Telefoonverkeer tijdens de Tweede Wereldoorlog

Verzet via het geheime telefoonnet 15 Telefoonverkeer tijdens de Tweede Wereldoorlog Telefonie nam aan het begin van de twintigste eeuw een grote vlucht toen bleek dat door middel van deze communicatievorm berichten snel en over grote afstand konden worden verspreid. Vooral de snelheid was een grote winst ten opzichte van de verzending van berichten via post of koerier. Tevens betekende een telefoonverbinding dat er over en weer overleg plaats kon vinden. Hoewel de telefoon dus meerdere voordelen kende, maakte tijdens de Tweede Wereldoorlog het Nederlandse verzet aanvankelijk weinig gebruik van het openbare PTT-telefoonnet. Dat kwam vooral omdat de angst bestond om te worden afgeluisterd. Het illegale telefoonnet Die afluisterangst verdween grotendeels toen het verzet telefoonleidingen en -netwerken kon benutten die het reguliere PTT-net omzeilden. Dat was onder meer mogelijk door talloze ondoorzichtige netwerken, lijnen en systemen aan elkaar te koppelen en illegale verbindingen en doorlassingen aan te leggen. Dat unieke en technische hoogstandje werd vooral gerealiseerd door de Centrale Inlichtingen Dienst, een verzetsgroep die zich vrijwel uitsluitend bezighield met het illegale telefoonverkeer, het verzamelen van informatie en het doorgeven van berichten. Het illegale telefoonnet, dat ook door andere verzetsgroepen werd gebruikt, betrof geen vastomlijnd net, maar een bonte verzameling van talloze netwerken en lijnen dat door sabotage, bominslagen, verraad en opsporing aan voortdurende verandering onderhevig was. Wat echter gedurende de gehele bezetting vrijwel onveranderd bleef, was een uiterst belangrijk onderdeel van dat landelijke illegale stelsel: het legale, zelfstandige diensttelefoonnet van de Provinciale Geldersche Electriciteits- Maatschappij, de PGEM. Het PGEM-telefoonnet De PGEM was vanaf de oprichting in 1915 verantwoordelijk voor de elektriciteitsvoorziening in de provincie Gelderland. Om dat op een goede en veilige manier te kunnen doen, beschikte het bedrijf over een eigen telefoonnetwerk. Het betrof een zelfstandig werkend systeem van telefoonverbindingen door vrijwel geheel Gelderland. Tevens waren er verbindingen met toestellen van elektriciteitsbedrijven in de omringende provincies: Overijssel, Utrecht, Limburg en Noord-Brabant. Hoewel de Duitsers op de hoogte waren van het feit dat de PGEM gebruik maakte van een eigen diensttelefoonnetwerk, hebben zij de werking, de omvang en het intensieve gebruik voor verzetsactiviteiten niet of nauwelijks op juiste waarde geschat. Ook hadden zij niet in de gaten dat het PGEM-net in verbinding stond met een groot landelijk illegaal telefoonnet van het verzet en met telefoonnetten van andere provinciale elektriciteitsbedrijven. De inkrimping van het telefoonverkeer Gedurende de gehele bezetting was het beleid van de Duitsers erop gericht om het openbare telefoonverkeer in Nederland in te krimpen. Een van de redenen was dat zij het materiaal dat op die manier beschikbaar kwam, konden afvoeren naar Duitsland om het daar te gebruiken. Een belangrijker reden was echter dat de Duitsers zich terdege bewust waren van het feit dat de telefoon tegen hen werd gebruikt. Op welke wijze en in welke mate dat gebeurde, wisten ze echter niet. Afsluiting van het volledige telefoonnet had die tegenwerking kunnen voorkomen. Die optie was echter uitgesloten, omdat de centrales, de installaties en de verbindingen voor de Duitsers onmisbaar

