Bouwhistorisch onderzoek BOUWHISTORISCHE NOTITIE Adres : Gelkingestraat, 4, 6 en 8/10 Status : Rijksmonument Periode : augustus 008 Onderzocht door : Taco Tel Auteur : Taco Tel Datum : Groningen, 13 augustus 008 Inleiding In het kader van het plan om de Gelkingestraat op te waarderen, worden door de gemeente initiatieven ontwikkeld ter verbetering van de straat. Een van de aandachtspunten is het begin van de oostwand van de Gelkingestraat. In deze notitie wordt in het kort de stedenbouwkundige structuur uitgelegd, de fasering in het ontstaan van de bouwdelen en worden de gevels besproken. Aan het eind volgen aanbevelingen ter verbetering van het gevelbeeld.
Stedenbouwkundige ontwikkeling. De Gelkingestraat maakt onderdeel uit van een stadsdeel ten zuiden van de Grote Markt waarvan het stratenpatroon in de 11 de -1 de eeuw is aangelegd. De straat ligt evenwijdig aan de aloude landroute Herestraat- Oude Boteringestraat en functioneert als achterontsluiting van de Herestraat. In de stedenbouwkundige structuur is dit goed zichtbaar aan de vele gangen die vanuit de Gelkingestraat de bebouwing inlopen richting de Herestraat. Deze functie heeft de Gelkingestraat in mindere mate voor de Oosterstraat. Aan de Gelkingestraat staat een groot aantal middeleeuwse huizen waarvan de oudste 13 de eeuws zijn. Geen van deze huizen heeft nog de originele voorgevel, deze werden regelmatig aan de mode aangepast door het pleisteren van het oude muurwerk dan wel het metselen van een nieuwe muur voor het oude casco. Het begin van de Gelkingestraat sluit aan op de Grote Markt, het belangrijkste plein van de stad. De wijze waarop de Gelkingestraat aansluit op het marktplein is karakteristiek voor de middeleeuwen. De straat heeft een enigszins wisselende breedte en is op de aansluiting met de Markt op zijn smalst. Tot de Tweede Wereldoorlog gold dit ook voor de andere straataansluitingen (Oosterstraat, Martinikerkhof, Kreupelstraat, Oude Ebbingestraat en Oude boteringestraat). Dit benadrukt niet alleen het karakter van de Gelkingestraat maar gaf in de eerste plaats het plein haar beslotenheid, ondanks de forse afmetingen. De straathoeken en dan met name de hoeken met pleinen behoorden van oudsher tot de meest geliefde plaatsen om een huis op te bouwen. Hier verrezen de eerste stenen huizen die gelijk fors werden opgezet. Het hoekhuis Grote Markt 39 behoort tot de oudste en belangrijkste huizen in de stad. Het dateert uit de 13 de eeuw en bezit romaans muurwerk met (vanaf de straat niet zichtbaar) rondboognissen. Het pand op de andere straathoek, Grote Markt 40, dateert uit de 16 de eeuw maar staat op de fundamenten van een huis uit het begin van de 13 de eeuw. (Een soortgelijke oude fundering werd enkele jaren geleden eveneens ontdekt onder het 14 de eeuwse pand Gelkingestraat 48.) Vanaf het moment dat op de straathoeken stenen huizen waren gebouwd was de stedenbouwkundige structuur bepaald. Deze huizen fungeerden als ankerpunten in de verdere ontwikkeling van de stad. Deze belangrijke huizen stonden aanvankelijk op forse percelen waarvan later delen werden afgespiltst waardoor de bebouwing verder werd ingevuld. Maar ook de grote huizen werden vergoot. Soms in de vorm van een zijhuis en heel vaak door het bouwen van achterhuizen. Grote Markt 39 heeft een aantal van deze achterhuizen. Dit is het eerste achterhuis (Gelkintestraat ) daterend uit de 14 de eeuw, het tweede achterhuis (Gelkingestraat 4) uit de 15 de of 16 de eeuw, het derde achterhuis (Gelkingestraat 6) uit de 16 de eeuw. De stedenbouwkundige situering en de bouwhistorische ontwikkeling zorgen voor een sterk hiërarchisch beeld. Het voorhuis is het hoogst en de voorgevel hiervan is de belangrijkste gevel die duidelijk architectonisch is vormgegeven met veel ramen. De zijgevel aan de Gelkingestraat is hieraan ondergeschikt en is blind. De eerste twee achterhuizen hebben de nok evenwijdig aan de Gelkingestraat en hebben een eenvoudige architectuur. Het derde achterhuis (nr. 6) is aan het eind van de 19 de eeuw fors verhoogd en kreeg een nieuwe voorgevel waardoor dit bouwdeel zich als een zelfstandig huis presenteert.
