concept Stappenplan Op naar een Energieneutrale woning

concept Stappenplan Op naar een Energieneutrale woning

Colofon: Dit document is opgesteld in opdracht van de gemeente Breda afdeling milieu Tekst Edwin Waelput - Tempas Bouwmanagement Samenstelling en vormgeving Petra Maas - Beeldverband Niets uit deze rapportage mag worden overgenomen zonder bronvermelding. Aan de inhoud van deze rapportage kunnen geen rechten worden ontleend. Eventuele rechthebbenden op gebruikt beeldmateriaal dienen contact op te nemen met de uitgever. Tempas Bouwmanagement, juli 2014 Disclaimer: In dit stappenplan wordt verwezen naar websites van uitvoerende partijen. Dat kunnen adviseurs, installateurs en aannemers zijn. De opstellers van dit stappenplan zijn niet verantwoordelijk voor de juistheid van de geleverde adviezen en diensten van derden en kunnen hier dan ook niet voor aansprakelijk gesteld worden.

Inhoudsopgave Inleiding Leeswijzer Inventarisatie Stap 1: In Kaart Brengen van Huidig en Toekomstig Energieverbruik STap 2: Bepalen van de Technische Staat van de Woning Stap 3: Energielabel vs. Energie Prestatie Advies Stap 4: Stellen van het Ambitieniveau en Duurzaamheidscriteria Stap 5: Opstellen van een Programma van Eisen Stap 6: Kosten en Financiering Stap 7: (Onder)aannemers en Leveranciers Stap 8: Onderzoek de Noodzaak van Vergunningen Voorbereiding Stap 9: Organiseren Kennis en Capaciteit voor de Uitvoering Stap 10: Opstellen Uitvoeringsplan & Controleren van de Uitvoering Uitvoering & oplevering Stap 11: Begeleiden en Controleren van de Uitvoering en Oplevering Stap 12: Regelen Garantie(s) Onderhoud & beheer Stap 13: Monitoren en Evalueren Prestaties Stap 14: Onderhoudscontract(en) en Controle op Onderhoud en Gebruik Stap 15: Stimuleren Energiezuinig Gedrag Bewoners Bijlage: Verwijzigingen Overzicht van belangrijke definities en begrippen

Inleiding Waarom dit stappenplan? Mooi dat u overweegt maatregelen te gaan nemen die het energieverbruik van uw woning omlaag brengen. Naast voordelen als een lagere energierekening, meer comfort en toegenomen waarde van uw woning levert u, met de getroffen maatregelen, een mooie bijdrage aan het Bredase klimaatbeleid. Dit stappenplan is bedoeld om u overzicht en houvast te geven tijdens uw reis naar een energieneutrale woning. Het maakt daarbij niet uit of het een bestaande of een nieuwe woning betreft. Indien er sprake is van een beperkt aantal maatregelen, wordt dat in dit stappenplan een aanpassing genoemd (vb. het plaatsen van dubbel glas of het vervangen van uw CV-ketel) Als het aantal maatregelen op bouwkundig en installatietechnisch gebied groot is, wordt dit een verbouwing genoemd (vb. het aanleggen van vloerverwarming ter vervanging van verwarming met radiatoren) De grootste stap, waarbij in feite het gehele huis wordt aangepakt,noemen we een renovatie Het is overigens niet zo dat elke stap uit dit stappenplan genomen en afgerond moet worden. Welke stappen u neemt hangt sterk af van de omvang van de verduurzaming van uw woning. Meer informatie over hoe dit stappenplan te gebruiken vindt u in de Leeswijzer.

Wat is energieneutraal? Het is van belang dat alle betrokken partijen in de energieneutrale aanpak van uw woning een gelijk beeld hebben bij het woord energieneutraal. In dit stappenplan is gekozen om de definitie van AgentschapNL te gebruiken, omdat deze helder en eenduidig aangeeft wat bij energieneutraal het einddoel is. Als het energieverbruik (Gas, Stadsverwarming en Elektriciteit) van een woning, over een jaar gemeten, minder dan of gelijk aan nul is, is er sprake van een energieneutrale woning. Anders gesteld: Uw woning onttrekt evenveel of minder energie aan het gas-, stadsverwarmingsen elektriciteitsnetwerk dan er vanuit duurzame bronnen wordt toegeleverd. Waarom energieneutraal? Het energieneutraal maken van uw woning kan om verschillende redenen plaatsvinden: Omdat het technisch mogelijk is Omdat het de maandlasten verlaagt door de stookkosten naar beneden te brengen Omdat het een goed meetbare én controleerbare aanpak is Omdat het resultaat van de genomen stappen beïnvloedbaar is door gedrag, techniek en combinaties daarvan Het is een ambitieuze aanpak die zeer zeker lonend zal blijken!

Hoe maakt u uw bestaande woning Energieneutraal? In eerste instantie moet u kijken naar uw huidige energieverbruik en er voor zorgen dat u dat verlaagt. Dat kan zonder daarbij aan comfort in te leveren! Beeldvorming en bewustwording van uw energiegebruik zijn een effectieve stap richting een energieneutrale woning. Vragen die u zichzelf hierbij kunt stellen zijn: Hoeveel energieverbruik ik eigenlijk? Is dat veel voor een huis als het mijne? Wat verbruiken vergelijkbare woningen in mijn buurt/straat? Hoeveel apparaten heb ik in huis en wat verbruiken die? Zijn er apparaten aan vervanging toe of kunnen ze beter worden afgesteld? Als het energieverbruik geoptimaliseerd is, kunt u met technische ingrepen het energieverbruik verder verlagen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan isoleren, het aanpassen dan wel vervangen van de verwarmingsbron, nieuwe apparatuur, zonnepanelen en/of zonnecollectoren. Daarnaast zijn er verschillende oplossingen in omloop, die een koppeling maken tussen uw energiegedrag en techniek. Door een slimme thermostaat, stand- by killers en afwezigheidsdetectoren/bewegingsmelders toe te passen, kunt u uw verbruik nog verder verbeteren.

