Vooronderzoek Plan van aanpak Colleges Management & Organisatie / Loopbaanontwikkeling & Participatie Practoraat Burgerschap Practor: Docentonderzoekers: Laurence Guérin Edwin Beskers Klaas Bosma Lianne van de Maat Joris Poffers Maart 2018
Practoraat Burgerschap Het practoraat Burgerschap wordt gedragen door het MBO college Management & Organisatie en MBO college Loopbaanontwikkeling & Participatie. Het MBO heeft een drievoudige kwalificatieplicht: het opleiden voor een beroep, het kwalificeren voor doorstroom naar hoger onderwijs en het voorbereiden op deelname in de maatschappij. Het ROC van Twente vindt het belangrijk om niet alleen beroepsvoorbereidende te zijn, maar ook goed toe te rusten voor burgerschap. Voorbereiding op burgerschap kan zowel in samenhang met het beroep als los van het beroep worden gedaan. Vraagstukken die met burgerschap te maken hebben, zijn bijvoorbeeld werk-gerelateerde ethische vraagstukken waarmee studenten geconfronteerd kunnen worden. Voor een verpleegkundige kan zo n ethisch vraagstuk zijn: moet je een terrorist medische zorg bieden --zoals gebeurde bij de aanslagen in Parijs in 2013? Deze vraag heeft zich een verpleegkundige gesteld toen hij aanwezig was in een bar en spontaan een geblesseerde man te hulp schoot en ontdekte dat hij een bomgordel om had. Na een korte afweging, heeft hij hem geholpen. De beroepsethiek stelt dat medische zorg aan iedereen moet worden verleend, maar persoonlijke of principiële afkeur zou kunnen leiden tot andere beslissingen. Hier kruisen zich beroepbesoefenaar zijn en burger zijn. Een ander, misschien minder sprekend, voorbeeld is hoe een timmerman keuzes moet maken tussen typen materialen: welke hout is echt duurzaam en welke niet, waarom is het belangrijk moeten om duurzame materialen te gebruiken, hoe worden keurmerken gedefinieerd en wat zegt het over de duurzaamheid van hout of materialen? Burgerschapsvorming in het beroep kan ook betrekking hebben tot besluitvorming in het bedrijf of de rol van vakbonden. Burgerschapsvorming los van het beroep laat studenten verder kennismaken met de democratie en oefent hun zelfredzaamheid en oordeelsvermogen met betrekking tot belangrijke vraagstukken: deze kunnen individueel zijn, zoals gezonde leefstijl, persoonlijke economische situatie en politieke identiteit, of maatschappelijk gerelateerd. Het ROC van Twente heeft als focus Twents burgerschap. De meeste studenten blijven in Twente wonen en werken. Dit betekent dat de nadruk moet liggen op een lokale verkenning en verdieping van wat er speelt in de Twentse gemeenten en op onderzoek van de maatschappelijke functies van bedrijven en instellingen in Twente. Tegelijkertijd zijn studenten natuurlijk nationale burgers en wereldburgers en moeten ze dus ook vertrouwd raken met nationale en globale vraagstukken. Uitgangspunten Er zijn nu met betrekking tot burgerschapsvorming twee aspecten die relevant zijn. Het eerste aspect is onze visie op burgerschap en wat Twentse burgerschap inhoudt. Het tweede aspect is betere verankering van burgerschap in het curriculum en afstemming ervan op de visie op burgerschap. Laten we beginnen met het eerste aspect. Burgerschap is politiek gekleurd Educaties, zoals burgerschapsvorming, zijn ideologisch gemotiveerd, en democratie en burgerschap zijn controversiële concepten. Er zijn verschillende ideeën over hoe een democratie zou moeten functioneren en wat burgerschap betekent. Dit vraagt om een gedegen rechtvaardiging van de concepten die gebruikt worden in burgerschapsvorming en een verheldering van wat we bedoelen met Twents burgerschap. Welke invulling willen we geven aan wat een goede Twentse burger is?
