Hoofdstuk 6 Economie 6.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt een beeld geschetst van de staat van de economie van Leiden. De onderwerpen die aan de orde komen, zijn: 6.2 Werkgelegenheid (werkzame personen, bedrijfsvestigingen) 6.3 Bedrijfstak (soort bedrijven) 6.4 Bedrijfsgrootte 6.5 Bedrijventerreinen 6.6 Kantoren 6.7 Detailhandel 6.8 Woon-werkverkeer van en naar Leiden 6.9 Beroepsbevolking 6.10 Werkloosheid - niet werkende werkzoekenden 6.11 Sociaal-economische index 6.12 Trends en ontwikkelingen Dit hoofdstuk heeft raakvlakken met veel andere hoofdstukken, zoals het hoofdstuk Werk en inkomen en Toerisme, maar ook de stedelijke ontwikkeling van de stad wordt mede bepaald door de economische staat van de stad. Waar dit van toepassing is wordt naar deze hoofdstukken verwezen. Samenvatting Leiden heeft: 59.000 werkzame personen en 5.400 bedrijfsvestigingen 27% van de werkzame personen in gezondheids- en welzijnszorg 24% en 22% van de bedrijfsvestigingen in zakelijke dienstverlening en groot- en detailhandel 12 bedrijfsterreinen, 40% van de werkzame personen op bedrijventerreinen en 12% van de bedrijven op een bedrijventerrein 50% van de bedrijfsvestigingen is een eenmanszaak positief pendelsaldo van 8.200 personen 50% van de Leidse werkzame beroepsbevolking werkt in Leiden omvang totale beroepsbevolking 61.000 personen bijna 610.000 m 2 bvo kantoren ruim 800 winkels met ruim 145.000 m 2 winkelvloeroppervlak 4,5% bevolking van 15 t/m 64 jaar is niet-werkende werkzoekende plaats 13 voor sociaal-economische index in Atlas voor Gemeenten 2012 Staat van Leiden 2012 53
6.2 Werkgelegenheid in Leiden Bij werkgelegenheid kan een onderscheid worden gemaakt in het aantal banen, oftewel het aantal werkzame personen, en het aantal bedrijfsvestigingen. Hieronder blijkt dat verhoudingen en ontwikkelingen in beide van elkaar (kunnen) verschillen. In Leiden zijn ruim 59.000 banen en ruim 5.400 bedrijfsvestigingen. Sinds 2005 is er 7% groei in het aantal banen en 34% in het aantal vestigingen. De forse toename in het aantal vestigingen is deels een administratieve correctie in verband met aangescherpte regels voor het inschrijven in het Handelsregister bij de Kamer van Koophandel. Ontwikkeling banen en bedrijfsvestigingen Werkzame personen Bedrijfsvestigingen aantal % ontwikkeling 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2010-2011 2005-2011 55.129 56.071 57.434 58.883 58.318 58.460 59.037 +1,0% +7,1% 4.062 4.064 4.168 4.324 4.715 4.836 5.432 +12,3% +33,7% Bron: Bedrijvenregister Zuid-Holland, 1 januari Wat betreft de spreiding over de stad werkt bijna een derde deel (32%, bijna 19.000) van de werkzame personen in het Boerhaavedistrict, bijna 8.000 werknemers (13%) in het Roodenburgerdistrict en bijna 7.000 (12%) in Binnenstad-Noord. Als naar de verdeling van het aantal bedrijfsvestigingen gekeken wordt dan zijn in Binnenstad-Noord relatief veel bedrijfsvestigingen (20%, bijna 1.100) aanwezig. Ook in het Roodenburgerdistrict (17%, ruim 900), in Binnenstad-Zuid en in het Bos- en Gasthuisdistrict (beide 13%) zijn relatief veel bedrijven gevestigd. Werkgelegenheid naar district District werkzame personen bedrijfsvestigingen aantal in% aantal in% totaal 59.037 100% 5.432 100% Binnenstad Zuid 5.083 9% 730 13% Binnenstad Noord 6.883 12% 1.088 20% Stationsdistrict 4.043 7% 169 3% Leiden Noord 2.208 4% 379 7% Roodenburgerdistrict 7.829 13% 904 17% Bos- en Gasthuisdistrict 5.657 10% 686 13% Morsdistrict 5.383 9% 352 6% Boerhaavedistrict 18.834 32% 334 6% Merenwijk 1.968 3% 481 9% Stevenshof 1.149 2% 309 6% 54 Staat van Leiden 2012