3 4 6 13 15 1 0 4 6 13 17 19 30 14-d 33 15 38 Bouwhistorisch onderzoek gemeente Groningen Gelkingestraat -10 Grote Markt 39 met achterhuizen op de vogelvluchtkaart van Haubois uit omstreeks 1643. Het pand heeft dan nog zijn middeleeuwse voorgevel. 39-a 38 37 36 35 34-b 1-a 1 8-a 3-a 10 1-a 5-a 7-a 14 9-a 11 16/1 13-a 18-a 0-a Poelestraat -a 15-a 17-a 19-a 4 41-d 40 3 5 4-a 6 51 48by 48-a 47 44-e 46-a 45-a 43-e 1-a 1b 4-a 7-a 9-b 10-a 8-a 1-b 5/0 11-a 50-b 49 6 1 8 10-a 7by 14-a 16 13t/m15b 3/14 18-a 1-a 5 8 17 0-a 4 6-b 7 9 11 10 1 14-a 3t/m5/15 7 9-c 14-a 16 18-c 19-a/0 1-a 3-a -a6-a 4/1a 11-a 0-a 5-a 16-a 18 8-a 17 19 13a -f 4 7-c 15/14 30-a 6-a 5/1 3t/m34 3-a Oosterstraat 9-a 8-a -a 5-a 31-a 36-a 3-a De kadastrale kaart uit omstreeks 1830 met daarop aangegeven de moderne huisnummering. 3
4
Gevels per bouwdeel Gelkingestraat De pui op de begane grond dateert uit 1957 en later. Deze pui loopt door tot en met nr. 4. Dit ontkent de geleding in het gebouw omdat de overgang van het eerste naar het tweede achterhuis niet meer herkenbaar is. De zone waar voorheen keldervensters zaten is dichtgezet. De historiserende roedenverdeling in de vensters is a-typisch. Indeling en detaillering hebben indifferente monumentwaarde. De verdieping heeft de oude indeling behouden. De vensters uit (tenminste) de 19 de eeuw zijn behouden gebleven. 5
Gelkingestraat 4 Het tweede achterhuis bestaat uit een linker en rechter gedeelte. De verdiepingsbalklaag in het rechter deel ligt iets lager. De vensters op de verdieping geven deze indeling aan met in het midden een naad in het pleisterwerk. De pui op de begane grond dateert uit 1957 en later en is een voortzetting van de pui van Gelkingestraat. De pui ontkent de tweedeling van het bouwdeel, de muurdam staat rechts van de sprong in het pand. De indeling en detaillering van de pui hebben indifferente monumentwaarde. De verdieping heeft de oude indeling behouden. De vensters uit (tenminste) de 19 de eeuw zijn behouden gebleven. Het mansardedak, de houten bakgoot op klossen en de dakkapellen dateren uit 1908. De historiserend gemaakte roedenramen in de dakkapel zijn van recente datum en passen niet bij de bouwdatum. 6
Gelkingestraat 6 Deze pakhuisgevel dateert uit de late 19 de eeuw. Ruim tien jaar geleden is de pui vernieuwd en het muurwerk daarboven opnieuw gevoegd. De nieuwe pui sluit in hoofdopzet aan op de 19 de eeuwse situatie maar de detaillering is bijzonder slecht. Het nieuwe voegwerk is te wit waardoor dit niet harmonieert met het gevelbeeld. 7
Gelkingestraat 8/10 Hoewel de gevel niet bijzonder oogt is dit toch een van de meest bijzondere panden in de Gelkingestraat. Het huis is gebouwd kort na 144 als een bijzonder breed en hoog eenlaags huis met een enorme kapconstructie. Uniek in de stad Groningen is de overkragend gebouwde noordgevel. In later tijd werd de voorgevel van een kroonlijst voorzien en werd de muur gepleisterd. Nadat het pand in tweeën is gesplitst werd de tweedeling ook in de gevel zichtbaar door verschillende winkelpuien. De winkelpui van Gelkingestraat 8 dateert uit het begin van de 0 ste eeuw en is later op onderdelen gewijzigd. Het dichtzetten van het grote bovenlicht met plaatmateriaal stoort het beeld. 8