Verder loont het natuurlijk om zelf duurzame energie op te wekken. Zoals eerder aangegeven, onttrekt een energieneutrale woning niet méér energie aan het elektriciteits-, warmte en gasnetwerk, dan dat het zelf op duurzame wijze opwekt. Om uw woning volledig energieneutraal te kunnen maken is het dus noodzakelijk om zelf duurzame energie op te wekken. Duurzame energie is energie waarover de mensheid voor onbeperkte tijd kan beschikken en waarbij, door het gebruik ervan, het leefmilieu en de mogelijkheden voor toekomstige generaties niet worden beperkt. Voor een woning zijn er vier verschillende opties: Bodemwarmte: Een warmtepompsysteem gebruikt de aarde/bodem als warmtewisselaar Warmte uit de lucht: Vergelijkbaar met een warmtepompsysteem, met het verschil dat de lucht als warmtewisselaar wordt gebruikt Zonne-energie: De zon kan op twee manieren gebruikt worden om energie te leveren aan uw woning. Met behulp van Photo Voltaische (PV) cellen/panelen kunt u elektriciteit opwekken. En door middel van Zonnecollectoren kunt u warm water voor tapwater en verwarming maken Windenergie: Met kleine, compacte windmolens is het mogelijk om zelf windenergie op te wekken

Leeswijzer Dit stappenplan beschrijft stappen richting een energieneutrale woning. Daarmee is een groot deel van uw ambitie eigenlijk al vastgelegd. Er is een breed scala aan mogelijkheden om dit te bereiken. U hoeft niet al de beschreven stappen te doorlopen om te komen tot deze ambitie. Dit is met name afhankelijk van de bouwkundige en installatietechnische staat van uw woning. Inventarisatie

onderhoud & beheer uitvoering & oplevering voorbereiding

Inventarisatie

Stap 1: In Kaart Brengen van Huidig en Toekomstig Energieverbruik Om het juiste vertrekpunt van uw energie-verduurzaming te kunnen bepalen is het van belang dat u inzicht krijgt in het huidige energiegebruik van uw woning. Dat heet energiebewustwording. Feitelijk wordt hier het verkrijgen van inzicht van uw energiegedrag bedoeld. Het energieverbruik wordt verdeeld in gas-/warmteverbruik en elektrisch verbruik. In onderstaand overzicht staat, voor een gemiddelde woning in Nederland, weergegeven welk percentage van het totale energieverbruik voor rekening van gas en elektra komt. Wanneer u uw totale energieverbruik beschouwd in relatie tot de hoeveelheid energie, komt 80% voor rekening van het gasverbruik en 20% voor het elektraverbruik. Als u echter kijkt naar de kosten, heeft het gasverbruik een aandeel van 56% en elektra een aandeel van 44%. Dat komt doordat een kwh ca. 0,23 en een m3 gas 0,65 kostte (prijspeil 2013). Wist u dat bewustwording van het eigen energiegedrag al een eerste reductie op het energieverbruik tot gevolg zal hebben van zo n 10%? 12

Het energieverbruik van het afgelopen jaar is af te lezen op uw energierekening. Op die nota staan o.a. de volgende waarden vermeld: Het gasverbruik in m3 aardgas of GigaJoule (GJ) Het elektraverbruik in kwh Uw energiemaatschappij vermeldt doorgaans ook het verbruik van een aantal voorgaande jaren, meestal drie. Van dit overzicht kunt u mooi gebruik maken om uw historische verbruik te analyseren en een aanname te doen van uw toekomstige behoefte. Bij deze vergelijking is het van belang om mee te nemen met hoeveel personen u in huis bent en hoeveel u thuis bent geweest. Ook is het hierbij van belang om wijzigingen in bezettingsgraad in het achterhoofd te houden. Vergelijking Gas-/Warmteverbruik Bij de vergelijking van het gasverbruik is het van belang om te weten of: De winters onderling verschillen in strengheid De bewonerssamenstelling is gewijzigd U anders bent gaan verwarmen (andere ketel/verwarmingsbron, kamers gaan verwarmen die eerst niet verwarmd werden) Er bouwkundige of installatietechnische wijzigingen zijn doorgevoerd Vergelijking Elektriciteitsverbruik Om inzicht te krijgen in uw elektriciteitsverbruik, kan het handig zijn de volgende overzichten op te stellen: Inventarisatie van al uw apparaten met een stekker (incl. de bijbehorende vermogens) Inventarisatie van de stand-by tijden van uw apparaten Monitoren van het verbruik van uw apparaten Kijk voor hulp bij het verder verfijnen van uw verbruiken in de bijlage 13

Stap 2: Bepalen van de Technische Staat van de Woning Het is van belang om bij de verduurzaming van uw woning vast te leggen wat de technische nulstand is. Dat is werk voor een specialist. Door vooraf vast te stellen wat de technische toestand van de woning is, kunnen de te nemen stappen goed in kaart worden gebracht. Om de invloed van maatregelen op een woning objectief in kaart te brengen, is er speciale software op de markt gebracht waarmee adviseurs u kunnen ondersteunen. Met EPC-calculatiesoftware en software zoals Greencalc en GPR kan de gehele duurzaamheid van uw woning in kaart gebracht worden. wist u dat 80% van het warmteverlies van uw woning via wanden, vloeren en dak gaat? 14

Om de nulstand van de woning vast te leggen dient er een inventarisatie te worden gemaakt. Die inventarisatie kunt u zelf doen maar ook laten uitvoeren door een adviseur. Hierin moeten minimaal de volgende zaken onderzocht en gewaardeerd zijn: Isolatiewaarden van de blinde delen; Hiermee wordt de thermische isolatiewaarde van de niet lichtdoorlatende gevelelementen (zoals muren, borstweringen en puivullingen) bedoeld. Deze waarde wordt de Rc-waarde genoemd. Hoe hoger dit getal is des te beter isoleert het betreffende deel op warmte. Isolatiewaarden vloer(en); Dit is met name van belang voor de begane grondvloer. Isolatiewaarden dak(en) Soort kozijnen en isolatiewaarden Soort(en) beglazing en isolatiewaarden Soort ventilatie Kierdichtingen Verwarmingssysteem Heeft u een CV-ketel met radiatoren of vloerverwarming Ventilatiesysteem Maakt u gebruik van mechanische ventilatie/roosters 15

Stap 3: Energielabel vs. Energie Prestatie Advies Energielabel Voor financiering van de verduurzaming van uw woning kan een financier (bijv. de bank) het verplicht stellen een energielabel te laten opstellen. Dit label geeft u inzicht in de prestatie van uw woning op het gebied van energie. Het vertaalt de nulstand van de woning, de uitgangssituatie voordat u maatregelen gaat treffen. De labels voor bestaande woningen lopen van G tot A en voor nieuwbouw woningen zelfs tot A++++. Bij het energielabel krijgt u een beperkt aantal energiebesparende adviezen. Dit is een lijst met mogelijke standaardmaatregelen, die uw woning energiezuiniger kunnen maken. Deze lijst wordt echter niet specifiek voor uw woning opgesteld. Dit energielabel komt u waarschijnlijk wel bekend voor Uw auto, wasmachine en andere huishoudelijke apparaten hebben er ook één 16