6.3 Bedrijfstak De meeste banen in Leiden zijn in de gezondheids- en welzijnzorg. Van de ruim 59.000 werkzame personen werken ruim 16.000 mensen in Leiden in de gezondheids- en welzijnszorg (27%), waarvan de helft in de twee Leidse ziekenhuizen. Met ruim 8.500 banen in het onderwijs (14%), ruim 6.800 werkenden in de groot- en detailhandel (12%) en 6.500 werkenden in de zakelijke dienstverlening (11%) zijn dit ook belangrijke werkgevers in de stad. Veel bedrijfsvestigingen, veelal kleinere bedrijven, behoren tot de bedrijfstakken groot- en detailhandel (20%), advies- en onderzoeksbureaus en specialistische zakelijke dienstverlening (24%) en de gezondheids- en welzijnszorg (12%). Banen (werkzame personen) en bedrijfsvestigingen naar bedrijfstak SBI Bedrijfstak werkzame personen bedrijfsvestigingen totaal 59.037 100% 5.432 100% A Landbouw, bosbouw en visserij 17 0% 11 0% C Industrie 5.255 9% 181 3% D Productie, distributie, electr. en gas 413 1% 4 0% E Distributie van water; afvalbeheer,sanering 350 1% 10 0% F Bouwnijverheid 2.200 4% 523 10% G Groot- en detailhandel; reparatie van auto s 6.872 12% 1.079 20% H Vervoer en opslag 1.982 3% 57 1% I Logies-, maaltijd- en drankverstrekking 2.244 4% 310 6% J Informatie en communicatie 1.610 3% 306 6% K Financiële instellingen 431 1% 44 1% L Verhuur van en handel in onroerend goed 477 1% 74 1% M Advisering, onderzoek, spec.zakel.dienstvl. 4.450 8% 1.050 19% N Verhuur roerend goed, overig zakel.dienstvl. 2.099 4% 263 5% O Openb.bestuur, overheid, sociale verzeker. 3.945 7% 29 1% P Onderwijs 8.515 14% 312 6% Q Gezondheids- en welzijnszorg 16.156 27% 660 12% R Cultuur, sport en recreatie 1.085 2% 244 4% S Overige dienstverlening 936 2% 275 5% 6.4 Bedrijfsgrootte Iets meer dan de helft van alle bedrijfsvestigingen is een eenmanszaak. Dit zijn bijna 2.800 bedrijven in Leiden. De groei in het aantal bedrijven in Leiden is vooral toe te schrijven aan een toename van deze eenmanszaken. Iets meer dan de helft van de werkzame personen in Leiden werkt in een bedrijfsvestiging met meer dan honderd werknemers. Het aandeel van deze (grotere) vestigingen is echter nog geen 5% van het totaal aantal bedrijfsvestigingen in Leiden. Het tegenovergestelde beeld is te zien bij de kleine bedrijven: van alle werkzame personen in Leiden werkt 5% in een eenmanszaak, terwijl 51% van het totaal aantal vestigingen in de stad een eenmanszaak is en nog eens 23% een bedrijf met minder dan vijf personeelsleden. Staat van Leiden 2012 55
De cijfers uitgesplitst naar district wijzen uit dat in de Stevenshof en Merenwijk relatief veel eenmansbedrijven gevestigd zijn, respectievelijk 65% en 64%. Ook in de districten Leiden Noord, Roodenburger, Bos-en Gasthuis en Morsdistrict zijn meer eenmanszaken dan gemiddeld in Leiden. Bedrijfsvestigingen met meer dan 20 werknemers zijn vooral in het Stations- en Boerhaavedistrict te vinden. Banen (werkzame personen) en bedrijfsvestigingen naar bedrijfsgrootte werkzame personen bedrijfsvestigingen totaal 59.037 100% 5.432 100% 1 wp * 2.782 5% 2.782 51% 2-4 wp 3.366 6% 1.271 23% 5-9 wp 3.730 6% 570 10% 10-19 wp 4.453 8% 338 6% 20-49 wp 7.959 13% 267 5% 50-99 wp 6.876 12% 99 2% 100-199 wp 7.019 12% 51 1% 200-499 wp 9.238 16% 31 1% > 500 wp 