Open Monumentendag Fietsroute Sint-Annaland/Stavenisse/Oud-Kempenhofstede/Sint-Annaland Lengte: circa 22 km. Heemkundekring Stad en Lande van Tholen Wapen van Sint-Annaland Wapen van Stavenisse Tekeningen Ralf Hartemink www.ngw.nl Disclaimer: Deze route is met de grootste zorg uitgezet. De Heemkundekring Stad en Lande van Tholen aanvaardt echter geen enkele verantwoordelijkheid voor fouten, wijzigingen of omissies. Mocht u onvolkomenheden tegenkomen, dan vernemen wij die graag. Het fietsen of anderszins volgen van deze route geschiedt geheel op eigen risico.
Deze fietsroute leidt u door het landschap van het eiland Tholen en langs alle in het fietsgebied geregistreerde monumenten van het eiland. Het vervolg van de route wordt steeds met gemarkeerd. Op de laatste pagina s staat voor uw gemak de gehele route opgesomd, zonder tussenliggende teksten. Geschiedenis van Tholen De oudste sporen van bewoning, die in deze omgeving zijn gevonden, dateren van rond het begin van onze jaartelling. Bij deze vondsten was een armband van git uit de Late IJzertijd (200 voor Christus - 0) die op het veen in de omgeving van Sint-Maartensdijk werd gevonden. Ook bij een opgraving ten oosten van Poortvliet zijn, twee meter onder het maaiveld, sporen van bewoning aangetroffen. Eveneens op het veen zijn daar restanten van een boerenwoning met Romeins en vroeg inheems gebruiksaardewerk uit de 2de eeuw zijn opgegraven. Pas veel later zijn er opnieuw sporen van bewoning gevonden, namelijk houtskoolresten in de nabijheid van een oven in de Westkerkseberg (omgeving Scherpenisse) waarvan de ouderdom met de C 14 methode is bepaald op 1015. In 1014 en 1134 teisterden grote stormvloeden onze kust. Het zijn deze en andere stormvloeden in die periode die aanleiding waren tot het opwerpen van hoogten (terpen) en de aanleg van dijken. Een voorbeeld van zo'n hoogte is de Westkerkseberg. Van de twaalf terpen of vliedbergen die op Tholen hebben gelegen, is dit de enige overgebleven berg. De anderen zijn afgegraven. In de Middeleeuwen lagen hier enige eilandjes die door bedijking van tussenliggende geulen aaneen zijn gevoegd. De laatste grote geul, de Pluimpot, die Tholen in een oostelijke en westelijke helft verdeelde, werd in 1556 op twee plaatsen afgedamd. Een restant van dit water, dat Scherpenisse en Sint-Maartensdijk tot in de 20e eeuw bereikbaar maakte voor schepen, werd als onveilige schakel in de zeewering in 1957 gesloten. De Pluimpotpolder (50 ha) die zo ontstond, was de laatste grote inpoldering op Tholen. Landschap Het landschap op Tholen is sterk door de mens beïnvloed en in cultuur gebracht. Voor de herverkaveling lag in het midden van het eiland een laag gelegen weidegebied met kronkelige wegen, de zogenaamde Weihoek. Bij mistig weer was het niet moeilijk om hier te verdwalen. In de herfst en winter stond dit gebied vaak onder water. Na de Watersnoodramp van 1953 is men begonnen met de herverkaveling. De oudste polders aan de zuidkant van het eiland ondergingen zeer ingrijpende veranderingen. Wegen werden verlegd en dijken afgegraven. Door de verbetering van de waterlopen en plaatsing van gemalen is de grondwaterstand aanzienlijk gedaald. Hierdoor is ook in de voormalige weidegebieden landbouw mogelijk geworden. Aan de noordkant van het eiland liggen de wat kleinere polders met hun met bomen beplante dijken. Na de overstroming van 1953 zijn vooral populieren aangeplant. Deze zijn de afgelopen jaren grotendeels vervangen door duurzamere bomen zoals essen, walnoten en eiken. Het assortiment is verder vergroot met esdoorns, abelen, linden en wilgen. De laatste monumentale iepen die nog op Tholen staan, zijn bijna allen aangetast door de iepziekte. Er wordt nu een proef gedaan met de aanplant van de steeliep, die waarschijnlijk resistent is tegen deze ziekte. De beschrijvingen bij de monumenten zijn overgenomen van de website Rijksmonumenten.nl. Let wel: De meeste monumenten zijn privé-bezit. Respecteer de privacy en betreedt particulier terrein alleen met uitdrukkelijke toestemming van of namens de eigenaar! 2
00 De route start op de parkeerplaats aan de haven (Havenweg) van Sint-Annaland. Wapen en vlag Sint-Annaland, door de bewoners Stalland genoemd, was voor de gemeentelijke herindeling op het eiland Tholen van 1 juli 1971 een zelfstandige gemeente die binnendijks 1600 ha groot was. Er wonen nu ca. 3500 inwoners. Het gemeentewapen werd in 1817 bevestigd. Het vertoont Sint-Anna met haar dochter Maria op de ene en het Christuskind op de andere arm. Dit wapen werd ook in de eerste helft van de 17 e eeuw gevoerd. Uit de Cronijk van Smallegange (1696) is een ander wapen bekend, namelijk een 8-puntige ster van goud op een rood veld. De gemeentevlag met in de broektop het gemeentewapen, in 1954/55 vastgesteld, is geïnspireerd door de vlag van de provincie Zeeland. Polders Afbeelding van Sint-Annaland uit Smallegange (1696) In 1476 gaf hertog Karel de Stoute de schorren genaamd Hannevosdijk, den Hamel, 's-gravencreke en Malland buiten de dijken van Sint-Maartensdijk en Poortvliet en langs het Keeten ter bedijking uit aan zijn nicht Anna van Bourgondië, vrouwe van Ravenstein. Nog in hetzelfde jaar werden aan weerszijden van de Breedenvliet de ringdijken van de Anna Vosdijkpolder en de polder van Sint-Annaland gesloten. Later werden nog bedijkt de Mariapolder (1506), de Breedenvlietpolder (1560) en de Susannapolder (1670). Laatstgenoemde polder werd genoemd naar Susanna Huygens, de echtgenote van de ambachtsheer en de enige dochter van Constantijn Huygens en Susanna van Baerle. Moggershil werd tussen 1419 en 1426 bedijkt. Na verschillende overstromingen en herdijkingen is de polder - veel kleiner dan de 15 e -eeuwse polder - in 1660 in zijn huidige vorm bedijkt. Een restant van het in 1532 overstroomde Moggershil is de Grote Nol voor de Anna Vosdijkpolder. Het grondgebied van Moggershil maakt al lang deel uit van de ambachtsheerlijkheid Sint-Annaland. Ook een deel van de Pluimpotpolder behoorde tot Sint-Annaland. In de 19 e eeuw werd nog de Johanna Mariapolder ingepolderd (1860), die Adriaan Tak -de bedijker van deze polder- naar zijn echtgenote J.M. Pous 3