Energie Prestatie Advies (EPA) EPA is een maatwerkadvies en dus wél speciaal op uw huis(-houden) afgestemd. Het maakt duidelijk hoe u energie kunt besparen en/of duurzaam kunt opwekken. U krijgt een EPA na een onderzoek door een gecertificeerde EPAadviseur. Deze adviseur komt bij u thuis en kijkt naar de isolatie, apparatuur voor verwarming, ventilatie of koeling van uw woning etc. Vervolgens zet hij op een rij: waar u energie kunt besparen, hoeveel u daarvoor moet investeren en op welke termijn u de investering kunt terugverdienen. U kunt besluiten dat u de maatregelen gaat uitvoeren en met de adviseur afspreken dat, na controle, het gewijzigde energielabel wordt afgegeven. Een erkend EPA-adviseur heeft veel ervaring met het opstellen van een maatwerkadvies, dat geschreven wordt op uw woning en het gebruik ervan. Aan de hand van de rapportage van deze adviseur krijgt u inzicht in de energieprestatie van uw woning maar ook wat u kunt doen om uw woning vanuit energetisch oogpunt te verbeteren. Hoe kiest u een goede Epa-adviseur? Op www.energielabel.nl/woningen kunt u een erkend EPA-adviseur vinden. Het is verstandig de referenties van de beoogde partij op te vragen en online te controleren of er klachten te vinden zijn. Deze navraag kunt u eventueel ook doen bij de branchevereniging. Op basis van deze gegevens kunt u een goed geïnformeerde keuze maken. 17

Stap 4: Stellen van het Ambitieniveau Dit stappenplan beschrijft stappen richting een energieneutrale woning. Daarmee is een groot deel van uw ambitie eigenlijk al vastgelegd. Er is een breed scala aan mogelijkheden om dit te bereiken. De bouwkundige toestand van uw woning bepaalt in belangrijke mate of er sprake moet zijn van een duurzame verbouwing of een duurzame renovatie om te komen tot een energieneutraal concept. Als u een woning heeft, die in goede bouwkundige conditie verkeert is het vaak toereikend om te kiezen voor een duurzame verbouwing en niet een voor een renovatie. Daarmee wordt bedoeld dat er op onderdelen aanpassingen plaats zullen gaan vinden. Denk daarbij aan het vervangen van de beglazing voor hoogwaardig isolatieglas of het isoleren van de niet lichtdoorlatende geveldelen. Als de bouwkundige toestand van uw woning over het geheel slecht is te noemen is een duurzame renovatie vaak de oplossing. Daarbij is een combinatie van bouwkundige en installatietechnische aanpassingen en verbeteringen, in het licht van energieneutraliteit, noodzakelijk. Deze verbeteringen kunnen zowel aaneengesloten als gefaseerd uitgevoerd worden. Een bouwkundig en/of installatietechnisch adviseur kan u hierbij van het juiste advies voorzien. Daarbij is het van belang dat de adviezen rekenschap geven ten aanzien van de beheersaspecten: Tijd, Geld, Kwaliteit, Informatie en Organisatie. 18

Stap 5: Opstellen van een Programma van Eisen Als u gekozen heeft voor een duurzame renovatie, is het (laten) opstellen van een Programma van Eisen (PvE) zeer aan te bevelen. Door uw wensen en eisen te omschrijven, vormt u zich een goed beeld van het beoogde eindresultaat en de stappen die nodig zijn om het gewenste eindresultaat te kunnen boeken. Het PvE: Definieert een basis voor evaluatie Geeft richting aan een oplossing Bevordert teamwork Legt het juridische kader vast Dit stappenplan kan een goede bijdrage leveren aan en een leidraad zijn voor het opstellen van een PvE. Daarnaast kunt u eventueel gebruik maken van een zogenaamd normblad *1 Tevens is het verstandig uw renovatieplan in fases te beschrijven. Als u dit niet zelf kunt of wilt doen, kan een gespecialiseerd adviesbureau u hierin van dienst zijn. Aan de hand van dit document kunt u op eenduidige en doeltreffende wijze communiceren met de partijen die u gaat betrekken bij de uitwerking en realisatie van uw renovatie (architect, bouwkundig adviseur, constructeur, installatieadviseur, aannemer en installateurs). Per slot van rekening staan in dit document uw wensen en eisen helder beschreven. Het is voor u als huiseigenaar dus van belang om een goed PvE op te (laten) stellen. Ter verduidelijking van het plan neemt u hierin ook tekeningen (plattegronden en details) op. PvE en tekeningen vormen zo een prima basis voor de verdere uitwerking en realisatie van uw plannen. *1 Dat kan voor bouwkundige wensen en eisen volgens de NEN 2658 http://www.nen.nl/pdfpreview/preview_8231.pdf 19

Stap 6: Kosten en Financiering kosten Op basis van het EPA krijgt u een aardig idee wat de maximale investering ongeveer zal zijn. Met het opgestelde PvE is het vervolgens zeer goed mogelijk om de bijbehorende realisatiekosten te bepalen. Voor het bepalen van de aanneemsom bestaan er grofweg twee mogelijkheden: U vraagt offerte aan op basis van PvE & tekeningen Op basis van gelijke uitgangspunten gaat u vrijblijvend prijs opvragen bij meerdere (best meer dan 3) onderling vergelijkbare partijen. U laat uw plannen doorrekenen door een bouwkostendeskundige De aanneemsom die deze onafhanekelijke partij berekent, dient voor u als leidraad. Op basis hiervan kunt u gaan aanbesteden of inkopen. U weet nu vooraf wat u in kostenopzicht te wachten staat. Dat geeft zekerheid en een grotere kans van slagen. Financiering Het is altijd aan te raden goed te inventariseren welke subsidieregelingen en financieringsmogelijkheden er zijn. De rijksoverheid heeft een handige website ingericht www.meermetminder.nl met veel achtergrondinformatie over energie besparen. Op www.energiesubsidiewijzer.nl treft u een overzicht aan van de lopende subsidie- en financieringsmogelijkheden. Subsidies zijn er normaal gesproken op de volgende niveaus: Gemeentelijk Provinciaal Landelijk Voor Breda zijn er op dit moment geen Subsidiemogelijkheden en zijn er 6 Groenfinancieringen. Ook banken en het bedrijfsleven bieden op verschillende manieren financiële ondersteuning, waardoor het mogelijk wordt uw plannen te realiseren. Dit kan bijvoorbeeld zijn in de vorm van een hypotheek, lening of lease-constructie. 20

Groenfinancieringen Onderstaand treft u een overzicht van een aantal actuele groenfinancieringen. Voor nadere details over deze financieringsmogelijkheden wordt verwezen naar de financieringsinstanties zelf. Energiebespaarlening Lening tot max. 25.000 om te investeren in energiebesparende maatregelen Rentekorting bij een Hypotheek U kunt een rentekorting krijgen van 0,1% bij 1 Energielabelstap en 0,2% bij 2 Energielabelstappen over de gehele hypotheek Groenhypotheek Particuliere woningeigenaren Kan een aanvulling op uw bestaande hypotheek vorm of een tweede hypotheek zijn. U krijgt 1% vermindering op uw rentepercentage als u: 4 labelsprongen tot minimaal label B (max. te lenen bedrag 50.000,-) 5 labelsprongen tot minimaal label A (max. te lenen bedrag 100.000,-) Duurzaamheidslening Energiehypotheek Als u aantoonbaar meer dan 2 energielabel-sprongen maakt, heeft u bij deze lening recht op 0,2% overall hypotheekrentekorting Triodos Hypotheek voor duurzame woningen U krijgt tot max. 0,6% rentekorting op uw hypotheek bij verbetering van uw energielabel GreenLoans Lening Een bedrag tussen de 2.500 tot 50.000 kunt u lenen tegen 5,5% danwel 6,2% rente Tevens bestaat er de mogelijkheid om een deel van het werk onder te brengen in een lager BTW-tarief. Bijvoorbeeld voor: Isoleren van woningen 6% BTW regeling voor woningen (ouder dan 2 jaar) waarvan de RCwaarde wordt opgetrokken naar het niveau van het huidige Bouwbesluit 21

