J S L A N D F I N L A N D Z W E D E N N O O R W E G E N Oslo Helsinki Stockholm Tallinn E S T L A N D V E R E N I G D Dublin L A N D DENEMARKEN Kopenhagen Riga L E T L A N D L I T O U W E N K O N I N G K R IJ K Vilnius Minsk Londen Amsterdam NEDERLAND Berlijn P O L E N W I T R U S L A N D Brussel D U I T S L A N D Warschau Parijs LUXEMBURG Luxemburg Praag Kie F R A N K R I J K Bern ZWITSERLAND Wenen O O S T E N R IJ K Bratislava Budapest H O N G A R IJ E.. Chisinau Ljubljana Zagreb.. Belgrado Boekarest Sarajevo rid E Rome Skopje B U L G A R IJ E Sofia Tirana G R I E K E N L A N D
19 2.1 Fries als moedertaal onder de inwoners van Friese gemeenten (%) Schiermonnikoog Ameland Terschelling Dongeradeel Vlieland Harlingen het Bildt Ferwerderadiel Franekeradeel Menameradiel Leeuwarderadeel Leeuwarden Dantumadiel Kollumerland c.a. Tytsjerksteradiel Achtkarspelen Littenseradiel Smallingerland Opsterland Súdwest-Fryslân Heerenveen Ooststellingwerf De Fryske Marren Weststellingwerf gemiddeld Fryslân = 55,3% De moedertaal is als volgt gedefinieerd: de taal waarin de respondent is opgevoed. Bovenstaande provinciekaart omvat percentagegegevens van respondenten die aangeven het Fries als moedertaal te hebben. Fries als moedertaal in % toe- afname t.o.v. 2011 80-90 70-80 60-70 50-60 40-50 30-40 20-30 Bron: Provincie Fryslân, quick scan Friese taal, Leeuwarden, 2015
20 2.2 Fries verstaan per gemeente (%) Schiermonnikoog Ameland Terschelling Dongeradeel Vlieland Harlingen het Bildt Ferwerderadiel Franekeradeel Menameradiel Leeuwarderadeel Leeuwarden Dantumadiel Kollumerland c.a. Tytsjerksteradiel Achtkarspelen Littenseradiel Smallingerland Opsterland Súdwest-Fryslân Heerenveen Ooststellingwerf De Fryske Marren Weststellingwerf gemiddeld Fryslân = 85,1% Bovenstaande kaart geeft de percentages weer, waar de respondent heeft aangegeven het verstaan van de Friese taal naar eigen zeggen goed of heel goed te beheersen. Fries verstaan in % 90-100 80-90 70-80 60-70 50-60 toe- afname t.o.v. 2011 Bron: provincie Fryslân, quick scan Friese taal, Leeuwarden, 2015
21 2.3 Fries spreken per gemeente (%) Schiermonnikoog Ameland Terschelling Dongeradeel Vlieland Harlingen het Bildt Ferwerderadiel Franekeradeel Menameradiel Leeuwarderadeel Leeuwarden Dantumadiel Kollumerland c.a. Tytsjerksteradiel Achtkarspelen Littenseradiel Smallingerland Opsterland Súdwest-Fryslân Heerenveen Ooststellingwerf De Fryske Marren Weststellingwerf gemiddeld Fryslân = 66,6% Bovenstaande kaart geeft de percentages weer, waar de respondent heeft aangegeven het spreken van de Friese taal naar eigen zeggen goed of heel goed te beheersen. Fries spreken in % 90-100 80-90 70-80 60-70 50-60 40-50 30-40 20-30 toe- afname t.o.v. 2011 Bron: provincie Fryslân, quick scan Friese taal, Leeuwarden, 2015
22 2.4 Fries lezen per gemeente (%) Schiermonnikoog Ameland Terschelling Dongeradeel Ferwerderadiel Harlingen het Bildt Franekeradeel Menameradiel Leeuwarderadeel Leeuwarden Dantumadiel Kollumerland c.a. Tytsjerksteradiel Achtkarspelen Littenseradiel Smallingerland Opsterland Súdwest-Fryslân Heerenveen Ooststellingwerf De Fryske Marren Weststellingwerf gemiddeld Fryslân = 51,8% Bovenstaande kaart geeft de percentages weer, waar de respondent heeft aangegeven het lezen van de Friese taal naar eigen zeggen goed of heel goed te beheersen. toe- afname t.o.v. 2011 Fries lezen in % 70-80 60-70 50-60 40-50 30-40 20-30 Bron: provincie Fryslân, quick scan Friese taal, Leeuwarden, 2015
23 2.5 Fries schrijven per gemeente (%) Schiermonnikoog Ameland Terschelling Dongeradeel Vlieland Harlingen het Bildt Ferwerderadiel Franekeradeel Menameradiel Leeuwarderadeel Leeuwarden Dantumadiel Kollumerland c.a. Tytsjerksteradiel Achtkarspelen Littenseradiel Smallingerland Opsterland Súdwest-Fryslân Heerenveen Ooststellingwerf De Fryske Marren Weststellingwerf gemiddeld Fryslân = 14,5% Bovenstaande kaart geeft de percentages weer, waar de respondent heeft aangegeven het schrijven van de Friese taal naar eigen zeggen goed of heel goed te beheersen. Fries schrijven in % toe- afname t.o.v. 2011 30-40 20-30 10-20 0-10 Bron: provincie Fryslân, quick scan Friese taal, Leeuwarden, 2015