noemde. De laatste vergroting van het grondgebied ontstond door de demping van de haven, waarvoor bij K.B. van 24 oktober 1960, nr. 24 concessie is verleend. De oudste polders van Sint-Annaland zijn overstroomd in 1511, 1530, 1532, 1570, 1682 en 1953. De 16 e -eeuwse dijkdoorbraken waren mede een gevolg van de onbeschutte ligging toen Stavenisse 'drijvende' was (1509-1599). Het Diepe Gat, ontstaan na de doorbraak van de Paaldijk in 1566, is tegenwoordig een natuurgebied. Ook de Susannapolder is vele malen geteisterd door calamiteiten. Overstromingen vonden plaats in 1682, 1691, 1715, 1808 en 1906. Bij de bedijking van de twee oudste polders werd rekening gehouden met de aanleg van een dorp. Qua type is Sint-Annaland een ring-voorstraatdorp, waarbij de Voorstraat aan de ene zijde werd afgesloten door de haven en aan de andere zijde door de Ring met daarin de kerk en het kerkhof. De kerk, die in 1494 werd aanbesteed, werd aan Sint Anna, de moeder van Maria, gewijd. Dit verklaart ook de naam van dit gebied. Voordien stond hier al een woning van de pastoor, die in 1486 werd gebouwd. Ook is er een klooster van de Kruisheren gesticht dat in 1492 werd ingewijd. In 1505 werd de kerk aan het kapittel van Oudmunster onttrokken en bij het klooster ingelijfd. De Reformatie op het eiland Tholen vond plaats in 1578. In 1586 werd Matthijs van de Broecke de eerste predikant. De oude kruiskerk is aan het eind van de 19e eeuw afgebroken en vervangen door de huidige in 1899 gebouwde kerk, die in 1957 aanzienlijk is vergroot. De Christelijk afgescheidenen bouwden in 1855 een kerk aan de Tienhoven. In 1873 werd aan de Weststraat een nieuwe kerk gebouwd, die thans wordt gebruikt door de Gereformeerde gemeente. Circa 1950 verlieten een aantal leden laatstgenoemde kerk en bouwden in 1953 tussen de Tuinstraat en de Ooststraat een eigen kerk (Gereformeerde gemeenten in Nederland). Het dorp werd op 23 mei 1692 getroffen door brand. Binnen enkele uren gingen 56 huizen, de nieuwe meestoof, de brouwerij en 34 schuren aan de Ring en Voorstraat verloren. De brand is waarschijnlijk begonnen op de mestvaalt achter het huis met de fraaie vroeg 17 e -eeuwse gevel aan 4
de Voorstraat (nr.38). Dit huis is toen door de Stallanders, die niet meer hadden kunnen redden dan het vege lijf, geplunderd. Bedrijvigheid Sint-Annaland is vanouds een agrarisch gebied. De teelt en verwerking van meekrap was een belangrijk middel van bestaan. Het Aardrijkskundig Woordenboek (1839) vermeldt dat jaarlijks meer dan 500 personen de gemeente verlieten om als drogers, stampers en drijvers in de meestoven in Zeeland, Noord-Brabant en Zuid-Holland te gaan arbeiden. Het was seizoenwerk. Ze vertrokken met het hele gezin in september en kwamen in april of mei van het jaar daarop terug. Wanneer de eerste meestoof in Sint-Annaland is gesticht, is niet bekend. In 1607 is er echter sprake van een Stoofhof waarmee ook nu nog een erf wordt aangeduid waar een meestoof stond. In deze gebouwen werd de wortel van de meekrapplant (Rubia tinctorum) gedroogd en fijngestampt om als grondstof te dienen voor de fabricage van een rode verf voor onder meer het verven van Meestoof De Eensgezindheid wol. Door de uitvinding van de synthetische verfstoffen in 1868 stortte in enige jaren de markt voor dit product volledig ineen. De oudste meestoof in deze gemeente, de Hersteller, werd in 1877 gesloopt. De Eensgezindheid, die in 1850 werd gesticht, kon met de verwerking van cichorei zijn bestaan rekken tot in 1913. Na de huisvesting van Belgische vluchtelingen in 1914 is het gebouw in 1916 afgebroken. Haven Vanouds heeft Sint-Annaland een haven, die zoals in deze getijdenwateren gebruikelijk bij de uitwateringssluis werd aangelegd. Volgens de Tegenwoordige Staat (1753) werd deze door vele vaartuigen bezocht. Bij onstuimig weer en harde wind bood deze haven aan de vaarweg tussen Antwerpen en Holland een veilig toevluchtsoord. In 1953 bleek deze haven aan de Krabbenkreek, die direct tegen de bebouwing lag, een zwakke schakel in de zeewering. De coupure brak door waarna de Oudelandpolder dras kwam te staan. In 1960 is de haven gedempt (Havenplein), waarna meer zeewaarts een nieuwe haven is aangelegd die ook met laagwater toegankelijk is. Droogvallen met het schip De oude haven op een zate was toen verleden tijd. De noordzijde van de nieuwe gemeentehaven is in 1965 ingericht als jachthaven. Bestuur Het dorpsbestuur bestond uit een baljuw of schout, die tevens rentmeester van de ambachtsheren was, één burgemeester en 6 schepenen. Zij waren belast met bestuurlijke en rechterlijke zaken. Na de Franse tijd kwam er een gemeentebestuur zoals we dat in grote lijnen nog kennen. De 5
