0 Inhoud Voorwoord 11 1 De ontwikkeling van het jonge kind centraal 13 Roel de Groot 1.1 Van toen naar nu 13 1.2 Ontwikkelingsstadia 19 1.3 De vier ontwikkelingsstadia nader gepreciseerd 21 Literatuur 29 2 De sociale voelsprieten van het jonge kind 31 Jan van der Ploeg 2.1 Inleiding 31 2.2 Sociale competentie 31 2.3 Verwante begrippen 33 2.4 Ik en de ander 34 2.5 Omgevingsinvloeden 35 2.6 Aanleg 40 2.7 Tot slot 43 Literatuur 47 3 Opvoeding en sekseverschillen bij baby s, peuters en kleuters Werken met jongens. Onderzoek, Innovaties, Advies en Training 49 Lauk Woltring 3.1 Inleiding 49 3.2 Wat zijn de verschillen tussen jongens en meisjes? 50
6 INHOUD 3.3 Waar worden de verschillen door veroorzaakt? 54 3.4 Sekseverschillen: hoe wordt ermee omgegaan in kindercentra? 57 3.5 Wat is de beste manier om met het verschil om te gaan in kindercentra? 61 Literatuur 65 4 Stevig fundament of los zand: het belang van gehechtheid in de baby-, peuter- en kleutertijd 69 Hedwig van Bakel 4.1 Inleiding 69 4.2 Wat is gehechtheid? 70 4.3 Verschillen tussen kinderen 71 4.4 Waarom verschillen kinderen? 72 4.5 Prevalentie 73 4.6 In kaart brengen van gehechtheid 74 4.7 Baby s worden peuter en kleuter 75 4.8 Bijsturen van gehechtheid 76 4.9 Praktische implicaties 77 Literatuur 78 5 De homo sapiens als homo ludens 81 Roel de Groot 5.1 Inleiding 81 5.2 Spel en soorten spel 82 5.3 De betekenis van spel 85 5.4 Speelgoed: voedsel voor het spel 88 5.5 Spelen en leren: de rol van ouders 88 5.6 Spelen en leren op school 89 5.7 Spel als kenmerk van de mens 91 5.8 Spel als therapie 92 Literatuur 99 6 Speelgoed en jonge kinderen Toon mij uw speelgoed en ik zeg u hoe u over spelen denkt 101 Marianne de Valck 6.1 Inleiding 101 6.2 Waardering en bezwaren voor spelen 104 6.3 Speelgoed kiezen; criteria de schijf van vijf 110
INHOUD 7 7 Over speltherapie voor kinderen met een verstandelijke beperking Ik ben de scheidsrechter en jullie moeten naar mij luisteren 113 Helen Frankhuijzen & Annie Blokhuis 7.1 Wat is spel? 113 7.2 Het belang van spel in de ontwikkeling van kinderen 113 7.3 Het spel van kinderen met een verstandelijke beperking 114 7.4 Het belang van goed (genoeg) leren spelen voor kinderen met een verstandelijke beperking 117 7.5 Spelbegeleiding en speltherapie 121 7.6 Indicaties voor speltherapie 123 7.7 De inhoud van speltherapie 126 7.8 Het specifieke van speltherapie bij kinderen met een verstandelijke beperking 128 7.9 Inbreng en de rol van ouders bij de speltherapie 129 7.10 Opnieuw waarderen van spel 131 Literatuur 132 8 Taalachterstanden bij peuters en kleuters, een moderne hype 133 Sieneke Goorhuis-Brouwer 8.1 Inleiding 133 8.2 Het eerste taalverwervingsproces: leren spreken 133 8.3 Beïnvloedende factoren op de taalontwikkeling 135 8.4 Het tempo van de taalontwikkeling 136 8.5 Taalachterstand 138 8.6 Doorgaande leerlijn 138 8.7 Het tweede taalverwervingsproces: leren lezen en schrijven 139 8.8 Leren lezen 140 8.9 Leren rekenen 141 8.10 Relatie tussen het eerste en tweede taalverwervingsproces 142 8.11 Tegenbeweging 143 8.12 Conclusies 145 Literatuur 147 9 Trauma bij jonge kinderen 149 Susanna Roland 9.1 Inleiding 149 9.2 Trauma en schokverwerking 149 9.3 Het trauma nader bezien 151 9.4 De gevolgen van een trauma 153
8 INHOUD 9.5 Risicofactoren en beschermende factoren 154 9.6 Traumaverwerking nader bezien 155 9.7 Specifieke reacties op een trauma 157 9.8 Ontwikkelingsfasen en traumaverwerking 160 9.9 Het belang van het gezinssysteem 161 9.10 Hulpverlening 162 9.11 Tot slot 164 Literatuur 165 Bijlage 165 10 Voldoende slaap voor ieder kind 169 Monique L Hoir, Betty Bakker, Eline Vlasblom & Bregje van Sleuwen 10.1 Inleiding 169 10.2 Definities 170 10.3 Slaapduur in de normale populatie 170 10.4 Gevolgen van te weinig slaap 175 10.5 Slaapproblemen 176 10.6 De aanpak van slaapproblemen 180 10.7 Praktische implicaties en advies voor nader onderzoek 183 Literatuur 189 11 Van roze wolk tot regenbui. Normaal en excessief huilgedrag van zuigelingen 193 Bregje van Sleuwen & Monique L Hoir 11.1 Inleiding 193 11.2 Definities 193 11.3 Huilduur in de normale populatie 195 11.4 Gevolgen van excessief huilen 196 11.5 Anticiperende voorlichting over huilen 197 11.6 Begeleiding bij excessief huilen van zuigelingen 198 11.7 Persisterend excessief huilen 205 Literatuur 208 12 Eens agressief, altijd agressief? 211 Jan van der Ploeg 12.1 Inleiding 211 12.2 Wat is agressie? 211 12.3 Hoe vaak komt agressie voor? 213 12.4 Verschillen tussen jongens en meisjes 214 12.5 Het verloop van agressie 215 12.6 Twee risicovolle trajecten nader bezien 217
INHOUD 9 12.7 Hoe is agressie te verklaren? 218 12.8 Interventies 224 12.9 Tot slot 226 Literatuur 228 13 Psychosociale problemen bij 4-7-jarigen. De SDQ als meetinstrument 231 Jan Janssens, Lisanne Stone, Roy Engels & Rutger Otten 13.1 Inleiding 231 13.2 Methode 233 13.3 Resultaten 235 13.4 Discussie 237 Literatuur 239 Bijlage 240 Over de auteurs 241 Bijlage 245