13.614 23% 10 0% * wp = werkzame personen 6.5 Bedrijventerreinen In Leiden bevinden zich verspreid over de stad twaalf grote en kleinere bedrijventerreinen. In totaal werken op deze bedrijventerreinen ruim 24.000 personen en zijn er bijna 700 bedrijven gevestigd. Dit is respectievelijk 41% van het totaal aantal werkzame personen en 12% van alle bedrijfsvestigingen. Van de werkenden op een bedrijventerrein werkt bijna tweederde deel op het Leiden Bio Science Park (ruim 15.000 personen). Werkgelegenheid uitgesplitst naar locatie werkzame personen 15% 25% 59% Op één van de andere 11 bedrijventerreinen Leiden Bio Science Park bedrijfsvestigingen 10% 3% 88% Niét op een bedrijventerrein 56 Staat van Leiden 2012
Banen (werkzame personen) en bedrijfsvestigingen per bedrijventerrein werkzame personen bedrijfsvestigingen aantal in% aantal in% Leiden Bio Science Park 15.022 62% 143 21% Roomburg 2.801 12% 48 7% De Waard 1.527 6% 84 12% Rooseveltstraat 1.470 6% 120 18% Veilingterrein 670 3% 74 11% Overige 6 bedrijventerreinen 2.602 11% 205 30% totaal 24.092 100% 674 100% 6.6 Kantoren De kantorenvoorraad in Leiden op 1 januari 2012 bedraagt 609.500 m 2 bedrijfsvloeroppervlak. Deze voorraad is de afgelopen twee jaar gestegen met 4,6%. Daarnaast is er nog ruim 60.000 m2 in aanbouw. De totale voorraad bestaat uit 360 panden. 9 daarvan zijn groter dan 10.000 m2 en 193 zijn kleiner dan 500 m2. Begin 2012 stond 14,3% van de kantooroppervlakte leeg. Dat is relatief iets minder dan in 2011 (14,6%) en 2010 (15,2%). De leegstand doet zich vooral voor in panden die gebouwd zijn voor 1980. Van de leegstaande kantoren in 2012 stond 62% langer dan twee jaar leeg, 7% tussen de één en twee jaar en 31% korter dan één jaar. Kantorenvoorraad gemeten in bedrijfsvloeroppervlakte (m 2 ) 56.100 79.800 60.700 494.000 502.000 522.600 in aanbouw in gebruik leeg 88.600 85.900 86.900 2010 2011 2012 Bron: Kantorenmonitor BV, stand per 1 januari Staat van Leiden 2012 57
6.7 Detailhandel In totaal zijn er in Leiden 828 winkels, waarvan tweederde deel (561) zich in de binnenstad bevindt. Daarnaast zijn er in de Leidse winkelgebieden nog 825 vestigingen van ondersteunende diensten zoals horeca, kappers en bankfilialen. Bij de branches valt op dat de binnenstad relatief veel winkelvloeroppervlak heeft in het segment mode en luxe. Winkels met artikelen voor in en om het huis zitten juist vaker buiten het centrum. In hoofdstuk 8 over Toerisme en recreatie is meer informatie te vinden over de koopstromen. Op basis van de onderstaande tabel is ook het leegstandspercentage te berekenen. In heel Leiden bedraagt dit in april 2012 5,9% (104 leegstaande panden in winkelgebieden gedeeld door het totale aantal van 1.757). In de binnenstad is het 6,1%. Vergelijkbare cijfers op landelijk niveau zijn 6,3% voor alle winkelgebieden en ook 6,3% voor binnensteden. Winkels naar branche Leiden totaal binnenstad Leiden aantal m2 wvo % wvo aantal m2 wvo % wvo Leegstand 104 13.315 71 7.250 Dagelijks 212 35.960 25% 100 14.716 18% Mode en luxe 269 43.189 29% 236 37.425 47% Vrije tijd 98 14.688 10% 74 10.212 13% In en om het huis 181 44.982 31% 101 12.924 16% Detailhandel overig 68 7.765 5% 50 4.937 6% Totaal detailhandel 828 146.584 100% 561 80.214 100% Transport en brandstoffen 81 5 Leisure 437 328 Diensten 307 197 Ondersteunende sectoren 825 530 Totaal 1.757 1.162 * wvo = winkelvloeroppervlakte Bron: Locatus, april 2012 6.8 