vergaderingen vonden eerst plaats in een herberg in de rechtkamer. In 1728 werd een eigen rechthuis betrokken dat op de hoek van de Molendijk en Kaay stond. In 1854 is op deze plaats een nieuw gemeentehuis gebouwd. Het laatste gemeentehuis werd in 1940 aan de Bierensstraat gebouwd dat na de gemeentelijke herindeling in 1973 door het streekmuseum voor Tholen en Sint- Philipsland, de Meestoof, in gebruik is genomen. In de loop der jaren is de collectie en het museumcomplex uitgebreid. Men kan er een winkeltje uit grootmoeders tijd zien evenals een klas van een dorpsschool. Verder herbergt het museum een collectie landbouwwerktuigen, een smederij, klederdracht en aardewerk gevonden in de verdronken stad Reimerswaal. Ook wordt er aandacht besteed aan de meekrap. In 2003 is op het museumterrein nog een Noorse woning geplaatst die Noorwegen in 1953 aan Stavenisse had geschonken. 01 Met de rug naar het water toe fietsen we naar links de parkeerplaats af. We fietsen langs het water met het water aan de linkerhand de Havenweg af en fietsen ter hoogte van de Frisia-aanlegsteigers rechts naar boven het haventerrein verlatend (we volgen het fietsknooppuntenbord richting knooppunt 13). We rijden de Havenweg verder af naar beneden langs de Jumbo. Voorbij de Jumbo, vóór de Texaco slaan we rechtsaf de Spuistraat in. Bijna aan het einde van de Spuistraat, halverwege de kopse kant van de parkeerplaats van het Havenplein, zien we een toeristisch informatiebord met vele wetenswaardigheden. De haven rond 1915 bij laag water 02 Aan het einde van de Spuistraat gaan we linksaf over het Havenplein en rijden rechtdoor naar beneden de monumentale Voorstraat in. In deze straat vinden we vier panden, die als Rijksmonument staan aangegeven. Als eerste zien we aan de rechterkant het pand Voorstraat 43 met zijn mooie klokgevel. Pand met eenvoudige klokgevel. 6-ruits schuifvensters. Waterlijst met muizetand. Jaartalankers 1712. 6
Veertig meter verderop aan de linkerkant, op nummer 38, zien we het Nonnetjeshuis. Hier woonden ooit drie mensenschuwe zusters. Pas na het overlijden van de laatste gingen de luiken aan de voorgevel voor het eerst sinds jaren weer open. Goed bewaard gebleven, gave, rijk gedetailleerde trapgevel uit de eerste helft van de 17 e eeuw. Op de begane grond gele baksteen met voor de omlijstingen, banden en dergelijke, rijk gebruik van gepleisterd-rood-geverfde baksteen. De beneden verdieping afgesloten door een kordonband met metselmozaïek. Mooie ankers. Schuifvensters met 18 e -eeuwse roedenverdeling. In de top kruisvensters met beneden luiken. Treden met hardstenen dekplaten gedekt. Het pand is gedeeltelijk onderkelderd. De Voorstraat rond 1925 Weer honderd meter verderop, bijna aan het einde van de Voorstraat, winden we links de panden nummer 6 en 4. Beschrijving Voorstraat 6: Pand met trapgevel. 6-ruits schuifvensters met luiken behangen. Jaartalankers 1694 en staafankers. Op de trappen hardstenen dekplaten en toppinakel rustend op gebeeldhouwd kopje. Links aanbouw onder afhang met aan de straat zijverbreding van de gevel onder gezwenkte rollaag. Beschrijving Voorstraat 4: Huis met gecementeerde klokgevel met aanzetvoluten. Jaartalankers 1695. Sierankers in de top. Vernieuwde pui. 03 Aan het einde van de Voorstraat slaan we rechtsaf de Ring op. Voor ons zien we de NH Kerk. Deze kerk is gebouwd op de fundamenten van een veel oudere kerk. In de tweede helft van de 15e eeuw, omstreeks 1476, werd het gebied om Sint Annaland bedijkt en in 1486, tien jaar na het voltooien van de bedijking, werd in de parochiekerk de eerste mis opgedragen aan de schenkster van dit gebouw: Anna van Bourgondië. In 1492 werd in Sint Annaland een Cruciferi (kruisheren)klooster gesticht. Op deze plaats staat thans het huis Nieuwstraat 2. Twee jaar later, in 1494, werd de bouw van een nieuwe kerk aanbesteed. De kerk werd in 1505 ingelijfd bij dit klooster. Het kloosterleven gedijde echter niet in Sint Annaland en halverwege de 16e eeuw is het klooster opgeheven. Na de 7
reformatie kwam de kerk in 1586 in handen van de protestanten. Bij de dorpsbrand in 1692 werd het kerkgebouw als een van de weinige gebouwen van Sint Annaland gespaard. Niettemin moet op een zeker moment het schip van de kerk en vermoedelijk ook de toren zijn afgebroken. Dit vond al voor 1839 plaats. De oude Hervormde Kerk De kerk werd in de jaren '20 van de 19 e eeuw uitgebreid van 210 naar ongeveer 330 zitplaatsen. In 1822 werd het torentje verplaatst maar in 1857 weer op zijn oude plaats gezet. Maar het was een erg bouwvallig torentje; tijdens het luiden van de klok was duidelijk te zien dat het heen en weer bewoog en in 1893 werd het vervangen door een kleiner torentje. In 1868 werd voor het eerst gesproken over het bouwen van een nieuwe kerk, maar het duurde lang voor de financiering rond was. De plannen werden in 1874 stilgelegd, pas in 1898 is men begonnen met het slopen van de oude kerk. Op dezelfde plaats verrees de huidige Hervormde Kerk. Bij het pad naar de ingang van de kerk vinden we weer een toeristisch informatiebord met veel wetenswaardigheden. 04 Voor het informatiebord staand houden we rechts aan. We vervolgen de route niet naar links langs het kerkgebouw, maar gaan rechtdoor richting de Bierensstraat met aan onze rechterhand het prachtige pandje Ring 6A met de mooie luiken en deur met smeedwerk. Aan het einde slaan we linksaf de Bierensstraat in. Na 60 meter zien we aan de rechterkant het voormalige gemeentehuis van Sint-Annaland, waar thans het streekmuseum De Meestoof is gevestigd. 8