16 Telefoonverkeer tijdens de Tweede Wereldoorlog Verzet via het geheime telefoonnet 17 17 waren voor hun eigen gebruik. Vandaar dat de tussen het zuiden van het land en het gebied bevrijding niet meer te achterhalen. De inhoud Gelderland inkrimping van het openbare telefoonverkeer boven de grote rivieren. De medewerkers van van de berichten die door het verzet werden stapsgewijs gebeurde. Daarin worden door de Centrale Inlichtingen Dienst konden in het doorgebeld werden meestal niet vastgelegd Gelderland nam door grootte en centrale diverse historici drie belangrijke fases te bezette deel nog wel gebruik maken van het en het merendeel van de direct betrokkenen geografische ligging voor en tijdens de Tweede onderscheiden. dienstlijnennet van de PTT. is inmiddels overleden. Desondanks bleek Wereldoorlog een cruciale en strategische het mogelijk om veel gegevens boven water positie in. Eerste fase Derde fase te krijgen, onder meer door naspeuringen in talrijke archieven. Ook konden er nog getuigen Dat bleek al toen Hitler in 1933 in Duitsland aan de macht kwam. Vanaf dat moment worden opgespoord. ontvluchtte een groot aantal Duitsers De eerste fase (i.22a) (i.22a) duurde vanaf de De derde fase (1.27b) was van eind oktober/ Op basis van die informatie kan de conclusie het land. Veel communisten, socialisten, inval tot begin september 1944 toen de begin november 1944 tot aan de bevrijding worden getrokken dat het PGEM-telefoonnet politieke tegenstanders van het nazi-bewind geallieerden voet op Nederlandse bodem zetten. in april/mei 1945. In die periode blokkeerden tijdens de Tweede Wereldoorlog van en Joden vluchtten naar Nederland. In de In die periode was lokaal (i.23) en interlokaal (i.24) de Duitsers in het nog bezette noordelijk deel onschatbare waarde is geweest: voor het bedrijf, Achterhoek bestonden enkele tientallen telefoneren in het hele land mogelijk. Op van Nederland de PTT-dienstverbindingen en voor het verzet, voor de geallieerden en voor vluchtelingencomités om hen over de streng last van het Duitse postbestuur waren vanaf stelden de sterkstroomvoeding naar vrijwel burgers. bewaakte Nederlands-Duitse grens te helpen 1941 echter uitsluitend nieuwe aansluitingen alle telefooncentrales buiten werking. Slechts Dat kwam niet alleen omdat het gebruik en vervolgens te zorgen voor opvang of verder gerealiseerd die volgens Duitse maatstaven de centrales die zij zelf nodig hadden voor hun van de telefoon een snelle berichtgeving vervoer. Om de grensbewaking te omzeilen, lebenswichtig waren (i.25). Daarnaast sloten de oorlogsvoering bleven in gebruik. Dat betekende mogelijk maakte, maar ook omdat het PGEM- reisde het overgrote deel van die vluchtelingen Duitsers veel abonnees in de kuststrook af dat er alleen nog maar kon worden gebeld door telefoonnet een goed functionerend netwerk via de eeuwenoude handelsroute Bocholt- omdat ze wilden voorkomen dat ze informatie middel van inductorverbindingen. Toch slaagde vormde dat toestellen in heel Gelderland Aalten-Halle-Vorden-Zutphen. Een route via over de kustverdediging door zouden geven. het verzet erin om ook in deze periode nog met elkaar verbond. Tevens beschikte het een karrenspoor dat op geen enkele stafkaart In juli 1942 werden alle Nederlanders die in gebruik te blijven maken van de verbindingen PGEM-net over diverse telefoonverbindingen stond aangegeven. Wie eenmaal in Zutphen het bezit waren van een telefoon verplicht om van de afgesloten centrales. met de omliggende provincies. Naast de was, kon daar de trein naar Amsterdam een ariërverklaring in te vullen. Daaruit moest officiële verbindingen met andere provinciale nemen. Van daaruit reisden velen vervolgens blijken of iemand al dan niet joods was. Joden raakten op die manier vanaf 1 augustus hun De rol van het PGEM-telefoonnet elektriciteitsbedrijven betrof het ook een illegale aftakking met het door de illegaliteit aangelegde door naar de Verenigde Staten(i.17). (i.17) Krosenbrink, xxx. telefoonaansluiting kwijt, evenals degenen die landelijke telefoonnetwerk. Een netwerk dat Ook tijdens de inval op 10 mei 1940 