Er bestaan ook andere mogelijkheden om de verduurzaming van uw woning te financieren of anderszins betaalbaar te maken. Een interessante optie is de collectieve aanschaf van materialen, voorzieningen en installaties door buren of wijkbewoners. Op het gebied van PV-cellen en zonnecollectoren gebeurt dat al op grote schaal. Ook kunt u denken aan zogenaamde Blok-voor-Blok principes. Hierbij worden de kosten van een verduurzaming opgebracht door de bewoners, door het verschil in energiekosten af te dragen aan een partij die deze regeling uitvoert. Zodoende kosten de aanpassingen u in eerste instantie geen geld en heeft u wel een comfortabeler huis. Als u de kosten voor uw verduurzaming wél zelf kunt opbrengen, is het lonender om dit op eigen titel uit te laten voeren. Er vanuit gaande dat u nog lang zult blijven wonen in uw verduurzaamde en comfortabelere woning. Het valt aan te bevelen de keuze voor uw financieringsvorm weloverwogen te maken. Samen met een erkend financieel expert/planner kunt u een financieel plan opstellen. Uiteraard kunt u de financieringsmogelijkheden ook met de accountmanager van uw bank bespreken. En afhankelijk van de omvang van de benodigde financiering is het verstandig om met uw boekhouder of belastingsadviseur te overleggen. Kijk in de bijlage voor nadere informatie over de verschillende subsidie- en financieringsmogelijkheden 22

Stap 7: (Onder)aannemers en Leveranciers Bij de verduurzaming van uw woning, zeker bij een renovatie, is het van belang dat de beoogde uitvoerende partijen goede en werkbare Algemene Voorwaarden hanteren. Dit is een belangrijk keuzecriterium. Het is aan te raden, dat u beschikking heeft over deze Algemene Voorwaarden voordat u gaat aanbesteden dan wel offerte gaat opvragen. Vaak zijn aannemers en installateurs aangesloten bij brancheverenigingen. Een van de grootste is UNETO-VNI. Dit is de ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de elektrotechnische detailhandel. Het lidmaatschap van een branchevereniging zegt veel over de wijze van handelen en uitvoeren van deze partij. Zij worden door de branchevereniging regelmatig getoetst op het naleven van de gedragscode, die bij het betreffende lidmaatschap hoort. Dat is voor u een zekerheid maar nog geen garantie op een vlot en succesvol project. Op www.werkspot.nl/brancheverenigingen is meer informatie te vinden. Kijk in de bijlage voor een overzicht van brancheverenigingen 23

Stap 8: Vraag (indien nodig) een Omgevingsvergunning aan Als u bepaald heeft dat uw renovatie op basis van heldere uitgangspunten, al dan niet gefaseerd, uitgevoerd kan worden, is het van belang te bepalen of er vergunning benodigd zijn. Op de site www.omgevingsloket.nl kunt u toetsen of voor de uitvoering van uw plan een zogeheten omgevingsvergunning benodigd is. Aan de hand van een aantal project-/planspecifieke vragen wordt een eindscore opgemaakt, die bepaalt of uw plan vergunningsplichtig is. Het is ook mogelijk dat er een toets op het gebied van Ruimtelijke Ordening moet plaatsvinden. Dat kan het geval zijn wanneer u een aan- of opbouw realiseert. Voor die toets kunt u contact opnemen met de afdeling Bouw-&Woningtoezicht van de Gemeente Breda. Vervolgens is het zaak dat de vergunningsprocedure correct wordt ingezet door de benodigde documenten tijdig te overleggen. Aangeraden wordt om, voorafgaand aan de indiening van uw aanvraag, contact op te nemen met de afdeling Bouw&Woning Toezicht en uw plan en aanvraag inhoudelijk te bespreken. 24

25

Voorbereiding

Stap 9: Organiseren Kennis en Capaciteit voor de Uitvoering Om een vlotte realisatie van uw plannen te kunnen waarborgen is het verstandig om vakkundige partijen om u heen te verzamelen die hun vak verstaan en integer handelen. Daarmee wordt gedoeld op partijen die op een correcte manier belastingen en premies afdragen. Er bestaan in de bouw- en installatiebranche immers nogal wat beunhazen. Maar onthoud: Goedkoop, is duur koop! 28

Stap10: Opstellen Uitvoeringsplan & Controleren van de Uitvoering Om de beoogde aanpassingen aan uw woning zo efficiënt mogelijk ten uitvoer te kunnen brengen, is het noodzakelijk een uitvoeringsplan op te stellen. Hiermee worden de uit te voeren werkzaamheden in de juiste volgorde gezet. Hierdoor verzekert u zichzelf van een minimum aan overlast, een zo kort mogelijke doorlooptijd en een maximum aan resultaat. Uiteraard heeft het opstellen van een uitvoeringsplan alleen zin, wanneer er een serie van elkaar opvolgende werkzaamheden plaats moet vinden. Indien er alleen beglazing vervangen gaat worden of er worden alleen PV-panelen op het dak van uw woning geplaatst, dan is het opstellen van zo n plan meestal niet nodig. Het opstellen van een dergelijk uitvoeringsplan kunt u over laten aan een aannemer of een onafhankelijk adviseur. Het is van belang dat u de kwaliteit van de materialen en installaties die u heeft ingekocht ook daadwerkelijk geleverd krijgt. Het is belangrijk dat u, vooraf bepaald: wanneer, hoe en door wie hierop gecontroleerd wordt. Deze controlemomenten spreekt u vooraf door met uw aannemer en/of installateur. 29