Woon-werkverkeer van en naar Leiden Waar werkt de Leidenaar en waar wonen de in Leiden werkzame personen? De infographic op de volgende bladzijde geeft het antwoord op die vraag, uitgesplitst naar gebieden die rondom Leiden liggen. Iets minder dan de helft van de in Leiden werkzame personen (exclusief zelfstandigen), te weten 27.500 personen, woont in 2009 in Leiden zelf. Dagelijks komen bijna 40.000 mensen naar Leiden om hier te werken. Er zijn ruim 31.000 Leidenaren die in een andere gemeente werken. Leiden heeft in 2009 dan ook een positief pendelsaldo van ruim 8.200 personen (meer mensen erin dan eruit). Het grootste deel van de werknemers die in Leiden werken maar hier niet wonen, woont in een gemeente van Holland Rijnland (21.600), terwijl 10.000 Leidenaren het geld in een gemeente van Holland Rijnland verdienen. Dit resulteert in een positief pendelsaldo met Holland Rijnland van bijna 12.000 personen. Daarentegen heeft Leiden met de regio Haaglanden en Amsterdam een negatief pendelsaldo van respectievelijk 2.100 en 2.500 personen. 58 Staat van Leiden 2012
Een belangrijk deel van het woon-werkverkeer van en naar Leiden is verkeer met een gemeente uit de Leidse regio (Leiderdorp, Oegstgeest, Voorschoten en Zoeterwoude). Als naar de ontwikkeling van het pendelsaldo van Leiden wordt gekeken dan blijkt dat dit saldo sinds 2006 van 6.900 naar 8.200 personen is toegenomen. Woon-werkverkeer van en naar Leiden (excl. zelfstandigen) Nederland overig** Groot- Amsterdam 2.800 5.300 Leiden* 4.100 4.600 Oost- Zuid-Holland**** 500 1.300 10.000 27.500 1.900 Regio Holland Rijnland*** 21.600 9.400 1.800 Stadsregio Rotterdam 7.300 * excl. zelfstandigen ** excl. buitenland *** bestuurlijke indeling Holland Rijnland niet gelijk aan COROP **** excl. Alphen aan den Rijn, Nieuwkoop en Rijnwoude Stadsgewest Haaglanden Bron: CBS Statline, 2009 6.9 Beroepsbevolking In 2011 bestaat de Leidse beroepsbevolking uit ruim 61 duizend personen: díe inwoners van 15 t/m 64 jaar die een baan hebben of zoeken. Het opleidingsniveau van de Leidse beroepsbevolking is hoger dan van álle Leidse 15- t/m 64-jarigen (de potentiële beroepsbevolking) en is ook duidelijk hoger dan de landelijke cijfers. Meer dan de helft van de beroepsbevolking in Leiden heeft een hoge opleiding (hbo/universitair), terwijl dit landelijk een derde is. In de Atlas voor Gemeenten staat Leiden bij de indicator hoogopgeleiden in de beroepsbevolking jaar in jaar uit in de top-3. In hoofdstuk 7 over Werk en inkomen staat meer over de beroepsbevolking, in hoofdstuk 10 over Onderwijs staat meer over het opleidingsniveau van alle 15- t/m 64-jarigen. Staat van Leiden 2012 59
Opleidingsniveau beroepsbevolking Hoog 34% 52% Midden 33% 43% Laag 15% 23% Nederland Leiden Bron: CBS, EBB 2011 6.10 Werkloosheid - niet werkende werkzoekenden In Leiden zijn eind 2011 ruim 3.800 bij het UWV ingeschreven niet-werkende werkzoekenden. Dit is 4,5% van de 15 t/m 64 jarigen. Ten opzichte van eind 2008 is deze groep ruim 9% groter geworden. De samenstelling van de werkgelegenheid van Leiden (gezondheidszorg, overheid en onderwijs) is relatief minder gevoelig voor de effecten van de economische crisis. Vergeleken met middelgrote gemeenten van Nederland, de G32, is in Leiden de groei in de werkloosheid dan ook minder groot. Voor een meer uitgebreide beschrijving van de werkloosheid in Leiden zie hoofdstuk 7 over Werk en inkomen. 