Dit is afhankelijk enerzijds van de bestaande cultuur van ons ROC en welke cultuur we willen stimuleren en anderzijds de eigenschappen en achtergrond van onze studenten en docenten. De cultuur van het ROC beïnvloedt het beeld dat studenten al hebben van democratie. Ons doen en laten zal het beeld dat studenten hebben van democratie bevestigen of ontkrachten. Een heldere invulling van de waarden die voor het ROC van belang zijn en welke we willen nastreven is belangrijk. Om dit te kunnen definiëren is het relevant om na te gaan welk beeld van goed burgerschap we hebben en welk we willen stimuleren. Welke kennis, vaardigheden en waarden zou deze goede burger moeten hebben en welke soort participatie streven we na? De invulling van wat deze goede burger is, is een politieke keuze omdat we daardoor kiezen voor een bepaalde invulling van burgerschap en democratie. Deze visie zal ook bepalend zijn voor het type (leer)activiteiten/projecten dat we ontwikkelen. Burgerschap in het curriculum De wijze waarop burgerschapsvorming is verankerd in onze curriculum is afhankelijk van onze visie: moet burgerschap een apart vak blijven of moet burgerschap geïntegreerd worden in alle vakken of moet het een combinatie van de twee zijn? Het opnieuw denken over het curriculum met betrekking tot burgerschapsvorming vraagt om rekening te houden met verschillende aspecten: de vier domeinen die wettelijk verplicht zijn, maar ook meer basale curriculumvragen. Hiervoor gebruiken we het spinnenweb van Van den Akker (zie figuur 1) waarin alle aspecten zoals leerdoelen, leerinhoud, toetsing en leeractiviteiten enzovoort opnieuw worden bekeken en gedefinieerd. Figuur 1: Spinnenweb van Van den Akker Het bepalen van de verschillende aspecten van het curriculum voor burgerschapsvorming zal bepalend zijn voor hoe burgerschap concreet wordt vormgegeven. De student staat centraal Studenten zijn al burgers als ze bij ons binnen komen. Ze komen binnen met hun impliciete en expliciete ideeën over democratie en instituties. Hun ervaring en oordeel is al gevormd over bijvoorbeeld politie, justitie, politici en politiek, onderwijs, zorginstellingen, enzovoort. Om burgerschapsvorming opnieuw te overdenken is het van belang om studenten een stem te geven: wat zijn hun impliciete beelden, wat motiveert ze (misschien activerende werkvormen), welke onderwerpen interesseren ze (inhoud)? Of willen ze liever leren door
doen? Projecten die authentieke vraagstukken behandelen waarin studenten voorstellen/adviezen of oplossingen bedenken en mee kunnen doen in het formele beslissingsproces maken het mogelijk om concreet participatie te oefenen, maar ook ingewijd te worden in (politieke) besluitvormingsprocessen. Belangrijk in zulke projecten is om studenten met just-in-time informatie te voorzien over politiek, beslissingsprocessen enzovoort. Hiervoor is het relevant om duurzame samenwerking tussen gemeente, bedrijven en het ROC aan te gaan. Ook kunnen studenten meedenken en kartrekker zijn voor activiteiten die ROC-breed zijn of zelf projecten ontwikkelen in samenwerking met docentonderzoekers en gemeente/bedrijven. Het idee is dan om een groep gemotiveerde studenten te koppelen aan een docent-onderzoeker en de practor om gezamenlijk activiteiten te ontwerpen binnen eerst de twee MBO colleges en dan ROC breed. Gewenste situatie De gewenste situatie is dat de visie op burgerschap helder geformuleerd wordt en aan drie eisen voldoet: een politieke eis, een pedagogische eis en een praktische eis. De politieke eis heeft te maken met het rechtvaardigen van het idee van burgerschap dat gekozen wordt. De pedagogische eis heeft te maken met het oefenen van de autonomie van studenten. Met autonomie bedoelen we zelfregering overeenkomstig eigen waarde en waarheden (van der Ploeg, 1995). De praktische eis is dat deze visie implementeerbaar is. Zoals reeds vermeld, speelt