24 2.6 spreektaal Fries tegen partner per gemeente (%) Schiermonnikoog Ameland Terschelling Dongeradeel Vlieland Harlingen het Bildt Ferwerderadiel Franekeradeel Menameradiel Leeuwarderadeel Leeuwarden Dantumadiel Kollumerland c.a. Tytsjerksteradiel Achtkarspelen Littenseradiel Smallingerland Opsterland Súdwest-Fryslân Heerenveen Ooststellingwerf De Fryske Marren Weststellingwerf gemiddeld Fryslân = 47,1% Bovenstaande kaart geeft de percentages weer, waar de respondent heeft aangegeven meestal Fries met zijn/haar partner te spreken. spreektaal Fries tegen partner in % toe- afname t.o.v. 2011 70-80 60-70 50-60 40-50 20-30 10-20 Bron: provincie Fryslân, quick scan Friese taal, Leeuwarden, 2015
25 2.7 spreektaal Fries tegen kinderen per gemeente (%) Schiermonnikoog Ameland Terschelling Dongeradeel Vlieland Harlingen het Bildt Ferwerderadiel Franekeradeel Menameradiel Leeuwarderadeel Leeuwarden Dantumadiel Kollumerland c.a. Tytsjerksteradiel Achtkarspelen Littenseradiel Smallingerland Opsterland Súdwest-Fryslân Heerenveen Ooststellingwerf De Fryske Marren Weststellingwerf gemiddeld Fryslân = 47,5% Bovenstaande kaart geeft de percentages weer, waar de respondent heeft aangegeven meestal Fries met zijn/haar eigen kind te spreken. spreektaal Fries tegen kinderen in % toe- afname t.o.v. 2011 80-90 70-80 60-70 50-60 40-50 20-30 10-20 Bron: provincie Fryslân, quick scan Friese taal, Leeuwarden, 2015
27 3.1 gemeenten met een intentieverklaring Fries Schiermonnikoog Ameland Terschelling Dongeradeel Ferwerderadiel Vlieland het Bildt Franekeradeel Menameradiel Leeuwarderadeel Dantumadiel Kollumerland c.a. Achtkarspelen Tytsjerksteradiel Harlingen Leeuwarden Littenseradiel Smallingerland Opsterland Súdwest-Fryslân Heerenveen Ooststellingwerf De Fryske Marren Weststellingwerf Bovenstaande kaart geeft een overzicht van de gemeenten die met de provincie Fryslân de afspraak gemaakt hebben zoveel mogelijk de Friese taal te gebruiken in onderling geregistreerde schriftelijke stukken. Deze afspraak ligt vastgelegd in een zogenaamde intentieverklaring. De gemeente Boarnsterhim had een intentieverklaring met de provincie Fryslân afgesloten, maar deze gemeente is in 2014 opgegaan in vier andere gemeenten. Tussen de provincie Fryslân en de gemeenten Leeuwarden, Heerenveen en De Fryske Marren zijn nog geen afspraken gemaakt over het gebruik van het Fries in onderlinge communicatie. Gemeente Súdwest-Fryslân heeft al na de gemeentelijke herindeling in 2011 aangegeven zich gebonden te voelen aan de intentieverklaring die de eerdere gemeente Wymbritseradiel met de provincie gesloten had. Informatie over gemeenten met een beleidsplan of verordening voor het Fries is in deze kaart niet opgenomen. In de Wet Gebruik Friese taal, die op 1 januari 2014 is ingegaan, ligt namelijk vastgelegd dat alle decentrale overheden en bestuursorganen in het Friese taalgebied (dat bestaat uit alle Friese gemeenten, behalve Weststellingwerf en de Waddeneilanden) verplicht zijn een beleidsplan op te stellen voor het gebruik van de Friese taal in hun gemeente of bestuursorgaan. gemeenten met een intentieverklaring Bron: Gemeenten en Frysk, www.gemeentenenfrysk.nl