met de weigerden het formulier terug te sturen. Terwijl de Duitsers stapsgewijs het openbare cruciaal was voor het Nederlandse verzet, want overschrijding van de Gelders-Duitse grens In maart 1943 besloten de Duitsers dat telefoonverkeer terugdrongen en steeds meer zonder die verbindingen had het nauwelijks door Duitse troepen speelde Gelderland een uitsluitend abonnees een telefoonaansluiting toestellen afsloten, bleef het PGEM-telefoonnet kunnen functioneren. belangrijke rol. Onder meer omdat de aanval mochten behouden wanneer het toestel vrijwel onveranderd. Dat was vooral te Ook zorgden PGEM ers voor talloze door het Nederlandse leger werd gestuit bij kriegswichtig (i.27). was. In november 1943 werd danken aan het feit dat het telefoonnet van doorlassingen en aftakkingen. Dat gebeurde twee Gelderse verdedigingslinies: bij de IJssel door PTT ers in het telefoondistrict Breda een de PGEM als onmisbaar werd beschouwd onder meer door gebruik te maken van door middel van de IJssellinie en ter hoogte begin gemaakt met de afsluitingen die volgens bij de vaak gecompliceerde en verstoorde meetlijnen in de elektriciteitskabels en, met van de provinciegrens met Utrecht door de de Duitsers niet voldeden aan dat criterium. In elektriciteitsvoorziening. Omdat elektriciteit name vanaf september 1944, door middel van Grebbelinie. de zomer van 1944 waren er uiteindelijk op die ook in Duits belang was, bleef het PGEM- het door de Duitsers uitgeschakelde openbare Tijdens de daaropvolgende bezetting bood manier nog maar weinig abonnees in Nederland telefoonnetwerk gedurende de gehele bezetting PTT-net. Het PGEM-telefoonnet dat tijdens de Gelderland veel Joden en andere onderduikers over die konden beschikken over een telefoon. onaangetast. inval in 1940 een totale kabellengte kende van een schuilplaats. Vooral de bosrijke en Bellen konden ze overigens al aanmerkelijk Mede daardoor kon dat telefoonnet een 1500 kilometer, groeide tijdens de bezetting dan dunbevolkte Veluwe en Achterhoek met de minder, want de meeste automatische opmerkelijke en belangrijke rol spelen. ook aanzienlijk. vele boerderijen kenden talrijke, relatief verbindingen van het interlokale net waren al Belangrijker zelfs dan de diensttelefoon- Het PGEM-telefoonnet heeft dan ook tijdens veilige duikadressen. Aanzienlijk meer dan in vanaf de eerste helft van 1944 verbroken. netwerken van elektriciteitsbedrijven in overige de Tweede Wereldoorlog een opmerkelijke en alle andere provincies(i.18). (i.18) Nederland provincies. Dat kwam vooral door de omvangrijke rol gespeeld. Zodanig dat het kende gemiddeld 1 onderduiker op de 25 Tweede fase geografische ligging van Gelderland: centraal in Nederland en grenzend aan Duitsland. belangrijk was om het voor altijd vast te leggen. inwoners. In het Achterhoekse Aalten en omgeving was dat 1 op de 5 inwoners. Het Daarnaast liep vanaf september 1944 de percentage onderduikers dat uiteindelijk De tweede fase (1.27a) was van begin september frontlijn door Gelderland. In eerste instantie de oorlog overleefde was in Nederland 25.7 1944 tot eind oktober 1944. In verband met rond de grote rivieren en tijdens het voorjaar procent, in Gelderland 38.9 procent en in de geallieerde opmars in het zuidelijk deel van 1945 door de Achterhoek en vervolgens via Aalten en omgeving 58.7 procent(i.19). (i.19) van Nederland blokkeerden de Duitsers in die de Veluwe. Jongejans, 2010, lezing. periode alle openbare interlokale verbindingen. Hoe groot de rol van het PGEM-telefoonnet Daarnaast deden enkele dunbevolkte Gelderse Ook verbraken ze de telefoonverbindingen precies is geweest, is ruim 65 jaar na de gebieden, vooral in het laatste oorlogsjaar,