05 We vervolgen onze weg over de Bierensstraat en slaan na 250 meter rechtsaf de F.M. Boogaard-weg in. Rechts zien we ons volgende monument: Molen De Vier Winden. "De Vier Winden". Korenmolen gebouwd in 1847. Ronde stenen bovenkruier met voorheen een stelling. Molen 'De Vier Winden' rond 1935 Standerdmolen rond 1920 06 We volgen de Boogaardweg nog een stukje en slaan rechtsaf Tienhoven in. Aan het einde van Tienhoven gaan we rechtdoor de Suzannaweg in omhoog naar de standerdmolen. De molen werd waarschijnlijk rond 1684 gebouwd. De molen werd in 1966 ingrijpend gerestaureerd. Hierbij werden de verhoudingen van de molen enigszins gewijzigd. In 2005 en 2006 heeft de molen andermaal een grote restauratie ondergaan. De molen is lang bemalen door de familie Kodde. Een telg uit dit geslacht stelt de molen als vrijwillig molenaar in bedrijf gesteld. De huidige eigenaar is de gemeente Tholen. De molen is heeft twee koppels maalstenen. De roeden van de molen zijn bijna 22 meter lang en zijn voorzien van het oudhollands hekwerk met zeilen. Korenmolen zonder naam. Type gesloten standerdmolen. XVII. Bouwjaar 1684. 07 We fietsen de Suzannaweg weer terug naar beneden naar het kruispunt en fietsen rechtsaf de Molendijk op. Rechtdoor fietsend verlaten we de bebouwde kom van Sint-Annaland. We slaan linksaf de Oudelandseweg in en rijden deze helemaal uit. Daarna slaan we rechtsaf de Zoetwaterweg op. Pas op, dit is een busroute, dus denk om passerende bussen! Na 375 meter slaan we linksaf de Bredenvlietsedijk op. Na 500 meter zien we links Boerderij Landzicht liggen. 9
"Landzicht". Vrijstaand bakstenen woonhuis in gele stenen met pannen zadeldak. Tuittopgevels met vlechtingen en 1803 in jaarankers; aan andere topgevel letterankers G.P.D. 6 ruits schuifvensters met rollagen en gewijzigd eenruits onderraam. 25-ruitsschuifvenster in topgevel, en 6-ruits dito in andere topgevel. Bakgoot op ijzeren steunen, waaronder dicht bijeen gelegen staafankers. Schuur in zwart geteerde houten wanden met pannen wolfdak. Bakhuis in steen met pannen zadeldak. 08 We fietsen het stuk Bredenvlietsedijk weer terug naar de Zoetwaterweg en vervolgen deze weer door linksaf te slaan. Na de bocht in de weg naar links slaan we rechtsaf de Annavosdijkweg in. Bijna op het einde zien we links Boerderij Nooit Gedacht (of Hoeve Huijgens). "Nooit Gedacht". Geel bakstenen WOONHUIS met geglazuurd pannen zadeldak. Trapgevel met toppinakel. Rode baksteen op hoeken 1662 volgens versierde jaarankers. Nisje onder noktuit met daaronder half kruiskozijn met rode bakstenen omlijsting en dito korfboog. Rode bakstenen muizetand. Natuurstenen trapafdekkingen. Bakgoot op klossen waaronder dicht bijeen gelegen staafankers. 6 ruitsramen met rode bakstenen rollagen. Aangebouwde schuur met stenen brandtopgevel en houten zij- en achterwanden onder pannen zadeldak. Wagenschuur in hout met pannen zadeldak. In 1953 gerestaureerd. Hoeve Nooit Gedacht, 1975 10
09 Als we de Annavosdijkseweg het laatste stukje uit fietsen, dan zien we rechts van ons weer een toeristisch informatiebord over de polder Moggershil. Fietsen we even rechts omhoog naar de zeedijk, dan hebben we een prachtig zicht op Schouwen-Duiveland. 10 We vervolgen vanaf de Annavosdijkseweg de route rechtdoor de Moggershilseweg op. Deze weg leidt ons naar Stavenisse. De Moggershilseweg gaat na 1 km over in de Rijkebuurtweg. Links van ons ligt de oude heerlijkheid Kempenhofstede. Het vroegere einde van het eiland. Stavenisse was toen nog een zelfstandig eiland. 11 We volgen de bocht mee naar rechts en gaan verderop linksaf de Buurtweg op. Deze rijden we helemaal uit. Na 2 km., vlak voordat we de bebouwde kom van Stavenisse inrijden zien we links, op nummer 8, een typisch arbeidershuisje. Inleiding Nabij Stavenisse aan een plattelandsweg, op ruim erf gelegen, kleine, eenvoudige, traditionele arbeiderswoning, in 1883 gebouwd voor J.C. Droogendijk, landbouwer. Omschrijving Het een bouwlaag hoge langsgevel woonhuis bezit een zadeldak met een aankapping aan de achterzijde. Het pand is opgetrokken uit gele ijsselsteentjes en bezit aan de rechterzijde een gepleisterde zijgevel. In de voorgevel bevindt zich een (vernieuwd) houten schuifraam met roedeverdeling in het bovenlicht, behangen met houten luiken en een houten voordeur met laag bovenlicht. Boven de voordeur een gedenksteen met jaartal: De eerste steen gelegd door J. Droogendijk 25 aug. 1883. Aan de voorgevel een eenvoudige bakgoot op houten gootklosjes. In de zijgevel een houten schuifvenster in de achterbouw en een klein topvenster. De achteraanbouw onder de aankapping is van jongere datum (ca. 1920-1930). Het dak is gedekt met rode hollandse pannen. In het interieur zijn ondermeer twee bedsteden, een voorraadkast en een schouwtje van belang. Waardering Woning van cultuurhistorische waarde als een van de laatste, architectonisch grotendeels gave, karakteristieke arbeiderswoningen op het platteland. Als zodanig een object met zeldzaamheidswaarde. Op gelijke hoogte aan onze rechterhand zien we Hofstee Den Roosentuyll. De gevelsteen van deze hofstede geeft aan dat de verbouwing van de schuur dateert van 1853. Het woonhuis is echter van een eerdere datum. Deze hofstee, welke gelegen is in de Oud-Kempenhofstedepolder, is vroeger in het bezit geweest van jonkheer Hieronymus van Tuyll van Serooskerken, ambachtsheer van Stavenisse (1616-1669). De bedstee in de pronkkamer en de gewelfde kelder onder het opkamertje zijn nog steeds in de originele staat. De levensboom in het bovenlicht zit in het achterhuis in de vloeddeur. De gebrandschilderde glas in lood windlichten vervangen de 20 ruitsroedeverdeling in de ramen. De gepotdekselde zwarte houten voorgevel van de schuur is na de watersnood in 1953 hersteld en vervangen door een bakstenen muur. De boomgaard ligt in een haag met daarin geknotte elzen en de oude laagstam fruitbomen. Deze staan daar samen met de nieuw aangeplante hoogstammen. De veedrinkput aan de voorzijde is opnieuw uitgegraven. 12 We fietsen verder de bebouwde kom van Stavenisse binnen en blijven de Buurtweg volgen. De Buurtweg gaat bij de splitsing met de Oudelandseweg over in de Stoofdijk. 11