28 3.2 gemeenten die het Tomke-project meefinancieren Ameland Schiermonnikoog Terschelling Dongeradeel Vlieland Harlingen het Bildt Ferwerderadiel Franekeradeel Menameradiel Leeuwarderadeel Leeuwarden Dantumadiel Kollumerland c.a. Tytsjerksteradiel Achtkarspelen Littenseradiel Smallingerland Opsterland Súdwest-Fryslân Heerenveen Ooststellingwerf De Fryske Marren Weststellingwerf Het Tomke-project is een Friestalig taal- en leesbevorderingsproject gericht op de doelgroep peuters (kinderen van 2 tot 4 jaar) en hun ouders/opvoeders. Tomke is in 1996 in het leven geroepen en kent elk jaar een nieuw thema. Doel van het project is om de Friestalige leescultuur in deze leeftijdscategorie te bevorderen en ouders en andere opvoeders actueel en aansprekend Fries materiaal aan te bieden. Meer informatie is te vinden op www.tomke.nl. In 2014 ontving het Tomke-project subsidie van de provincie Fryslân en de gemeenten die op de kaart zijn aangegeven. Bij de subsidieaanvragen bij gemeenten is de hoogte van het bedrag bepaald op basis van het aantal inwoners van de desbetreffende gemeente. De financiële bijdrage van gemeenten wordt gebruikt voor het Tomke-boekje, de televisie-uitzendingen, inspiratieavonden en het bibliotheekprogramma. gemeenten die het Tomke-project meefinancieren Bron: Jaarverslag Tomke-project 2014
29 3.3 aantal kinderen op Friestalige en/of tweetalige kindercentra per gemeente Schiermonnikoog Ameland Terschelling Dongeradeel (10) Ferwerderadiel (7) (7) het Bildt Vlieland (3) Dantumadiel Kollumerland c.a. (2) Leeuwarderadeel Achtkarspelen (10) Franekeradeemera- (10) Menadiel Tytsjerksteradiel (7) (6) Harlingen (17) Leeuwarden (15) (10) Smallingerland Littenseradiel (5) Súdwest-Fryslân (23) Opsterland (6) (8) Heerenveen Ooststellingwerf De Fryske Marren (21) Weststellingwerf Bovenstaande kaart geeft de situatie weer per september 2015. De kaart geeft het aantal Friestalige en/of tweetalige kinderdagverblijven en peuterspeelzalen in Fryslân weer en (een schatting van) het aantal kinderen dat op deze kindercentra zit. 0 50-100 100-250 250 + toe- of afname t.o.v. 2011 van het aantal Friestalige en/of tweetalige kindercentra (2) = aantal Friestalige en/of tweetalige kindercentra per gemeente geen vergelijking mogelijk in verband met gemeentelijke herindelingen Bron: Sintrum Frysktalige Berne-opfang, Leeuwarden 2015
30 3.4 basisscholen die aangesloten zijn bij het Netwurk Trijetalige Skoallen (3TS) Schiermonnikoog Vlieland Harlingen Terschelling het Bildt (5) (9) Littenseradiel Ameland Franekeradeel (1) Menameradiel Dongeradeel (3) Ferwerderadiel (2) Dantumadiel (1) (1) Kollumerland c.a. Leeuwardera- (6) deel Achtkarspelen (4) Tytsjerksteradiel (5) Leeuwarden (13) Smallingerland (1) Súdwest-Fryslân (12) Opsterland (3) (1) Heerenveen Ooststellingwerf (1) De Fryske Marren (6) Weststellingwerf Bovenstaande kaart laat per gemeente het aantal scholen zien dat aangesloten is bij het Netwurk Trijetalige Skoallen en het percentage drietalige basisscholen van het totale aantal basisscholen in de gemeente. percentage drietalige scholen per gemeente 0% 0-10% 10-25% 25-50% 50% en meer De scholen die aangesloten zijn bij het Netwurk Trijetalige Skoallen (Netwerk Drietalige Scholen) gebruiken een drietalig model voor het basisonderwijs of zijn bezig om dit model in te voeren. Volgens dat model worden de drie talen (Fries, Nederlands, Engels) als vak onderwezen en ook als instructietaal voor andere vakken gebruikt. (5) aantal drietalige scholen per gemeente Bron: Cedin, Taalsintrum Frysk 2015
31 3.5 scholen in het voortgezet onderwijs die Friese les geven Schiermonnikoog Nes Ameland Midsland Ferwert Vlieland Vlieland St.-Annaparochie Damwald Dokkum Kollum Leeuwarden Hurdegaryp Buitenpost Franeker Burgum Harlingen Surhuisterveen Bolsward Wommels Grou Drachten Sneek Gorredijk Waskemeer Koudum Joure Heerenveen Oosterwolde BalkBalk Lemmer Wolvega Bovenstaande kaart geeft de scholen in het voortgezet onderwijs weer die het Fries als vak geven in het eerste en/of tweede leerjaar. Het aanbieden van Friese les in het eerste leerjaar van de middelbare school is verplicht voor scholen in het Friestalig gebied. Daarnaast zijn er in Fryslân een aantal scholen die meertalig voortgezet onderwijs (mvo) aanbieden. Op deze mvo-scholen worden het Fries, Nederlands en Engels niet alleen als vak gegeven, maar ook gebruikt als instructietaal school waar geen of niet het hele jaar het vak Fries wordt gegeven in het eerste leerjaar (38) school waar het hele jaar het vak Fries wordt gegeven in het eerste leerjaar (44) school waar ook vanaf het tweede leerjaar het vak Fries gegeven (15) meertalig voorgezet onderwijs (6) Bron: Provincie Fryslân