18 Telefoonverkeer tijdens de Tweede Wereldoorlog Verzet via het geheime telefoonnet 19 dienst als droppinggebied. Britse vliegtuigen voorzagen op die manier het verzet onder meer van wapens en munitie. Nijmegenaren het leven. Ook Doetinchem werd relatief zwaar getroffen: Britse vliegtuigen legden met hun 1 De dreiging Ook diverse Duitse instanties wisten bommen kort voor de bevrijding van de stad Gelderland te vinden. In het voorjaar van een groot deel van het centrum in puin. 1943 bijvoorbeeld vestigde de Beauftragte Doetinchem behoorde dan ook met Arnhem für das Post- und Fernmeldewesen zich met en Nijmegen tot de zwaarst getroffen steden zijn complete staf en een gedeelte van het van Nederland. PTT-hoofdbestuur in Arnhem. Ook andere De IJssel vormde een barrière tussen het Geheim, schrijft ingenieur Herman Lohr op de annexatie van Oostenrijk 12 ook Nederland belangrijke Duitse instanties en objecten westen en oosten van het land en tijdens de eerste regel van het briefpapier. Vervolgens binnenvallen? Komt er een oorlog nu Hitler ook verhuisden dat jaar vanuit het westen van laatste oorlogswinter zelfs tussen het gedeelte leunt de 67-jarige directeur van de Provinciale Sudetenland 13 opeist? het land naar Gelderland. Verhuizingen die van Nederland dat honger leed en het deel dat Geldersche Electriciteits-Maatschappij wat Opnieuw pakt Lohr zijn pen en schrijft verder. veelal te maken hadden met de vrees voor een nog beschikte over voldoende voedsel. achterover in zijn bureaustoel. Het woord komt Hij richt zich tot PGEM-werknemers die geallieerde invasie op de Nederlandse kust. In diezelfde periode werden duizenden hem vreemd voor, naar de militaire autoriteiten belast zijn met de bediening van het eigen Vooral de Achterhoek kreeg daarnaast te mannen door de Duitsers gedwongen om hadden hem nadrukkelijk op het belang van diensttelefoonnet van het bedrijf. Hij vraagt hun maken met de opvang van grote aantallen langs de IJssel en de Rijn verdedigingslinies geheimhouding gewezen. of zij politieagenten en andere rijksambtenaren evacués die om uiteenlopende redenen te graven. Vanuit de Achterhoek werden er Hij kijkt uit het raam van het hooggelegen vertrouwd willen maken met het PGEM- waren gedwongen om hun huizen elders in door het verzet acties ondernomen om de Kraton 1, het fraaie, witte hoofdkantoor van telefoonnet en om ingeval van een Duitse inval Nederland te verlaten. Onder meer nadat Nederlandse dwangarbeiders uit de Duitse de PGEM aan de rand van Arnhem 2. Zoals behulpzaam te zijn bij het telefoneren naar steden in het zuiden van het land werden werkkampen te bevrijden. altijd geniet hij van het weidse uitzicht op de militaire politie die in Gelderland talloze geëvacueerd toen daar vanaf september 1944 Pas in maart 1945 trokken de geallieerden, de uiterwaarden ten zuiden van de stad. Hij strategische locaties zal bezetten. de geallieerden oprukten. De vluchtelingen na de verovering van het Rijnland, vanuit ziet hoe talrijke binnenvaartschepen het werden voorafgegaan door Duitse troepen die Duitsland over de grens bij Megchelen. Dat water doorklieven van de Neder-Rijn die zich Als de desbetreffende PGEM ers Lohrs brief zich hals over kop terugtrokken en waarvan Achterhoekse dorp was daarmee de eerste meanderend een weg zoekt aan de voet van ontvangen, stemmen ze in met zijn verzoek. In een groot deel neerstreek in de Achterhoek. bevrijde plaats van noordelijk Nederland. Het de beboste heuvels. Gestaag stroomt de rivier hun vrije tijd oefenen ze vervolgens gedurende Kort daarop werd Arnhem brandpunt van de duurde vervolgens weken voordat het grootste langs de binnenstad waar de nieuwe stalen vele avonden met een geselecteerde groep strijd aan het westelijke Europese front. Want deel van de rest van Gelderland was bevrijd. verkeersbrug 3 zorgt voor de verbinding met de ambtenaren om hun het telefoneren met het de geallieerde operatie