deze visie op twee niveaus: 1. de ontwikkeling van een visie op burgerschap en, 2. de ontwikkeling van een visie op curriculumniveau. Deze twee niveaus zullen elkaar beïnvloeden. De twee visies worden gedefinieerd en ontwikkeld door het practoraat en een beleidsadviseur omdat beide een sterke invloed zullen hebben op de inhoudelijke invulling voor de komende jaren. Verder is de gewenste situatie dat burgerschapsvorming goed verankerd wordt in het curriculum zowel in beroepsgerelateerde vakken als apart, en dat er relevante ROC-brede activiteiten worden uitgevoerd die studenten en docenten samen hebben opgesteld. Daardoor kunnen onze studenten ervaren wat democratie is, waarom het belangrijk is en verder leren zichzelf te redden in de maatschappij (emancipatie). Het optimale doel is dat onze studenten later volwaardig kunnen meedoen en meebeslissen als burgers. Docenten voelen zich bekwaam in het geven en ontwikkelen van relevant onderwijs m.b.t. burgerschap en in het opzetten en begeleiden van projecten. Ze wisselen hun expertise uit en kunnen afhankelijk van hun interesse en achtergrond in verschillende MBO colleges andere docenten ondersteunen. Studenten voelen zich betrokken bij wat er in en rond het ROC van Twente gebeurt. Hun stem wordt gehoord en ze doen actief mee in het ontwikkelen van projecten. Doelen van het practoraat Burgerschap Op grond van de twee visies en het vooronderzoek waarin voornamelijk de behoefte van docenten en studenten in kaart wordt gebracht (zie bijlage 1 voor het plan van aanpak), wordt het programma van het practoraat vastgelegd.
Hoofdoel van het practoraat is om te onderzoeken wat nodig is met betrekking tot burgerschapsvorming en burgerschapsvorming te monitoren waar nodig te verbeteren. Dit kan gedeeltelijk gerealiseerd worden door het ontwerpen van nieuwe burgerschapspraktijken en het evalueren of bestaande en nieuwe praktijken werken zoals bedoeld zijn. Daarom zijn de volgende taken de meest belangrijke: 1. de ontwikkeling van de twee visies in samenwerking met beleidsadviseurs en het monitoren ervan, 2. de verbetering van de bestaande praktijk (waar behoefte is) en de ontwikkeling van nieuwe projecten met docenten, studenten en externe partners (gemeente en bedrijven), 3. de ontwikkeling van professionaliseringstrajecten en professionaliseringsactiviteiten zoals lezingen voor docenten en andere geïnteresseerden, 4. ondersteunen bij de ontwikkeling van ROC-brede burgerschapsthema en activiteiten, 5. het binnen halen van subsidies om de omvang van de bovengenoemde taken uit te breiden. Onderzoeksvragen Dit mond uit in de drie volgende onderzoeksvragen: (1) Welke visie van burgerschap past bij de identiteit en cultuur van het ROC van Twente? (2) Hoe kan burgerschapsvorming optimaal verankerd worden in het curriculum? En hoe kan burgerschapsvorming de autonomie van studenten bevorderen? (3) Welke thema s, projecten en professionaliseringsactiviteiten hebben prioriteit? Om antwoord te geven op deze onderzoeksvragen is een vooronderzoek uitgevoerd. Vooronderzoek Het vooronderzoek bestaat uit vier analyses: probleemanalyse, contextanalyse, doelgroepanalyse en krachtenveldanalyse. Voor de drie eerste analyses wordt het kader van Smith en Ragan (2005) gebruikt. Dit vooronderzoek vindt eerst plaats in drie colleges van het ROC van Twente en bij alle burgerschapsdocenten ROC Breed. Probleemanalyse De probleemanalyse heeft als doel om aan de ene kant het probleem te verduidelijken vanuit de perspectieven van relevante stakeholders en aan de andere kant te verduidelijken wat de oorzaken ervan zijn. Het probleemanalyse model bestaat uit drie punten waarvan twee relevant zijn: (1) bepaal het probleem en (2) bepaal de oorzaak van het probleem. De leidende vragen in dit deel van het vooronderzoek zijn: 1. Welke visies op burgerschapsvorming zijn er in het ROC en binnen de twee colleges?