Uitvoering & Oplevering

Stap11: Begeleiden en Controleren van de Uitvoering en Oplevering Het valt aan te bevelen om, tijdens de uitvoering van uw verbouwing/renovatie, vinger aan de pols te houden. Door regelmatig een ronde te maken met de verantwoordelijke aannemer/installateur, beperkt u de kans op verrassingen achteraf. U kunt dan tijdens deze rondes kritische vragen stellen, opmerkingen maken e.d. Deze zullen dan door de betreffende partij moeten worden beantwoordt, danwel aangepast. Ten tijde van uw verbouwing/renovatie voeren de bouwkundig aannemer en installateurs werkzaamheden uit ten behoeve van de verduurzaming van uw woning. Doorgaans zullen de uitvoerende partijen voor deze werkzaamheden termijnbetalingen van u verlangen. Let op! Daarmee komt het eigendom van de geleverde werkzaamheden dus nog niet voor 100% in uw bezit! Dat gebeurt pas bij de officiële oplevering van wat u contractueel bent overeengekomen met derden. Pas dan verschuift zowel het juridisch als economisch eigendom van de aannemer/installateur naar u en wordt het 100% uw eigendom. Er wordt dan ook met klem aangeraden een officieel oplevermoment te plannen en daarvan een zogenoemd Proces Verbaal van Oplevering (PVO) op te stellen en dit te laten ondertekenen door de aannemer/installateur. Op dit PVO staat puntsgewijs vermeld welke zaken aangepast/vervangen etc. moeten worden en binnen welk tijdsbestek dat moet plaatsvinden. Ook voor de door u ingekochte installaties geldt dat deze door de installateur bedrijfsvaardig worden opgeleverd. Het is zaak uw installateur op papier te laten vastleggen, dat de installaties volgens de geldende voorschriften en normen zijn aangelegd. Kijk voor een voorbeeld van een dergelijk Proces Verbaal van Oplevering in de bijlage 32

Stap12: Regelen Garantie(s) Om uw exploitatiekosten zo laag mogelijk te houden, is het van belang om de juiste garantiebepalingen en garantieverklaringen te krijgen. De garantiebepalingen geven de voorwaarden/condities weer waaronder u garantie krijgt (bv onderhoudscontract voor uw CV-ketel), terwijl de garantieverklaring aangeeft wat de garantie precies inhoudt (m.a.w. wat wordt voor welke duur gegarandeerd). Zorg er te allen tijde voor dat de garantie op een onderdeel pas ingaat op de datum van oplevering. Controleer ook dat de installaties bekend zijn bij de producent. Dit is met name van belang voor installaties, omdat -mocht de installateur onverhoopt failliet gaan- u dan kunt terugvallen op de fabrieksgaranties. 33

Onderhoud & Beheer

Stap13: Monitoren en Evalueren Prestaties Nu komt het moment van de waarheid. U wilt natuurlijk erg graag weten of de genomen maatregelen daadwerkelijk opleveren wat u voor ogen had bij aanvang van de renovatie. Dat is een meerjaren controle en deze kan op een aantal manieren plaatsvinden. Een van die methoden is jaarlijks op uw energierekening te kijken en die te vergelijken met de voorgaande jaren. Zo kunt u zien wat het effect is geweest van de aanpassingen met daarbij de Hellmann- en graaddagen-beschouwing in het achterhoofd. Stap14: Onderhoudscontract(en) en Controle op Onderhoud en Gebruik Nu uw renovatie gerealiseerd is, volgt de gebruiks- en onderhoudsperiode. In deze periode ziet u er met name op toe dat de gesloten onderhoudscontracten worden opgevolgd. U ziet er met andere woorden op toe dat de installaties worden onderhouden conform de daartoe gemaakte afspraken. Voor de exploitatie van uw nieuwe en bestaande installaties is het van belang om deze in goede conditie te houden. Het verdient aanbeveling een onderhoudscontract af te sluiten, waarbij het afstellen en meten van het rendement van de installaties wordt meegenomen. Er wordt onderscheid gemaakt tussen preventief en correctief onderhoud. Het is zeer aan te raden om de garantieverklaringen en bepalingen te allen tijde in het achterhoofd te houden. Het kan namelijk zo zijn dat, ook al wordt preventief onderhoud uitgevoerd, er zich problemen voordoen. Vaak wordt correctief onderhoud, zoals vervangingen e.d., tegen betaling uitgevoerd door de installateur. Als zich dat voordoet, dient u te controleren of deze vervanging onder de garantie valt. 36

Stap15: Stimuleren Energiezuinig Gedrag Bewoners Gefeliciteerd! Uw woning is nu energieneutraal! Zoals gezegd een ambitieus én lonend plan. Uw energierekening is ten opzichte van de nulsituatie mooi omlaag gebracht, zowel het comfort als de waarde van uw huis prima zijn gestegen en u draagt tegelijkertijd bij aan een beter Bredaas, en dus ook landelijk, milieu. Als u uw energieneutraliteit uitdraagt aan uw medebewoners, zullen ze zien dat het leuk is om effectief om te gaan met energie én dat het lonend is. Middels apps op uw computer/laptop/tablet en mobiele telefoon, is het mogelijk om elkaar uit te dagen op energiegebied. Maar u kunt bijvoorbeeld de winst ook delen door uit eten te gaan, een goed doel te steunen of een intern duurzaamheidsfonds op te zetten. 37

Bijlagen

Verder verfijnen van uw gas-/warmteverbruik Energiegebruikstatistieken Er is op internet een groot aantal sites te vinden waar energiegebruikstatistieken van woningen in Breda te vinden zijn. Een van die sites is www.klimaatmonitor. databank.nl U kunt een beeld krijgen van de gemiddelde verbruiken in de stad en daarmee inzicht verkrijgen in uw relatieve verbruik. Het is belangrijk te weten dat bij bovenstaande vergelijking de bouwkundige conditie en bewonerssamenstelling niet zijn meegenomen. Het betreft hier feitelijk gewoon de opgenomen meterstanden. Of een verbruik hoog of laag is verder nog afhankelijk van een aantal factoren. De bouwkundige staat van de woning maar ook de bewonerssamenstelling en hun gedrag zijn bepalend voor het gebruik. Vergelijk winters onderling Uiteraard is de soort winter en vooral de buitentemperatuur van belang voor uw gasverbruik. Het Koude- of Hellmanngetal en de Graaddagen-beoordeling geven hierin inzicht.

Koude- of Hellmann-getal Het koudegetal, ook wel aangeduid als het Hellmanngetal (H), naar de Duitse meteoroloog Gustav Hellmann, is een maat voor de koude in het tijdvak van 1 november van het voorafgaande jaar tot en met 31 maart van het genoemde jaar. Voorbeeld: 1963 heeft betrekking op de periode 1 november 1962 tot en met 31 maart 1963. Het wordt verkregen door over dit tijdvak alle etmaalgemiddelde temperaturen beneden het vriespunt op te tellen met weglating van het minteken. Hellmanngetal (H) Classificatie H > 300 Streng H > 160 Zeer koud H > 100 Koud H < 100 Normaal H < 40 Zacht H < 20 Zeer zacht H < 10 Buitengewoon zacht Jaar Hellmangetal soort winter 2007-2008 20,3 Zacht 2008-2009 56,5 Normaal 2009-2010 94,7 Normaal 2010-2011 80,6 Normaal 2011-2012 88.4 Normaal Graaddagen-methode Een graaddag is een rekeneenheid om de (variërende) temperatuur op een eenvoudige manier mee te kunnen nemen in berekeningen, met name in berekeningen over energieverbruik. Een graaddag is relatief ten opzichte van een referentie temperatuur, meestal die waarbij geen verwarming meer nodig is (gesteld op 18 graden Celsius). Een graaddag is gedefinieerd als referentietemperatuur minus de gemiddelde temperatuur over de gehele dag, geminimaliseerd op 0.