32 3.6 Friestalige eed/belofte door gemeenteraadsleden per gemeente (%) Schiermonnikoog Ameland Terschelling Dongeradeel Vlieland Harlingen het Bildt Ferwerderadiel Franekeradeel Menameradiel Leeuwarderadeel Leeuwarden Dantumadiel Kollumerland c.a. Tytsjerksteradiel Achtkarspelen Littenseradiel Smallingerland Opsterland Súdwest-Fryslân Heerenveen Ooststellingwerf De Fryske Marren Weststellingwerf Bovenstaande kaart geeft het percentage weer van het aantal afleggingen van de Friestalige eed/belofte door gemeenteraadsleden in 2014. 90-100 80-90 60-70 40-50 30-40 20-30 0 toename t.o.v. 2011 geen vergelijking mogelijk in verband met gemeentelijke herindelingen 50-60 10-20 0-10 Bron: Gemeenten in Fryslân
33 3.7 gemeenten met officiële Friestalige toponiemen Schiermonnikoog Ameland Terschelling Dongeradeel Vlieland Harlingen het Bildt Ferwerderadiel Franekeradeel Menameradiel Leeuwarderadeel Leeuwarden Dantumadiel Kollumerland c.a. Tytsjerksteradiel Achtkarspelen Littenseradiel Smallingerland Opsterland Súdwest-Fryslân Heerenveen Ooststellingwerf De Fryske Marren Weststellingwerf Bovenstaande kaart geeft een overzicht van de gemeenten met officiële Friestalige toponiemen. Dit betekent dat de gemeente er officieel voor gekozen heeft om de Friestalige plaatsnamen of gemeentenaam te gebruiken. Door gemeentelijke herindelingen zijn er gemeenten die zowel Friestalige als Nederlandstalige toponiemen gebruiken. gemeente met Friestalige toponiemen gemeente met Friestalige- en Nederlandstalige toponiemen gemeente met Nederlandstalige toponiemen Bron: Gemeenten en Frysk
34 3.8 Friestalige plaatsnamen in de provincie Fryslân Ameland Schiermonnikoog Terschelling Dongeradeel Vlieland Harlingen het Bildt Ferwerderadiel Franekeradeel Menameradiel Leeuwarderadeel Leeuwarden Dantumadiel Kollumerland c.a. Tytsjerksteradiel Achtkarspelen Littenseradiel Smallingerland Opsterland Súdwest-Fryslân Heerenveen Ooststellingwerf De Fryske Marren Weststellingwerf Bovenstaande kaart geeft een overzicht van de spreiding van Friestalige en Nederlandstalige plaatsnamen in de provincie. Enkele plaatsnamen zijn van oudsher Friestalig en hebben geen Nederlandstalige variant. Deze plaatsnamen zijn op de kaart aangeduid als Friestalig. Friestalige plaatsnamen Nederlandstalige plaatsnamen Bron: Provincie Fryslân en Topografyske Wurkgroep Fryslân
35 3.9 gemeenten met officiële Friestalige waternamen Ameland Schiermonnikoog Terschelling Dongeradeel Vlieland Harlingen het Bildt Ferwerderadiel Franekeradeel Menameradiel Leeuwarderadeel Leeuwarden Dantumadiel Kollumerland c.a. Tytsjerksteradiel Achtkarspelen Littenseradiel Smallingerland Opsterland Súdwest-Fryslân Heerenveen Ooststellingwerf De Fryske Marren Weststellingwerf Op 15 maart 2006 hebben Provinciale Staten officieel de waternamen in Fryslân vastgelegd. Alle Friese gemeenten op het vaste land, met uitzondering van Harlingen, hebben gekozen voor Friese waternamen. Harlingen heeft gebruikt gemaakt van de mogelijkheid om de waternamen in het Nederlands vast te leggen. De gemeenten Het Bildt, Oost- en Weststellingwerf hebben waternamen in de eigen streektaal en in het Fries. gemeenten met Friestalige waternamen gemeenten met waternamen in de streektaal gemeenten met Nederlandstalige waternamen Bron: Provincie Fryslân