Stavenisse Stavenisse was voor de gemeentelijke herindeling op het eiland Tholen van 1 juli 1971 een zelfstandige gemeente met een oppervlakte van ca. 1097 ha. Nu is Stavenisse het meest westelijke deel van de gemeente Tholen en telt het ruim 1700 inwoners. De naam is opgebouwd uit nes of nisse hetgeen in water uitstekend land betekent en stave. Dit laatste kan de naam van een persoon zijn die dit land bezat. Het heeft echter ook de betekenis van paal of staf. In overdrachtelijke zin kan dit duiden op een langgerekte vorm van het land. Wapen en vlag Het wapen, een schild van zilver met een rood schildhoofd is het eenvoudigste gemeentewapen in Zeeland. De vlag, ingesteld bij raadsbesluit van 14 april 1954, is wit met een golvende blauw-witblauwe baan met het wapen in het midden en omzoomd met oranje franje. Inpoldering Het eiland Stavenisse wordt al in een oorkonde van 1206 genoemd. Van dit gebied dat in 1509 overstroomde is echter weinig bekend. Aan de noordkant ervan lag Oud-Kempenshofstede. Deze polder ontstond door bedijking van een geheel door de zee omgeven opwas van ca. 258 ha in 1419. Toen Stavenisse in 1509 inundeerde hield deze polder stand. Het huidige Stavenisse is een bedijking uit 1599 toen de geulen de Kamer en de Hals van het buitenwater werden afgesloten en ongeveer 8300 m dijk werd opgeworpen tussen de Oud- Kempenshofstedepolder en de Noordpolder van Sint-Maartensdijk. De 655 ha grote polder werd Stavenisse cum annexis genoemd. Dit laatste duidt op de gronden die tot de aangrenzende heerlijkheden Sint-Maartensdijk, Sint-Annaland en Zuidmoer behoorden. In de tweede helft van de 17de eeuw werd het gebied vergroot met de polder Nieuw-Zuidmoer (10 ha) en het dwergpoldertje Al te Klein. Aan de noordkant van het huidige havenkanaal werd in 1656 de Margarethapolder (72 ha) bedijkt, die genoemd werd naar Margaretha Huyssen, echtgenote van de toenmalige ambachtsheer Hieronymus van Tuyll van Serooskerke. Deze kleine polder moest menig calamiteit doorstaan. Na overstromingen in 1715 en 1808 moest men in 1842 en 1848 de zeedijk verlaten en terugtrekken op de in 1823 aangelegde inlaagdijk. Aan de zuidkant van het havenkanaal moest Stavenisse een inlaag prijsgeven in 1843. Een aantal nollen herinnert nog aan de stroomaanval die tot ca. 1900 duurde. De Nieuw-Annex-Stavenissepolder (127 ha) ontstond in 1731. De Kerkstraat (toen nog Kerkweg) in 1915 12
Dorp Reeds bij de bedijking van de Stavenissepolder is rekening gehouden met de aanleg van een dorp dat werd gesitueerd naast de dam door De Kamer. Het dorp werd hierdoor bereikbaar voor schepen hetgeen voor de verbindingen met de andere Zeeuwse eilanden en Holland van groot belang was. Stavenisse is een voorstraatdorp waarbij de Voorstraat van de haven naar de kerk loopt. Hier stonden de voornaamste huizen waarvan nog een aantal 17 e en 18 e -eeuwse gevels zijn bewaard gebleven. Vanouds staan er langs de Voorstraat leilinden. De kerk was oorspronkelijk gepland aan de oostkant van het dorp bij de begraafplaats. De parallel lopende achterstraten waren indertijd bedoeld voor het ontsluiten van de achtererven van de huizen aan de Voorstraat. In de 19 e en 20 e eeuw zijn hier echter ook woningen gebouwd. De huidige Bosstraat is volgens de plattegrond van 1599 een restant van een weg die de Voorstraat kruiste. Prent uit de Cronijk van Zeeland Een der eerste bouwwerken in het nieuwe dorp was een houten standerdmolen, die in 1602 werd gebouwd. Deze nieuwe korenmolen had geen lang leven. In 1606 woei deze om. Het duurde 13 maanden voor de heren van Stavenisse tot herbouw besloten. Bij een orkaan in 1800 werd de molen eveneens zwaar beschadigd. Deze is toen gesloopt en vervangen door de huidige stenen grondzeiler. In 1616 werd de eerste predikant in Stavenisse benoemd. Het jaar daarop kwam de kerk gereed. Het was een van de eerste nieuw gebouwde protestantse kerken in Zeeland. Deze is in 1910 vervangen door de huidige Ned. Herv. kerk. De in 1672 gebouwde kerktoren en de in een aparte kapel geplaatste marmeren graftombe van ambachtsheer Hieronymus van Tuyll van Serooskerke ( 1669), die door Rombout Verhulst in de glanstijd van zijn kunnen is vervaardigd, bleven behouden. Deze ambachtsheer liet in 1653 aan de oostkant van het dorp een door water omgeven herenhuis bouwen. Alleen een deel van de gracht en de grachtmuren zijn bewaard gebleven. In de 19 e eeuw en eerder leefde men vooral van de landbouw. In de meestoof De Star, die in 1657 aan het eind van de Stoofdijk werd gebouwd, is tot de uitvinding van de chemische verfstoffen rond 1870 de wortel van de Rubia tinctorum (meekrap) verwerkt tot een poeder dat werd gebruikt voor de fabricage van rode verf voor o.a. wolververijen. Ook de scheepvaart was voor Stavenisse van 13