Market Garden had als Begin mei liep het front tussen Rhenen en zuidelijke oever, evenals verder stroomafwaarts PGEM-systeem bij te brengen. Dat blijkt nog einddoel de Rijnbrug in die stad. Een brug die Wageningen en werd het westen van het land de spoorbrug 4 en het pontje tussen Heveadorp niet zo eenvoudig omdat het halfautomatische beslissend werd geacht om nog voor het einde nog steeds door Duitse troepen bezet. en Driel. PGEM-telefoonnet ook toestellen kent zonder van 1944 Duitsland definitief op de knieën De oorlog in Europa was echter bijna ten Lohr kijkt nog eens naar dat ene woord op het automatische verbinding 14. te krijgen. Na dagenlange strijd bleef de brug einde. De onderhandelingen over een Duitse verder nog onbeschreven vel papier op zijn Na enige tijd lijken de instructieavonden echter echter in Duitse handen zodat slechts een capitulatie in Nederland werden gevoerd bureau. Vervolgens schrijft hij in de linker overbodig, want de oorlogsdreiging wordt klein deel van Gelderland werd bevrijd. in Wageningen. Uiteindelijk werd ook het bovenhoek September 1938. Opnieuw dwalen afgewend als tijdens onderhandelingen in Nadat Market Garden was mislukt, dwongen capitulatieverdrag ondertekend in Gelderland. zijn gedachten af. Ze gaan veertig jaar terug; München de vertegenwoordigers van Frankrijk, de Duitsers de Arnhemmers hun verwoeste Niet in Wageningen, zoals over het algemeen naar de periode in Duitsland, direct nadat Groot-Brittannië en Italië akkoord gaan met stad(i.21). (i.21) Veel wat in Arnhem na wordt beweerd, maar in een stukgeschoten hij was afgestudeerd 5 en enkele jaren in Hitlers eis om Sudetenland in te lijven 15. Een Market Garden nog overeind stond, werd huis een eind daarbuiten(i.22). (i.22) De Neurenberg woonde en werkte 6. Uitgerekend van de onderhandelaars, de Britse premier zeven maanden later verwoest toen de Britten auteur zette het onderzoek van de historicus die mooie historische stad hebben de nazi s 7 als Neville Chamberlain, wordt bij thuiskomst in er uiteindelijk wel in slaagden de stad te Henk Krosenbrink voort die zich langdurig hun bolwerk bestempeld en uitgekozen om er Londen dan ook enthousiast onthaald als de bevrijden. te verlaten. Arnhem werd frontstad verdiepte in dit onderwerp. Hun conclusie is jaarlijks begin september hun Rijkspartijdagen 8 man die de vrede heeft gered. en onderdeel van een frontlinie die dwars dat de ondertekening niet in Hotel De Wereld te houden. Ook dit jaar. Enkele dagen eerder door Gelderland liep. Een groot deel van de of in de aula van de Landbouwhogeschool in had hij in de krant gelezen hoe meer dan een In maart 1939 neemt het Duitse leger echter ook provincie werd daarom door de Duitsers onder Wageningen plaatsvond. miljoen Duitsers de parades hadden bezocht de rest van Tsjechoslowakije in. Wederom dreigt water gezet. en in een immens stadion hadden geluisterd een oorlog. Van Frankrijk en Groot-Brittannië Nijmegen was op dat moment weliswaar naar de toespraak van hun leider Adolf Hitler 9. komen er echter geen militaire reacties omdat bevrijd, maar lag vervolgens nog maandenlang Op een onnavolgbare manier had de Führer 10 Hitler toezegt geen verdere eisen te stellen. in de frontlinie. En dat terwijl eerder al zijn rede gehouden; opnieuw doorspekt met Ondanks die toezegging vallen de Duitsers op 1 door een Amerikaans luchtbombardement dreigementen waardoor de rest van de wereld september 1939 Polen binnen. Een inval die tot een groot deel van de binnenstad was de adem inhield. Want Hitlers aanhang groeide gevolg heeft dat Groot-Brittannië en Frankrijk verwoest en achthonderd Nijmegenaren en zijn eisen werden talrijker 11. twee dagen later Duitsland nu wel de oorlog waren omgekomen. Totaal verloren 2200 Zouden inderdaad Duitse troepen na de verklaren 16.