De gemiddelde temperatuur over een dag is in Nederland typisch gemeten bij het KNMI in de Bilt. Als de gemiddelde temperatuur over een bepaalde dag 10 graden Celsius was, dan heeft die dag een equivalent van (18-10=8) 8 graaddagen. Als de gemiddelde temperatuur hoger ligt dan de referentietemperatuur (bijvoorbeeld 20 graden), dan is er typisch geen verwarming nodig; het aantal graaddagen is dan 0 (en niet -2). Typisch worden graaddagen over een heel jaar opgeteld. In Nederland zijn er ongeveer 3.000 gewogen gewogen graaddagen per jaar. Voorbeeld: MinderGas berekent hoeveel procent gas er meer of minder is gebruikt over 2 verschillende jaren. Stel, in 2006 verbruik je 1800 kubieke meter gas en waren er 2718 gewogen graaddagen. Na het nemen van energiebesparende maatregelen verbruik je in 2007 1100 kubieke meter gas en waren er 2565 gewogen graaddagen. Zoals aan het aantal graaddagen te zien is, was 2006 met 2718 gewogen graaddagen kouder dan 2007 met maar 2565 gewogen graaddagen. In 2006 was het gasverbruik per gewogen graaddag: 1800 2718 = 0,66 m3/ graaddag. In 2007 was dit: 1100 2565 = 0,43 m3/graaddag. Het gasverbruik per gewogen graaddag is in 2007 aanzienlijk lager dan in 2006. Gecorrigeerd voor weersinvloeden, is er door de energiebesparende maatregelen 35% minder energie gebruikt. Immers, 0,43 m3/graaddag komt overeen met 65% van 0,66 m3/graaddag, dus 35% (= 100-65) minder verbruik. Indien je geen rekening zou houden met de weersinvloeden dan zou je uitkomen op een besparing van 39%. Immers, 1100 m3 komt overeen met 61% van 1800 m3, dus 39% minder. Deze rekenwijze geeft een te hoog besparingspercentage. Dit komt door het zachtere weer in 2007 ten opzichte van 2006.

Verder verfijnen van uw gas-/warmteverbruik Inventarisatie van uw apparaten met een stekker Op de typeplaatjes van uw apparaten vindt u o.a. het vermogen van het betreffende apparaat. Het vermogen staat daarop aangegeven in Watts (W). Op het zelfde plaatje staat ook aangegeven of het apparaat op stroom of krachtstroom werkt. Bij 220-230-240V werkt het apparaat op normale stroom, het lichtnet. Bij 380-400V is er sprake van een krachtstroom aansluiting, vaak hebben magnetrons zo n aansluiting. Voorbeelden van typeplaatjes: Standaard-aansluiting: 220-230V Vermogensopgave: 1450W = 1,45kW Standaard-aansluiting: 220-230V Vermogensopgave: 1000W = 1,00kW

Een overzicht van uw apparaten met daarin de vermogens van de apparaten zegt nog niets over uw verbruik. Veel vermogen in huis hoeft geen hoge stroomrekening te betekenen. Immers geldt dat verbruik = vermogen x tijd. Als u het vermogen per apparaat vermenigvuldigd met de tijd dat u het apparaat gebruikt krijgt u het verbruik in kwh (kilowatt uren). De som van die kwh over een jaar bekeken geeft uw totaal elektrische energieverbruik weer. Dat is wat u afleest op uw energierekening. Het gebruik van vermogen betekent dus dat u stroom verbruikt. Zelfs het niet gebruiken van een apparaat kan een bijdrage leveren aan uw stroomverbruik. Dat komt bijvoorbeeld als u een apparaat in de standby-stand laat staan als u het niet gebruikt. Om u een idee te geven wat het jaarlijkse elektrische energieverbruik van een aantal zeer gangbare huishoudelijke apparaten is, zie onderstaand overzicht:

Inventarisatie van standby-standen van uw apparaten In een gemiddeld gezin gaat ca. 500kWh verloren aan stand-by verbruik. Feitelijk verbruik waar niemand iets aan heeft. Door gebruik te maken van zogenaamde stand-by killers kan men dit nutteloze verbruik fors verlagen. Een stand-by killer detecteert de slaapstand van een apparaat en schakelt deze uit. Het verbruik van de standby-killer zelf is zo laag dat u binnen een aantal maanden deze investering heeft terugverdiend. Dit is een voorbeeld van zo n stand-by killer: Monitoren van het verbruik van uw apparaten Op eenvoudige en leuke manier kunt u ook uw apparatuur monitoren op het gebied van hun energieverbruik. Daarvoor is een aantal handige en betrouwbare apparaatjes in de handel.hier wordt een aantal mogelijkheden weergegeven. Op sites als www.plugwise.nl / www.wattcher.nl / www.bespaarwinkel.nl kunt u nader kennismaken met deze meetapparaten.

Verschillende subsidie- en financieringsmogelijkheden Energiebespaarlening Status: Actief Aanbieder: Nationaal Energiebespaarfonds Begindatum: 21-01-2014 Bestemd voor: Woningeigenaar Regio: Nationaal Bedrag: Maximale lening 25.000,00 Omschrijving: Woningeigenaren kunnen een Energiebespaarlening afsluiten om te investeren in energiebesparende maatregelen in de eigen woning. De lening wordt verstrekt uit het Nationaal Energiebespaarfonds, dat met financiële bijdragen van de Rabobank, de ASN Bank en de Rijksoverheid is gerealiseerd. SVn neemt namens de geldgever Nationaal Energiebespaarfonds uw aanvraag in behandeling. Zie voor meer informatie, de link. Bedrag: U kunt de lening afbetalen in maximaal tien jaar, afhankelijk van hoeveel u leent. Bovendien leent u tegen een aantrekkelijke rente. Het rentepercentage kan door het Nationaal Energiebespaarfonds aangepast worden. De gehanteerde rente is de rente op de datum van binnenkomst van de aanvraag. Zie voor meer informatie de link. Voorwaarden: Kijk voor meer informatie over de lening, de voorwaarden en de procedure: http://www.ikinvesteerslim.nl/start-nationaal-energiebespaarfonds Deze regeling is in combinatie met andere regelingen aan te vragen. Let op, aan deze tekst kunnen geen rechten ontleend worden. Neem voor de laatste informatie over deze regeling contact op met de verstrekker van de regeling.

Rentekorting bij een Hypotheek Status: Actief Aanbieder: Huis en Energie Begindatum: 01-01-2011 Bestemd voor: Woningeigenaar Regio: Nationaal Omschrijving: U kunt een rentekorting krijgen van 0,1% bij 1 Energielabelstap en 0,2% bij 2 Energielabelstappen over de gehele hypotheek, waarbij de Rentevast periode maximaal 15 jaar is. Bedrag: Dit betreft een rentekorting over de gehele hypotheek met een rentevastperiode van maximaal 15 jaar. Elk geval is uniek, maar zorgt er in ieder geval voor dat u de extra investeringen GRATIS kunt meefinancieren. Voorwaarden: De geldverstrekkers die meedoen in dit concept willen het gebruik van Energie Besparende Maatregelen stimuleren. Door de rentekorting blijven u maandlasten gelijk ondanks het feit dat u investeringen doet. Wel willen de geldverstrekkers dat uw huis energiezuiniger wordt en dat dient aangetoond te worden door een verbetering van het Energielabel. Deze regeling is in combinatie met andere regelingen aan te vragen. Let op, aan deze tekst kunnen geen rechten ontleend worden. Neem voor de laatste informatie over deze regeling contact op met de verstrekker van de regeling.