belang. Rond 1900 hadden 15 schippers er hun thuishaven. Nog steeds heeft de vereniging Schuttevaer er een grote afdeling. De haven van Stavenisse rond 1930 Tijdens de laatste Wereldoorlog hebben de bezetters het eiland Tholen in 1944 onder water gezet. De bevolking werd met uitzondering van die in het stadje Tholen geëvacueerd en over heel Nederland verspreid. Eerst na de bevrijding van het eiland eind oktober 1944 kon men het zeewater lozen en terugkeren. Watersnoodramp Op 1 februari 1953 werd het eiland Tholen getroffen door de Watersnoodramp. Ruim de helft ervan overstroomde. Stavenisse werd het zwaarst getroffen. Door 6 stroomgaten in de zeedijken en 2 in de noordelijke havendijk stroomde het zeewater met groot geweld naar binnen. In het dorp stond het water in zeer korte tijd ruim 3,5 m boven het maaiveld. Van de 1737 inwoners verdronken er 153. Daarnaast kwam veel vee in de golven om en was de materiële schade groot. Ongeveer 140 woningen werden verwoest of onherstelbaar beschadigd. Met hulp uit binnen- en buitenland werd Stavenisse herbouwd. Tastbare herinneringen aan deze hulp zijn de 19 Noorse houten woningen (Eén woning is onlangs overgebracht naar Sint-Annaland waar deze bij het museum De Meestoof is opgebouwd) en het hertenkamp. Als sluitstuk van de hulp van 39 Noord-Hollandse gemeenten en Maartensdijk in Utrecht werd in 1958 aan de provinciale weg tussen Stavenisse en Sint-Maartensdijk een monument onthuld dat een drooggevallen zeemonster voorstelt. Zoals gezegd was het dorp Stavenisse over water bereikbaar via de geul De Kamer. Een "caeyken" werd in 1606 aangelegd. Na de bedijking van de Margarethapolder in 1656 ontstond het huidige havenkanaal dat in open verbinding stond met het Keeten. Het kanaal werd op diepte gehouden met het polderwater dat door de suatiesluis in de Stoofdijk in de haven werd geloosd. Nu is het de enige uitwateringssluis op het eiland Tholen die alleen in noodgevallen wordt gebruikt naast de motorgemalen. 14
13 We fietsen de Stoofdijk verder af, met rechts de haven, waar we straks langs zullen fietsen. Voorbij de haven slaan we op de Stoofdijk linksaf de Julianastraat in en houden dan scherp links aan het doodlopende deel van de Julianastraat in, terug onder de Stoofdijk fietsend. Aan het einde, waar het wandelpad begint, parkeren we even de fiets en wandelen rechts over het bruggetje over de Winkelzeese Watergang naar ons volgende monument: de fundamenten van het kasteel van Hieronymus van Tuyll van Serooskerke. Lees het informatiebord, wandel rond en neem daar wellicht ook de achter de fundamenten gelegen begraafplaats mee waar alle slachtoffers van de watersnoodramp hun laatste rustplaats hebben gekregen. Kasteelterrein. Restanten van de fundering van een 16 e -eeuws kasteel en van de v.m. gracht rondom het kasteelterrein. 14 We wandelen weer naar de fiets en rijden terug naar de Stoofdijk. Deze steken we schuin naar rechts, langs de coupure (waarvan de schutplanken daarnet onder aan de dijk te zien waren) en dan linksaf naar de Spuihaven richting de molen. We fietsen omhoog naar de molen. De havendijk van Stavenisse rond 1930 De Stavenisser molen is de aanduiding van de naamloze korenmolen. De molen is in 1801 gebouwd ter vervanging van een standerdmolen die het jaar daarvoor omgewaaid was. Tot 1964 bleef de molen op windkracht in gebruik. Het jaar daarna kwam de molen in eigendom van een Rotterdams transportbedrijf en werden er pogingen gedaan de molen tot vakantiewoning in te richten. Het binnenwerk bleef echter gespaard en in 1976 kwam de molen in eigendom van de gemeente Tholen. In 1983 en 1984, 2004 en 2006 werden restauraties aan de molen uitgevoerd. De molen wordt vaak in bedrijf gesteld door een vrijwillig molenaar. De roeden van de molen hebben een lengte van 21,50 meter en zijn voorzien van het Van Busselsysteem met zeilen. De molen is ingericht met twee koppels maalstenen en diverse andere werktuigen voor het maalbedrijf. 15
KORENMOLEN. Ronde, stenen bovenkruier zonder stelling, 1801, met gevelsteen. 15 Vanaf de molen fietsen we de Molendijk verder af en fietsen onder langs het spuikanaal richting de Zeesluis. Hier fietsen we weer omhoog naar de Molendijk en fietsen een stukje door naar de bankjes in de bocht. Hier heeft u een prachtig zicht op een monument voor de toekomst: de Zeelandbrug. Lees ook het informatiebord met informatie over de bunkers. 16 We fietsen terug naar Stavenisse, geheel over de Molendijk tot we aan het einde van de Molendijk bij de Voorstraat komen. Links op de hoek zien we het oude Raadhuis, thans De Stove. Vrijstaand rechthoekig gebouw, in gedenksteen gedateerd 1868, v.m. Raadhuis. Schilddak met hoekschoorstenen. De schuifvensters hebben in de bovenruiten een boogvulling. Hardstenen vensterdorpels pleistercordonlijst en gepleisterde consoles aan de gevellijst. Stoeptrap voor de voordeur. De Voorstraat rond 1920 17 We slaan rechtsaf de Voorstraat in en komen in deze straat nog drie monumentale panden tegen. Eerst zien we rechts het pand Voorstraat 29 en gelijk links Voorstraat 28. Een stukje verder rechts Voorstraat 17. Beschrijving Voorstraat 29: Een pand met trapgevel. De treden gedekt met natuurstenen dekplaten bekroond met driehoekig topstuk. In de geveltop een sieranker en een gevelsteen met een schip en het jaartal 1716. Op de verdieping 36 ruits-schuifvensters. Aan de begane grond 18 e -eeuwse elementen: voordeuromlijsting met geprofileerde posten. Stoephek en erker, de borstwering van grijze natuursteen met zwart geschilderd accoladeornament. 16