2. Hoe is Burgerschapsvorming verankerd in het curriculum? 3. Hoe kunnen we zorgen voor een integrale inbedding van burgerschap (Bedrijf, ouders en RoC van Twente, HBO, VMBO)? 4. Waarom zijn er verschillende visies op Burgerschapsvorming? Ook wordt onderzocht wat de discrepantie is tussen hoe het zou moeten (waar willen we heen) en wat we nu bereiken. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van het discrepantiemodel waarbij vijf hoofdpunten bepaald moeten worden om de discrepantie helder te krijgen. Deze hoofdpunten zijn 1) Stel de huidige doelen van burgerschap, 2) Bepaal in hoeverre de doelen gehaald worden, 3) Bepaal wat de discrepantie is tussen wat is en wat zou het moeten zijn, 4) Prioriteer de discrepanties en 5) Bepaal de instructiebehoefte. Deze worden vertaald naar de situatie binnen het ROC van Twente. De leidende vragen in dit deel van het vooronderzoek zijn: 5. Welke doelen worden nu bereikt? 6. Welke doelen willen we bereiken? 7. Welke thema s, leeractiviteiten of projecten hebben prioriteit en wat zijn onze best practices? 8. Op welke manier zouden de thema s kunnen worden aangeboden? 9. Wat hebben docenten nodig (aan kennen en kunnen) om goed onderwijs te geven op gebied van burgerschap? Contextanalyse In de contextanalyse worden de randvoorwaarden in kaart gebracht. Met deze randvoorwaarden moet worden rekening gehouden bij de ontwikkeling van nieuwe projecten, het verbeteren van projecten en professionaliseringstrajecten. In de context wordt gekeken naar zaken zoals achtergrond van docenten, gebruikte materialen en ook naar de invloed van filosofieën en taboes binnen de organisatie m.b.t. het onderwerp. In deze analyse zijn er vijf hoofdpunten: (1) bepaal de achtergrond van de burgerschapsdocent, (2) bepaal of de nieuwe instructie moet aansluiten bij een bestaande leerlijn/curricula (analyseer de bestaande materialen), (3) de faciliteiten en leermaterialen, (4) de karakteristieken van de school of organisatie (primaire doel van de organisatie en invloed van probleem op deze visie) en (5) de filosofieën en taboes. De leidende vragen in dit deel van het vooronderzoek zijn: 1. Wat zijn de kernmerken van burgerschapsdocenten? 2. Welke leermaterialen, projecten of andere educaties worden gebruikt?
3. Wat is de kwaliteit van de leermaterialen, projecten of educaties? 4. Hoe wordt burgerschapsvorming gefaciliteerd? 5. Welke taboes of moeilijkheden zijn er in het onderwijzen van Burgerschapsvorming? Doelgroepanalyse In de doelgroep analyse worden relevante kenmerken van de studenten in kaart gebracht. Achtergrondkenmerken van studenten, maar ook de motivatie van studenten voor burgerschapsthema s en het vak burgerschap, ook sociale aspecten worden in kaart gebracht. In deze analyse zijn er vier hoofdpunten: (1) cognitief, (2) affectief, (3) sociaal en (4) fysiologisch. De leidende vragen in dit deel van het vooronderzoek zijn: 1. Wat is de algemene achtergrond van de student? 2. Welk opleidingsdoel heeft de student voor ogen? 3. Wat is zijn ervaring met burgerschapsvorming in de vooropleiding? 4. Wat is zijn ervaring met burgerschapsvorming in de mbo-opleiding (voor studenten die al bezig zijn, dan wel hun opleiding (bijna) hebben afgerond)? 5. Wat is zijn motivatie voor burgerschapsvorming? Krachtenveldanalyse In de krachtenveldanalyse is het doel om in kaart te brengen welke stakeholders positief staan tegenover het verbeteren van burgerschap, wie wel en niet actief wil meewerken. De leidende vraag in dit deel van het vooronderzoek is: 1. Wat is het draagvlak bij docenten en studenten om actief bij te dragen aan het verbetering van burgerschapsvorming?