Duurzaamheidslening Energielabelhypotheek Status: Actief Aanbieder: F Plus Begindatum: 01-01-2011 Bestemd voor: Woningeigenaar Regio: Nationaal Omschrijving: Tot 0,2% rentekorting op uw volledige hypotheeksom mogelijk bij het realiseren van energiebesparende maatregelen in uw woning die leiden tot een verhoging van uw energielabel. Bedrag: Lagere woonlasten door een rentekorting van 0,2% op uw volledige hypotheeksom en lagere stookkosten maken een aanzienlijke besparing mogelijk. Daarnaast krijgt u een prettiger wooncomfort en wordt uw woning aantrekkelijker voor potentiële kopers. Voorwaarden: Om een rentekorting van 0,2% te kunnen verkrijgen moet uw woning minimaal 2 stappen omhoog maken op het energielabel dat bij uw woning hoort. Deze regeling is in combinatie met andere regelingen aan te vragen. Let op, aan deze tekst kunnen geen rechten ontleend worden. Neem voor de laatste informatie over deze regeling contact op met de verstrekker van de regeling.

Groenhypotheek Particuliere woningeigenaren (diverse banken) Status: Actief Aanbieder: Diverse banken Begindatum: 01-08-2005 Bestemd voor: Woningeigenaar Regio: Nationaal Omschrijving: Bent u woningeigenaar en wilt u uw een nieuwe duurzame woning bouwen of uw bestaande woning energiezuiniger maken? Dan kunt u een goedkope lening of hypotheek krijgen om de bouw van uw nieuwe woning of de renovatie van uw bestaande woning te financieren, of om een energiezuinig verwarmingssysteem aan te leggen. Ook kunt u geld lenen voor duurzame technieken zoals het plaatsen van een zonneboiler of zonnepanelen. Sinds 30 maart zijn deze mogelijkheden gewijzigd door een geheel vernieuwde Regeling groenprojecten en is er meer mogelijk voor woningeigenaren. Met energiebesparende maatregelen en duurzame technieken kunt u uw energierekening verlagen. Hiervoor zijn wel eerst investeringen nodig. Een aantrekkelijke lening is dan een interessante optie. De Groen Hypotheek is een hypothecaire lening die beschikbaar is voor bestaande woningen en nieuwbouwwoningen. De rentekorting bedraagt doorgaans 1 procentpunt. De Groen Hypotheek kan een aanvulling op uw bestaande hypotheek vorm of een tweede hypotheek zijn. De hypotheekvorm van een Groen Hypotheek ligt niet vast. Wat voor u de meest gunstige hypotheekvorm is, kunt u overleggen met uw hypotheekadviseur. Bedrag: Het aantal energielabelstappen dat u met de renovatie (categorie h3) bereikt, bepaalt het maximum bedrag dat u mag lenen: Verbetering met 4 energielabelstappen tot min.label B: max. 50.000 Verbetering met 5 energielabelstappen tot min.label A: max. 100.000

Voor duurzame nieuwbouw (categorie h1) geldt voor het groene gedeelte binnen uw hypotheekbedrag een maximum van 100.000 voor grondgebonden woningen en 65.000 voor niet grondgebonden woningen. In de meeste gevallen wordt een groene hypotheek daarom gecombineerd met een gewone hypotheek. Voor de energiezuinige verwarmingssystemen (categorie g1,g4 en g5) en de zonne-energieprojecten (categorie f3 en f4) kunnen slechts de kosten die onder het projectvermogen van deze voorzieningen vallen groen gefinancierd worden, hiervoor geldt geen minimum. Voorwaarden: Een Groen Hypotheek heeft een aantrekkelijke hypotheekrente, vanwege rentekorting. Deze korting kunt u gedurende een looptijd van tien jaar ontvangen. Na deze periode kan de hypotheek weliswaar doorlopen, maar geldt de rentekorting niet meer. De bank bepaalt het minimum en maximum hypotheekbedrag en de rente. Voor een Groen Hypotheek heeft u een groenverklaring nodig. Voor de energiezuinige verwamingssystemen (g1, g4 en g5) en de zonne-energieprojecten (f3 en f4) is een looptijd van 15 jaar mogelijk. Let op: Per 1 januari 2011 zijn er belangrijke wijzigingen doorgevoerd waardoor het moeilijker is geworden een groene lening te krijgen. Voor de overige voorwaarden en de meest actuele informatie, ga dan naar de website onder lees meer. Deze regeling is in combinatie met andere regelingen aan te vragen. Let op, aan deze tekst kunnen geen rechten ontleend worden. Neem voor de laatste informatie over deze regeling contact op met de verstrekker van de regeling.

Triodos Hypotheek Hypotheek voor duurzame woningen Status: Actief Aanbieder: Triodos Bank Begindatum: 15-07-2013 Bestemd voor: Woningeigenaar Regio: Nationaal Bedrag: Omschrijving: Triodos Bank wil de woningmarkt graag verduurzamen. De Triodos Hypotheek helpt u dan ook om uw woning energiezuiniger te maken en beloont duurzame woningen met een lager rentetarief. De hypotheekrente is gekoppeld aan de looptijd van de lening en het energielabel van uw woning. Hoe beter het energielabel, hoe lager de hypotheekrente. Bedrag: Deze rentetarieven zijn van toepassing op hypotheken die maximaal 51% bedragen van de marktwaarde van het huis of met een Nationale Hypotheek Garantie (NHG). Voorwaarden: Zie link voor meer informatie en voorwaarden. Deze regeling is in combinatie met andere regelingen aan te vragen. Let op, aan deze tekst kunnen geen rechten ontleend worden. Neem voor de laatste informatie over deze regeling contact op met de verstrekker van de regeling.