Beschrijving Voorstraat 28: Pand met tuitgevel aan de Voorstraat. De met een rollaag van latere datum afgedekte gevel heeft een jaartalsteen (cartouche) 1656. Schuifvensters met rode strekken. Pannen-zadeldak. Stoeppalen. Beschrijving Voorstraat 17: Pand met gecementeerde puntgevel, oorspronkelijk een trapgevel. Gebeeldhouwd kopje van de oorspronkelijke toppinakel nog aanwezig alsook van de sluitsteen van een ontlastingsboog boven een venster van de verdieping. Jaartalankers 6 en 3. Links een aanbouw achter een gevelgedeelte met gezwenkte rollaag. Oorspronkelijk 17e eeuw. 18 We fietsen verder de Voorstraat uit en komen op het Van de Leck de Clercqplein bij de NH Kerk. De NH Kerk in 1930, gezien vanuit de Kerkstraat N.H.Kerk van 1910, op de monumentenlijst geplaatst vanwege interieuronderdelen: Grafmonument van Tuyll van Serooskerke (plm 1670) uitgevoerd door Rombout Verhulst. Tombe met liggende figuur de achterwand versierd met kwartieren en putti. Preekstoel met ionische pilasters op de hoeken van de kuip. XVIId. Voorlezersgestoelte en regentenbank uit dezelfde periode. Wapen van de familie Van der Lek-de Clercq dat boven de regentenbank hangt. Toren der N.H.Kerk. Eenvoudige bakstenen toren uit 1672. Vierkanten onderbouw waarop een achtkant bekroond door een open koepeltje. 19 We fietsen langs de ingang van de kerk rechtdoor de Kerkstraat in. Links op de hoek van de Kerkstraat en de Postweg staat het Post- en Telegraafkantoor. Inleiding Relatief fors, voormalig Post- en Telegraafkantoor met dienst- woning, in 1920/'21 als vervanging van het oude postkantoor gebouwd in rationalistische trant. Aan de Poststraat bevindt zich 17
het postkantoor (sinds oktober 1992 buiten gebruik) en aan de Kerkstraat twee woningen. Omschrijving Sober uitgevoerd, grotendeels verdiepingloos bouwwerk met gevels opgetrokken uit roodbruine machinale baksteen in kruisverband. Natuurstenen vensterdorpels op de begane grond. Enig siermetselwerk in de geveltoppen. Boven de kantoor-entree aan de Poststraat, opgenomen in een topgevelgedeelte, een natuurstenen tableau met opschrift "Post- en Telegrafie". De kantoorentree is voorzien van een houten panelendeur met bovenlicht met smeedwerk raamhekje en smalle zijlichten met roedeverdelingen. In de overige gevels reeksen slanke, houten kruiskozijnen met 1- paneels luiken voor de onderramen. Aan de Kerkstraat bevinden zich de twee sobere ingangen van de woningen en een kleine uitbouw onder een met pannen gedekt schilddakje. De zuidelijke woninggevel is deels uitgevoerd als topgevel, deels als langsgevel met verdieping waar tegen een rechthoekige uitbouw met gemetselde balustrade; tuindeur met zijlichten en draairamen in de uitbouw; balkondeur met zij-lichten boven de uitbouw en een stolpraam met luiken in de geveltop. Het pand is voorzien van een U-vormig omgezet schilddak met dwarskappen aan de noordelijke en zuidelijke gevel, gedekt met rode, verbeterde hollandse pannen en voorzien van sobere houten boeiboorden, windveren en dakkapellen. Waardering Als gaaf bewaard gebleven en in Zeeland zeldzaam voorbeeld van een fors Post- en Telegraafkantoor uit de twintiger jaren in een dorp, is het pand van belang uit cultuur- en architectuur-historisch oogpunt en uit oogpunt van de geschiedenis van het Post- en Telegraafwezen. Het Post- en Telegraafkantoor rond 1930 20 We rijden de Kerkstraat in en slaan linksaf en daarna weer linksaf de Koning Haakonstraat in met aan de linkerhand nog een paar door Noorwegen na de watersnoodramp geschonken houten woningen. Aan het einde van de Koning Haakonstraat slaan we rechtsaf de Poststraat in. We gaan nu weer een stuk fietsen. 18
21 Aan het einde van de bebouwde kom, tevens het einde van de Poststraat, steken we de straat over en volgen het fietspad links van de Stavenisseweg (N286). We volgen het fietspad 2.150 meter en stoppen even bij de bankjes. We zetten de fietsen weg en steken (voorzichtig) via de trap de N286 over naar het Watersnoodramp-monument. Lees ook het informatiebord over de watersnoodramp. We steken weer voorzichtig de N286 terug over naar de fietsen. 22 We vervolgen onze route over het fietspad en rijden na ruim 450 meter linksaf de Jan Karelseweg in. We slaan rechtsaf de Vierde Dijk op. De Vierde Dijk gaat over in de Lange Kruisweg. Aan het einde van de Lange Kruisweg steken we over en vervolgen onze tocht over de Muiterijweg. Na 500 meter zien we links van ons boerderij/woonhuis Klein Muiterij. "Klein Muiterij". Bakstenen woonhuis met hoog pannen zadeldak. Tuittopgevel met vlechtingen, waarop, wellicht in rode stenen, opgeschilderd "1646" en twee ruitvormige en twee hartvormige emblemen. Boog in rode baksteen met onderdeel van kruiskozijn. Asbestgoot op klossen. Zesruits schuiframen met twee paneels luiken. Gekleurde gepleisterde strekken. Onderzijde van topgevel gepleisterd. Aangebouwde schuur met stenen nieuwe brandtopgevel met tuit en zwart geteerde houten zij- en achterwanden met pannen zadeldak waarin "N K 1902" gedekt. Bakhuis in steen met pannen zadeldak. Een aan de woning aangebouwde schuur met zwart geteerde houten zijwanden met pannen zadeldak. Bakhuis in steen met pannen zadeldak en 9-ruitsschuiframen. Schuin rechts in het land zien we boerderij/woonhuis Grote Muiterij. 19
"Grote Muiterij". Bakstenen woonhuis met pannen zadeldak. Zinken bakgoot op ijzeren steunen, waaronder dicht bijeengelegen staafankers. Hoog dak, zijtopgevel met vlechtingen en met jaarankers gedateerd: 1760. Schuifvensters met 18-ruits bovenlicht en luiken in zandloper geschilderd. Rollagen boven de ramen. Bakhuis haaks op woonhuis gebouwd. 6-ruits schuifvensters, aan een zijde met verwijderde roeden. Tweepaneels luiken in zandloper geschilderd. Rollagen boven de ramen. Aangebouwde schuur in steen met rieten zadeldak en achter wolfeind in pannen plm XVIII B. 23 We slaan bij Klein Muiterij linksaf de Weg van Kodde in voor het laatste stuk van de fietstocht. We slaan linksaf de Steenblokweg op en daarna rechtsaf de Plaatweg. Aan het einde van de Plaatweg steken we de Stoofweg over en gaan linksaf het fietspad op. Rechtsaf de Hoenderweg in. Deze rijden we helemaal uit. De Hoenderweg gaat over in de Domineeshof. We zien de Jumbo weer voor ons opdoemen. Aan het einde rechts de Spuistraat in en linksaf de Havenweg op om weer terug naar de auto te fietsen. We hopen dat u een genoeglijke fietstocht hebt gehad! Graag wijzen wij u ook op de vier andere voor Open Monumentendag uitgezette wandel- en fietsroutes langs de monumenten op het eiland Tholen: - Wandelroute Tholen Lengte: circa 2.500 meter. Start- en eindpunt: Parkeerplaats aan de haven (Contr Escarpe) in Tholen - Fietsroute Tholen/Poortvliet/Strijenham/Schakerloo/Tholen Lengte: circa 28 km. Start- en eindpunt: Parkeerplaats aan de haven (Contr Escarpe) in Tholen - Fietsroute Sint-Philipsland/Vrijberghe/Oud-Vossemeer/Sint-Philipsland Lengte: circa 24 km. Start- en eindpunt: Carpoolplaats aan de rotonde in de N257 bij Sint-Philipsland - Fietsroute Sint-Maartensdijk/Pluimpot/Westkerke/Scherpenisse/Sint-Maartensdijk Lengte: circa 16 km. Start- en eindpunt: Parkeerplaats aan de Haven/Keethil in Sint-Maartensdijk 20