6.11 Sociaal-economische index Een stad is aantrekkelijk om te wonen als er veel voorzieningen zijn, maar ook het aanbod van banen is van belang. In de Atlas voor Gemeenten 2012 waarin de 50 grootste gemeenten jaarlijks worden vergeleken, blijkt dat de sociaal-economische positie van Leiden weer in de lift zit. Na een daling sinds 2006 tot een 18 e plaats in 2011, staat Leiden in 2012 weer op de 13 e plaats. Als het om sociaal-economische aspecten gaat scoort Leiden bovengemiddeld goed op creatieve klasse, vrouwenparticipatie, werkgelegenheidsontwikkeling, en het (lage) aantal personen met een bijstandsuitkering of met arbeidsongeschiktheid. De beoordelingen liggen onder het gemiddelde als het gaat om de netto participatiegraad en de groeisectoren (financiële en zakelijke dienstverlening). Dit laatste aspect lijkt negatief maar het beeld is iets genuanceerder: Leiden heeft een groot en stabiel onderwijs-gezondheidscluster dat zorgt voor banengroei, soms zelfs tegen de conjunctuur in. Gemeenten met een vergelijkbare sociaal-economische index zijn Zwolle, s-hertogenbosch, Leidschendam-Voorburg en Apeldoorn. De hoogste posities worden, evenals vorig jaar, ingenomen door Amstelveen (1 e ), Haarlemmermeer, Utrecht, Amersfoort en Alphen aan den Rijn. 60 Staat van Leiden 2012
Sociaal economische positie Leiden (nummer 1 is de beste) positie 2012 positie 2011 Sociaal-economische index 13 18 Arbeidsongeschiktheid 2 3 % Laagopgeleiden 4 3 Participatie vrouwen 15 18 Bijstand 17 25 Werkloosheid 24 31 Armoede 25 30 Banen 30 29 % Groeisectoren 36 36 Bron: Atlas voor Gemeenten, 2012 6.12 Trends en ontwikkelingen Op economisch gebied is de wereld sterk in verandering door nieuwe trends als het veranderend consumentengedrag, andere werkvormen, internationalisering en uiteraard ook door de sterke invloed van de recessie. De fysieke ruimte om te ondernemen is in toenemende mate schaars. Tegelijkertijd wordt er anders gewerkt en anders geconsumeerd, wat leidt tot andere vragen op het gebied van ruimtegebruik en de trend om over te gaan tot functiemenging. Andere werkvormen Kleine zelfstandigen, en steeds vaker ook grotere bedrijven, hebben meer en meer behoefte aan een inspirerende werkomgeving, zoals een historische binnenstad. Daarnaast is het aantal ZZP ers in de stad groeiend en is Het Nieuwe Werken en thuiswerken in opkomst. Dit gaat ten koste van de behoefte aan aparte kantoor- of bedrijfslocaties en vraagt om een andere kijk op ruimtegebruik voor bedrijvigheid. Functiemenging in woonwijken is hierbij één van de mogelijkheden. Anders consumeren Door de opkomst van internet en alle mogelijkheden die dit biedt, gaan we anders consumeren. Dit heeft gevolgen voor de hoeveelheid winkels en het vloeroppervlak. Er gaat leegstand ontstaan. Daarnaast gaat de consument steeds kieskeuriger om met zijn schaarse tijd en heeft hij/zij hoge eisen als het gaat om de kwaliteit van voorzieningen. Dit geldt voor de kwaliteit van de winkels en horeca, de openbare ruimte, de bereikbaarheid, het parkeren enzovoorts. Vanuit die kracht moet Leiden ruimtelijk kiezen waar ze bepaalde ontwikkelingen wel en niet wenst. Meer informatie? Meer informatie over Economie vindt u op www.leiden.nl/statistiek Voor rapporten: klik op Onderzoeksbank Voor tabellen: klik op Leiden in cijfers bijvoorbeeld Feitenblad Werkgelegenheid in Leiden Kantorenmonitor Holland Rijnland Factsheet Bio Science park Staat van Leiden 2012 61