20 De dreiging Verzet via het geheime telefoonnet De Nederlandse regering vreest betrokken te worden en besluit tot een algemene mobilisatie17. In januari 1940 worden de militairen in staat van paraatheid gebracht. In april bezetten Duitse troepen vervolgens Denemarken en Noorwegen; opnieuw een reden voor grote waakzaamheid voor het Nederlandse leger dat stellingen heeft betrokken bij diverse verdedigingslinies, zoals de IJssellinie18 en de belangrijke Grebbelinie19. daarom naar Arnhem of naar andere plaatsen ten westen van de IJssel in de overtuiging dat ze achter de IJssellinie veilig zijn20. Meestal is de verhuizing tijdelijk en keren ze terug als de dreiging is afgenomen21. Veel inwoners hebben een groot vertrouwen in de verdedigingslinies. Dat geldt ook voor diverse Joodse families uit de Achterhoek. Zij zijn extra bevreesd voor een Duitse inval, want ze zijn op de hoogte van de vervolgingen van Joden in Duitsland. Op momenten dat de kans op een inval toeneemt, verhuizen sommige families In Doetinchem bemannen soldaten dag en nacht de telefooncentrale van de PGEM22. De zogeheten centraalpost bevindt zich op de bovenste etage van het PGEM-kantoor in de Grutstraat 23. De installatie maakt deel uit van een eigen telefoonnetwerk van het bedrijf dat vrijwel geheel Gelderland bestrijkt. Het PGEM- Ook in de Achterhoek en de Liemers zijn op veel plaatsen militairen gelegerd. Ze hebben zich verschanst bij invalswegen, rond bruggen en aan de Duitse grens. telefoonnet maakt het mogelijk om bij een Duitse inval berichten snel door te geven. Op die manier kan het openbare PTT-telefoonnet worden omzeild. Dat zou nodig kunnen zijn als de Duitsers tijdens een inval het openbare telefoonnet onschadelijk maken om de communicatie te verhinderen zodat informatie over hun opmars niet kan worden doorgegebeld. Daarnaast zouden bovengrondse, maar ook ondergrondse telefoonleidingen door granaatinslagen en beschietingen beschadigd kunnen raken met verbroken verbindingen als gevolg. Door gebruik te maken van het grotendeels ondergrondse PGEM-net kan het Nederlandse leger dan toch inspelen op de ontwikkelingen en vervolgens versperringen aanbrengen en bruggen opblazen om een Duitse opmars te bemoeilijken. Voor dat doel zijn extra 21 telefoontoestellen van Defensie op het PGEMtelefoonnet aangesloten. De toestellen maken het mogelijk om zowel met de PGEM-toestellen als met elkaar bellen. Er zijn onder meer defensietoestellen geplaatst bij de IJsselbruggen van Westervoort, Doesburg en Zutphen en de bruggen bij Hedel en Grave24. In Gelderland26 bevinden zich zowel de telefoonals de elektriciteitsleidingen van de PGEM in buizen die aan de onderzijde van bruggen zijn bevestigd. Om te voorkomen dat ingeval van het opblazen van de bruggen de kabels eveneens worden vernietigd, verwijderen PGEM-monteurs de kabels27 om ze vervolgens op enige afstand van de bruggen in het water te leggen28. Een van de bruggen die ondermijnd zijn, is de Aerdtsebrug over de Oude Rijn tussen Babberich 11 Om een Duitse opmars te bemoeilijken, zijn er bij belangrijke doorgaande wegen versperringen aangebracht. Op een invalsweg naar Doetinchem zijn zogeheten asperges geplaatst. 11 Inwoners van Doesburg sturen de Britse premier Chamberlain een kaart als dank voor zijn inzet om de vrede te redden. (Johan Janssen, privé-collectie Han Janssen) 11 Een groep Nederlandse militairen die bij Doesburg is belast met de verdediging van de IJssellinie is ondergebracht in boerderij Cabenter. (Johan Janssen, privécollectie Han Janssen) 11 Nederlandse militairen leggen naast boerderij Cabenter de laatste hand aan een loopgraaf die deel uitmaakt van de IJssellinie. Op de achtergrond de weg tussen Doesburg en Ellecom en een PGEMtransformatorhuisje met telefoonaansluiting. (Johan Janssen, privé-collectie Han Janssen) (Jan Massink, Erfgoed- centrum Achterhoek en Liemers) 11 Het PGEM-kantoor in de Doetinchemse Grutstraat. (x, Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers) 11 Schematisch overzicht van de telefoonaansluitingen van de militaire politie op het PGEM-telefoonnet in mei 194025.