GreenLoans Lening Status: Actief Aanbieder: Alfam Consumer Credit, Advance Finance BV Begindatum: 01-07-2009 Bestemd voor: Woningeigenaar Regio: Nationaal Omschrijving: Bij GreenLoans kunt u een persoonlijke lening aanvragen voor investeringen in energiebesparende maatregelen zoals isolatiemaatregelen en een nieuwe, energiezuinige CV ketel. Ook kunt u met de lening duurzame technieken financieren zoals een warmtepomp, een zonneboiler en zonnepanelen. Met duurzame energietoepassingen en energiebesparende maatregelen kunt u uw energierekening verlagen. Hiervoor zijn wel eerst investeringen nodig. Een aantrekkelijke lening is dan een interessante optie. Bedrag: U kunt maatregelen, eventueel meerdere tegelijk, financieren voor bedragen tussen de 5.000 en 50.000 euro. Voor welke maatregelen u een lening kunt krijgen vindt u op de website onder lees meer. Voorwaarden: De Greenloans lening (rente 5,5%) en de Greenloans Ecolening (rente 6,2%) verschillen ten aanzien van de maatregelen waarvoor u kunt lenen, de looptijd en in hoeverre boetevrij aflossen is toegestaan. Ziet u voor de exacte voorwaarden lees meer (naar de website van Greenloans). Algemene voorwaarden, die gelden voor beide leningvarianten, is dat u maandelijks een vast bedrag aan rente en aflossing betaalt en dat de rente mogelijk fiscaal aftrekbaar is. Deze regeling is in combinatie met andere regelingen aan te vragen. Let op, aan deze tekst kunnen geen rechten ontleend worden. Neem voor de laatste informatie over deze regeling contact op met de verstrekker van de regeling.

Overzicht van bracncheverenigingen Keurmerk Kwaliteitsvakman Een keurmerk speciaal voor zelfstandige vakmannen in de bouw en hout. Consumenten willen graag meer zekerheid van de vakman die ze inhuren, en de vakman wil zich kunnen onderscheiden. Daarom: het Keurmerk Kwaliteitsvakman.De vakmannen met het Keurmerk Kwaliteitsvakman staan voor kwaliteit en garantie. Deze hebben stuk voor stuk ervaring en vakmanschap opgebouwd en werken als zelfstandig ondernemer. Service en klantvriendelijkheid zijn vanzelfsprekend voor hun consumenten. Kijk voor alle belangrijke informatie en voorwaarden op: Website: Keurmerk Kwaliteitsvakman Klimaatbeheersing NVKL De NVKL is de representatieve brancheorganisatie van ruim 500 bedrijven in de professionele koudetechniek, luchtbehandeling en airconditioning. De gekwalificeerde bedrijven met gekwalificeerde monteurs weten aan welke (technische en milieu) wetten en eisen uw installatie moet voldoen en beschikt over de juiste vakkennis en technische hulpmiddelen om hier veilig mee om te gaan. Gebruiken de NVKL-leveringsvoorwaarden die voor particulieren verplicht zijn en in overleg met de Consumentenbond zijn opgesteld en biedt goede nazorg in de vorm van onderhoud en service. Website: Klimaatbeheersing NVKL GBO - Glas Branche Organisatie De Glas Branche Organisatie, GBO is de belangenbehartiger voor bedrijven die zich bezighouden met het, verhandelen en bewerken van vlakglas. Met het vakcertificaat van de Glas Branche Organisatie wordt ingespeeld op deze ontwikkeling: Onze leden laten zien dat uitsluitend met vakbekwame en opgeleide medewerkers wordt gewerkt. Dat betekent dat niet alleen dat kwaliteit en efficiency gewaarborgd zijn, maar ook dat er verantwoord en veilig wordt gewerkt. En tevens dat eventuele faalkosten tot een minimum beperkt worden. Kortom: zaken waarmee vakmanschap zichtbaar wordt gemaakt en GBO-leden zich onderscheiden van hun concurrentie. Website: GBO - Glas Branche Organisatie

BNO - Beroepsorganisatie Nederlandse Ontwerpers De Beroepsorganisatie Nederlandse Ontwerpers BNO verenigt én vertegenwoordigt meer dan 2500 ontwerpers en 200 ontwerpbureaus en -afdelingen van bedrijven. Wij vinden dat voorlichting en advies richting opdrachtgevers daar onlosmakelijk mee is verbonden. Onze website is een van onze instrumenten om dat te realiseren. Aarzel niet om ook te bellen met onze deskundigen. Waar we kunnen helpen we. Bijvoorbeeld met advies over de selectie van een ontwerper, de briefing of de evaluatie van een opdracht. Of ten aanzien van auteursrechten en andere juridische of zakelijke vragen. We zijn u graag van dienst. Website:BNO - Beroepsorganisatie Nederlandse Ontwerpers SEI - Erkend installatiebedrijf In het erkenningen register van de SEI zijn de installatiebedrijven opgenomen die aangetoond hebben dat men beschikt over voldoende vakbekwaamheid. Naast de vakbekwaamheid dient het installatiebedrijf te beschikken over een uitrusting die nodig is om het installatiewerk naar behoren uit te voeren en op te leveren. De ondernemer toont zijn potentiële opdrachtgever dat hij ervaring heeft met het werk, dat hij adequaat opgeleide mensen in dienst heeft en dat zijn kwaliteit met enige regelmaat wordt gecontroleerd. Website:SEI - Erkend installatiebedrijf Sterkin - De Erkende Sterkin Installateur De erkende Sterkin Installateur voldoet aan de normen en eisen van een kwaliteitserkenningsregeling. De belangrijkste eisen waar een erkende Sterkin Installateur aan moet voldoen hebben betrekking op kennis en gereedschappen. Er zijn opleidingseisen vastgesteld én normen voor het gereedschap waarover de installateur moet beschikken. Regelmatig wordt getoetst of de installaties van de erkende Sterkin Installateur voldoen aan de eisen. En dat is een goede reden om voor de erkende Sterkin Installateur te kiezen. Website:Sterkin - De Erkende Sterkin Installateur

SCA - Stichting Certificatie Asbest Op 2 mei 2005 is de Stichting Certificatie Asbest opgericht. Zij vervult binnen het werkveld asbest een coördinerende en faciliterende rol met betrekking tot de wettelijk verplichte certificatie van: Deskundige asbestverwijderaar (DAV) Deskundig toezichthouder asbestverwijdering (DTA) Asbestinventarisatie Asbestverwijdering Gecertificeerde asbestverwijderingsbedrijven voldoen aan alle voorschriften die zowel betrekking hebben op de verwijdering van het asbest(houdend product) als op het afvoeren van het asbest(houdende product). Website:SCA - Stichting Certificatie Asbest Het Hellende Dak Het Hellende Dak is een landelijk opererende branchevereniging voor dakdekkers hellende daken, waarbij zowel aandacht is voor het behartigen van sociaal economische belangen als voor de technische aspecten van het dekken van hellende daken. Dakdekken hellende daken is een specialistisch ambachtelijke bouwactiviteit. De ondernemer moet alles weten van daktechniek, arbeidsomstandigheden, veiligheid, etc. Website:Het Hellende Dak Boorinfo - Brancheorganisatie voor Betonboorbedrijven BOORINFO is een brancheorganisatie voor betonboorbedrijven. Goede bedrijfsvoering is meer dan alleen vakmanschap. Onze klanten hebben de zekerheid dat de opdracht door ervaren mensen wordt uitgevoerd en volgens de voorschriften voor milieu en veiligheid. Website:Boorinfo - Brancheorganisatie voor Betonboorbedrijven