestuursperiode aan beide aspecten invulling geven. Dit kan overigens ook beleefd worden door naar het landschap te kijken, zie bijvoorbeeld de wielen in het rivierengebied en het cope-landschap in het veenweidegebied. Bij het werken aan de waterveiligheid en het waterbeheer wordt bij de plannen aangegeven of dat speelt en hoe men er rekening mee houdt. Cultuurhistorie, waar staan we nu? 18 van 24

Bijlage 2 Uitsnede uit het Waterbeheerplan Water Voorop Cultuurhistorie, waar staan we nu? 19 van 24

Bijlage 3 Cultuurhistorische puntelementen Cultuurhistorie, waar staan we nu? 20 van 24

Bijlage 4 Cultuurhistorische lijnelementen Cultuurhistorie, waar staan we nu? 21 van 24

Bijlage 5 Toelichting restauratie dijkhuis Jaarsveld Dijkhuis in Jaarsveld http://www.hdsr.nl/contents/pages/2511/weetje_dijkhuis.jpg Het dijkhuis in Jaarsveld aan de Lekdijk Oost 12 is het voormalige waterschapskantoor. Het is gebouwd in 1903 in neorenaissancestijl naar een ontwerp van architect J.F. Klinkhamer. Het verving destijds het oude dijkhuis uit 1675 dat op dezelfde plek stond. In totaal is hier ruim drie eeuwen - van 1675 tot 1997 - dijkbestuur gepleegd. De gevelsteen in de voorgevel bevat de spreuk 'Vivo leo cespite tutus: De Hollandse Leeuw is veilig achter de groene zoden van de dijk.' Waakhuis Vroeger diende het dijkhuis tevens als waakhuis. In perioden van hoog water werd het dijkleger gehuisvest in waakhuizen. De gebouwen - meest boerderijen - die voor dat doel waren aangewezen, werden gemarkeerd met genummerde waakhuispalen. Langs de Lekdijk tussen Amerongen en Schoonhoven zijn nog een aantal van deze betonnen palen terug te vinden. Eén ervan staat hier bij het dijkhuis. Peilschaalhuisje Aan de rivierzijde van het dijkhuis in Jaarsveld staat een peilschaalhuisje. Het gebouwtje dateert uit 1896 en diende om de waterstand bij hoog water nauwkeurig af te lezen (zonder last van golfslag). Onderin de hoge achterwand kon het water via een gat naar binnen stromen. Binnen stond tegen de achterwand een peilschaal waarop men - via een luik in het dak - de waterstand kon aflezen. Voor de komst van de peilschaalhuizen aan het einde van de 19e eeuw las men de waterstand af op houten palen. Het kritieke punt bij hoog water heette de Clockeslag. Als dit punt was bereikt, werd het dijkleger door het luiden van kerkklokken gealarmeerd. Filmdecor & kantoor Het Dijkhuis speelde een centrale rol in de verfilming van de roman 'Het wassende water' van Herman de Man. Behalve eenmalig als filmdecor, was het dijkhuis tot 1997 in gebruik als kantoor en vergaderplaats voor achtereenvolgens het Hoogheemraadschap van den Lekdijk Benedendams, het Waterschap Lopikerwaard en Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden. Het dijkhuis heeft nu een representatieve functie. Cultuurhistorie, waar staan we nu? 22 van 24

Bijlage 6 van wind, naar stoom en via diesel naar electra Cultuurhistorie, waar staan we nu? 23 van 24

Bijlage 7 fietsroutes HDSR Cultuurhistorie, waar staan we nu? 24 van 24