22 De dreiging Verzet via het geheime telefoonnet 23 en Herwen. Een groep van twintig militairen een kus krijgen, zegt een andere militair. Onder leiding van technisch opzichter Marinus Vijftien kilometer zuidoostelijk van Doetinchem is belast met de bewaking. Onder hen sergeant Nadat de kussen in ontvangst zijn genomen, Zwart trainen de PGEM ers in en rond het voor ligt het dorpje Megchelen. Op slechts honderd Arie van Tuyl uit Rotterdam. Hij is al vanaf roeien de militairen verder. Ook de de Achterhoek belangrijke 50-kV-onderstation 31 meter afstand van de landsgrens is het aan december 1939 in de omgeving ingekwartierd. daaropvolgende weken worden ze tijdens aan de Keppelseweg en in de naastgelegen drie zijden omsloten door Duits grondgebied. Dagelijks laat hij zich door een luik in de de overtocht nog geregeld overvallen door Kruisbergse Bossen. De deelnemers moeten Door die ligging en het feit dat een aanzienlijk brug zakken om de 32 eenheden springstof te spontane vermoeidheid 29. onder meer met de gasmaskers op tegen de deel van vooral de vrouwelijke inwoners controleren. zandbult aan de Tweede Loolaan op rennen. oorspronkelijk van Duitse afkomst is, zijn de De brug is afgesloten voor het verkeer. Alleen In Doetinchem worden technici en kantoor- Megchelenaren meer op Duitsland dan op de meisjes uit Lobith die werkzaam zijn bij personeelsleden van de PGEM voorbereid Ook spelen de PGEM ers voetbalwedstrijdjes met Nederland georiënteerd. sigarettenfabriek Turmac in Zevenaar mogen op het dreigende onheil. In verband met de de maskers op. Om wat meer lucht te kunnen Het dorpje bestaat onder meer uit een er nog over. Toch moeten ook zij na enige tijd kans op internationale conflicten, zoals de krijgen, steken ze vaak een lucifersdoosje onder lagere school, een kerk met een pastorie en gebruik maken van een door soldaten bemande PGEM-directie het noemt, worden er allerlei het masker zodat er sprake is van een opening. een opvallend houten gebouw: een PGEM- roeiboot. oefeningen gehouden. Tevens wordt er geregeld geoefend in de schakelstation. Als ze op een dag de meisjes overzetten, houden Een groep van rond de 25 deelnemers oefent kelder van het onderstation dat Zwart voor die ze echter halverwege op met roeien. vrijwel wekelijks met gasmaskers omdat wordt gelegenheden vol gas laat lopen 32. Naast het markante transformatorhuis bevindt Ik kan niet meer, laat een soldaat weten. Ik gevreesd voor een Duitse aanval met gifgas 30. zich de woning met een kwekerij van de familie ben te vermoeid. Venhorst. Het is een bedrijf dat van oudsher We kunnen alleen maar verder roeien als we veel Duitse klanten kent; clientèle die altijd met 11 Dienstplichtige militairen waken onder toezicht van 11 Kniebuigingen met gasmaskers op het terrein van koningin Wilhelmina bij de telefooncentrale van het het PGEM-onderstation in Doetinchem. (fotograaf PGEM-kantoor in Doetinchem. (fotograaf onbekend, onbekend) privé-collectie Will Griess) 824b 11 Touwtrekken met gasmaskers op de zogeheten 11 Op de PGEM-centraalpost in Doetinchem lijken zandbult aan de Tweede Loolaan in de Kruisbergse militairen op alles voorbereid. (fotograaf onbekend, Bossen in Doetinchem. (fotograaf onbekend) privé-collectie Will Griess) 822b 11 Een oefengewonde wordt afgevoerd op het terrein 11 Nederlandse militairen bij de Driekoningenbrug van het Doetinchemse onderstation. (fotograaf wachten in hun verdedigingswerken naast boerderij onbekend) Cabenter gespannen af. Op de achtergrond de Martinikerk en de watertoren van Doesburg. (Johan Janssen, privé-collectie Han Janssen)