Opmerkingen met betrekking tot het verbeteren van de kwaliteit van het gevelbeeld. Het eerste wat opvalt aan de hele gevelrij is het verwaarloosde uiterlijk. Dit begint al bij de zijgevel van het voorhuis waar de kroonlijst sinds de jaren 80 geen schilderbeurt meer heeft gehad. Bovendien lekt de goot zodat de kwaliteit hiervan snel achteruit gaat. De meeste vensters van het rijtje bouwdelen zitten dichtgeplakt waardoor een zeer gesloten beeld is ontstaan, dit gecombineerd met haveloos schilderwerk, vieze ramen en slecht ontworpen en gedetailleerde puien maakt het dat het geheel geen kwaliteit heeft. Vergelijk dit eens met de zijgevel van café Zomers, Vismarkt 56 met de zijgevels aan de Folkingestraat. De stedenbouwkundige structuur is hier in wezen dezelfde, ook hier een voorhuis met achterhuizen. In deze zijgevels zijn echter geen grote doorgaande puien aangebracht waardoor de begane grond in harmonie is met de verdieping. Bijkomend voordeel is dat hier de geleding van het gebouw veel beter bewaard is gebleven. Ter verbetering van het gevelbeeld zijn de volgende zaken van belang: De functies op de begane grond zo organiseren dat er weer zichtbaar iets gebeurt. Het dichtplakken van de vensters levert immers een uiterst onaangenaam en doods beeld op. Regelmatig onderhoud aan de panden. Schilderwerk bijhouden en regelmatig hout- en glaswerk reinigen. Wanneer de panden integraal worden geschilderd kan een betere kleurkeuze voor een verbetering zorgen. Vooral de harde witte kleuren zijn storend. Het vernieuwen van de winkelpuien van Gelkingestraat en 4 kan een grote verbetering betekenen wanneer de boven gelegen gevels als het ware weer verbinding krijgen met de grond. Dat betekent niet weer opnieuw een doorgaande winkelpui aanbrengen maar opdelen in het ritme van de bouwdelen. De situatie van voor 1957 kan daarbij een inspiratiebron zijn. Vernieuwen van de winkelpui van nr. 6. De huidige pui is zo slecht gedetailleerd dat restauratie hiervan waarschijnlijk op vernieuwing zal neerkomen. Verwijderen van de zwarte lichtbakken waarmee de gevel van nr. 6 s avonds wordt aangelicht. De armaturen ontsieren niet alleen het gevelbeeld, het aanlichten van de lijstgevel heeft bovendien een onnatuurlijk effect. In het spel van licht en schaduw zijn kroonlijsten ontworpen voor het krijgen van het licht van boven, van onderen aangelicht wordt de gevel een karikatuur. Restauratie van de winkelpui van Gelkingestraat 8. De oude winkelpui is feitelijk nog aanwezig. Weghalen van de beplating, herstel van de pui en het kiezen van de juiste kleur zullen een grote verbetering betekenen. Verder zou door het kiezen van de juiste kleur voor beide geveldelen (8 en 10) de samenhang versterkt worden, het is immers een lijstgevel. De letterlijke zwart/wit tegenstelling die hier nu te zien is past absoluut niet. De zijgevel van Grote Markt 39 met de achterhuizen getekend in 1957, bestaande situatie. 9