De gehele route op een rij: 00 De route start op de parkeerplaats aan de haven (Havenweg) van Sint-Annaland. 01 Met de rug naar het water toe fietsen we naar links de parkeerplaats af. We fietsen langs het water met het water aan de linkerhand de Havenweg af en fietsen ter hoogte van de Frisia-aanlegsteigers rechts naar boven het haventerrein verlatend (we volgen het fietsknooppuntenbord richting knooppunt 13). We rijden de Havenweg verder af naar beneden langs de Jumbo. Voorbij de Jumbo, vóór de Texaco slaan we rechtsaf de Spuistraat in. 02 Aan het einde van de Spuistraat gaan we linksaf over het Havenplein en rijden rechtdoor naar beneden de monumentale Voorstraat in. 03 Aan het einde van de Voorstraat slaan we rechtsaf de Ring op. 04 We vervolgen de route niet naar links langs het kerkgebouw, maar gaan rechtdoor richting de Bierensstraat met aan onze rechterhand het prachtige pandje Ring 6A met de mooie luiken en deur met smeedwerk. Aan het einde slaan we linksaf de Bierensstraat in. 05 We vervolgen onze weg over de Bierensstraat en slaan na 250 meter rechtsaf de F.M. Boogaardweg in. 06 We volgen de Boogaardweg nog een stukje en slaan rechtsaf Tienhoven in. Aan het einde van Tienhoven gaan we rechtdoor de Suzannaweg in omhoog naar de standerdmolen. 07 We fietsen de Suzannaweg weer terug naar beneden naar het kruispunt en fietsen rechtsaf de Molendijk op. Rechtdoor fietsend verlaten we de bebouwde kom van Sint-Annaland. We slaan linksaf de Oudelandseweg in en rijden deze helemaal uit. Daarna slaan we rechtsaf de Zoetwaterweg op. Pas op, dit is een busroute, dus denk om passerende bussen! Na 375 meter slaan we linksaf de Bredenvlietsedijk op. Na 500 meter zien we links Boerderij Landzicht liggen. 08 We fietsen het stuk Bredenvlietsedijk weer terug naar de Zoetwaterweg en vervolgen deze weer door linksaf te slaan. Na de bocht in de weg naar links slaan we rechtsaf de Annavosdijkweg in. 09 Als we de Annavosdijkseweg het laatste stukje uit fietsen, fietsen we even rechts omhoog naar de zeedijk, dan hebben we een prachtig zicht op Schouwen-Duiveland. 10 We vervolgen vanaf de Annavosdijkseweg de route rechtdoor de Moggershilseweg op. Deze weg leidt ons naar Stavenisse. De Moggershilseweg gaat na 1 km over in de Rijkebuurtweg. 11 We volgen de bocht mee naar rechts en gaan verderop linksaf de Buurtweg op. Deze rijden we helemaal uit. 12 We fietsen verder de bebouwde kom van Stavenisse binnen en blijven de Buurtweg volgen. De Buurtweg gaat bij de splitsing met de Oudelandseweg over in de Stoofdijk. 13 We fietsen de Stoofdijk verder af, met rechts de haven, waar we straks langs zullen fietsen. Voorbij de haven slaan we op de Stoofdijk linksaf de Julianastraat in en houden dan scherp links aan het doodlopende deel van de Julianastraat in, terug onder de Stoofdijk fietsend. 14 We rijden terug naar de Stoofdijk. Deze steken we schuin naar rechts, langs de coupure (waarvan de schutplanken daarnet onder aan de dijk te zien waren) en dan linksaf naar de Spuihaven richting de molen. We fietsen omhoog naar de molen. 15 Vanaf de molen fietsen we de Molendijk verder af en fietsen onder langs het spuikanaal richting de Zeesluis. Hier fietsen we weer omhoog naar de Molendijk en fietsen een stukje door naar de bankjes in de bocht. 16 We fietsen terug naar Stavenisse, geheel over de Molendijk tot we aan het einde van de Molendijk bij de Voorstraat komen. 17 We slaan rechtsaf de Voorstraat in. 18 We fietsen verder de Voorstraat uit en komen op het Van de Leck de Clercqplein bij de NH Kerk. 19 We fietsen langs de ingang van de kerk rechtdoor de Kerkstraat in. 21
20 We rijden de Kerkstraat in en slaan linksaf en daarna weer linksaf de Koning Haakonstraat in. Aan het einde van de Koning Haakonstraat slaan we rechtsaf de Poststraat in. 21 Aan het einde van de bebouwde kom, tevens het einde van de Poststraat, steken we de straat over en volgen het fietspad links van de Stavenisseweg (N286). We volgen het fietspad 2.150 meter en stoppen even bij de bankjes. 22 We vervolgen onze route over het fietspad en rijden na ruim 450 meter linksaf de Jan Karelseweg in. We slaan rechtsaf de Vierde Dijk op. De Vierde Dijk gaat over in de Lange Kruisweg. Aan het einde van de Lange Kruisweg steken we over en vervolgen onze tocht over de Muiterijweg. 23 We slaan bij Klein Muiterij linksaf de Weg van Kodde in voor het laatste stuk van de fietstocht. We slaan linksaf de Steenblokweg op en daarna rechtsaf de Plaatweg. Aan het einde van de Plaatweg steken we de Stoofweg over en gaan linksaf het fietspad op. Rechtsaf de Hoenderweg in. Deze rijden we helemaal uit. De Hoenderweg gaat over in de Domineeshof. We zien de Jumbo weer voor ons opdoemen. Aan het einde rechts de Spuistraat in en linksaf de Havenweg op om weer terug naar de auto te fietsen. 22