De transformerende kracht van rouw en verlies een inleiding door Kees Aaldijk psycholoog www.transpersoonlijk.nl 06 142 742 93
De transformerende kracht van rouw en verlies Wanneer iemand van wie we houden komt te overlijden dan kan het zijn dat onze wereld instort. Alles wat van waarde is lijkt verloren te zijn gegaan. Toch moeten we verder en we proberen hoop te putten uit het feit dat ook anderen met een dergelijk verlies hebben leren leven. Dat dit verdriet ons misschien nog iets goeds zou kunnen brengen kunnen we, en willen we ons in eerste instantie niet voorstellen. Maar toch, het doorleven van deze duisternis kan ook maken dat we wijzere mensen worden. Het lijden is dan ook één van de krachtigste middelen tot transformatie. Het wijst ons op de diepere dimensies van ons bestaan en laat ons de betrekkelijkheid ervaren van alles wat vergankelijk is. Rouw Jaarlijks sterven er in Nederland zo n 140.000 mensen, gemiddeld bijna 400 per dag. Wanneer elke overledene vier naasten nalaat, dan betekent dit dat elk jaar een half miljoen mensen met de dood van een naaste te maken krijgt en in één vijfde van die gevallen leidt dit tot ernstige rouwproblemen. Rouw is het geheel aan reacties dat optreedt na het verlies van een persoon met wie een betekenisvolle relatie bestond. Rouw is dus de prijs voor de band die men met een ander is aangegaan. Men kan de beschrijving van rouw ook uitbreiden naar het verlies van een zaak of ding waarmee een betekenisvolle band bestond. Het kan dan bijvoorbeeld gaan om verlies van werk, van lichamelijke gezondheid of van idealen. Verschillende mensen reageren verschillend op rouw. Toch zijn er een aantal gemeenschappelijke fasen of stadia te onderscheiden in het verwerken van verdriet. De meest gebruikelijke benadering in de klinische praktijk is op dit moment het taken-model van Worden. Deze onderscheidt bij het rouwverwerkingsproces vier afzonderlijke rouwtaken: o Taak 1: De realiteit van het verlies aanvaarden. o Taak 2: De pijn en het verdriet doorleven. o Taak 3: Zich aanpassen aan een nieuw leven zonder de overledene. o Taak 4: De overledene een plaats geven en de draad van het leven weer oppakken. Het verwerken van rouw is een erg individuele zaak. Er is geen standaard model dat bij iedereen past, maar verreweg de meeste mensen slagen er in om de pijn en het verdriet na verloop van tijd toch te boven te komen. De sociale- en emotionele steun van familie en vrienden is daarbij ven essentieel belang. Bij ongeveer twintig procent van alle rouwenden ontstaat er een gecompliceerde of pathologische rouw. De rouw wordt dan niet langer gezien als een natuurlijke reactie op het verlies maar heeft zich ontwikkeld tot een ziekte. Een ontbrekend sociaal netwerk kan daaraan bijdragen, maar ook het verlies als zodanig kan meer dan gemiddeld belastend zijn. Het verlies van een kind bijvoorbeeld of een gewelddadige dood zijn veel moeilijker te verwerken dan het verlies van een ouder die op hoge leeftijd overlijdt. Ook wanneer men een problematische relatie heeft gehad met de overledene of geen afscheid heeft kunnen nemen, dan kan de verwerking van het verlies extra zwaar zijn. Doorgaans wordt het ontstaan van problematische rouw geassocieerd met het onvoldoende doorwerken van het verlies: de tweede rouwtaak. Deze tweede taak gaat veelal vergezeld van diepe wanhoop, depressiviteit, slapeloosheid en lichamelijke klachten. De therapeutische ervaring is dat wanneer nabestaanden proberen om deze pijn te vermijden zij die hun verdere leven met zich mee zullen dragen. Toch hoeft er niet altijd sprake te zijn van ernstige klachten want naarmate men het overlijden meer als een natuurlijk proces kan ervaren zal het rouwproces minder pijnlijk zijn. Bronnen van troost Het allerbelangrijkste bij het verwerken van een verlies is de steun van familie en vrienden. 2
De mate van pijn die na het verlies van een naaste wordt ervaren is verder voor een belangrijk deel afhankelijk van iemands wereldbeeld en van diens opvattingen over de dood. Voor mensen die zich verbonden voelen met een traditionele religieuze (kerkelijke) gemeenschap is er in de eerste plaats de sociale steun van de geloofsgenoten. Daarnaast is er de opvatting dat God zich over de overledene zal ontfermen. Dit wordt doorgaans als bijzonder troostrijk ervaren en het rouwproces wordt hierdoor navenant vergemakkelijkt. Door de nadruk die in onze maatschappij gelegd wordt op rationaliteit, het afwijzen van religieuze dogma s en de toenemende ontkerkelijking, is voor veel mensen deze troost echter weggevallen. Voor hen is de dood simpelweg het einde van alle dingen en als gevolg daarvan zijn de rouwproblemen die zij ervaren vaak naar verhouding ernstig. Hoe wrang het misschien ook mag lijken, deze schijnbaar rationele levensopvatting wordt op geen enkele manier door wetenschappelijk onderzoek ondersteund. Dat het bewustzijn na de dood ophoudt te bestaan lijkt misschien een logische veronderstelling, maar heeft geen enkele wetenschappelijke basis. Uit onderzoek naar Bijna Dood Evaringen, sterfbed ervaringen en reïncarnatie verhalen is gebleken dat het einde van het fysieke lichaam niet het einde van het bewustzijn betekent. Dit onderzoek maakt het aannemelijk te veronderstellen dat het leven ook na de dood wordt voortgezet en dat wijzelf, na ons eigen overlijden, de gestorvene weer zullen terugzien. Meer en meer ontstaat er dan ook een levensvisie waarin de dood als een natuurlijke voortzetting wordt gezien van het aardse leven. Vanuit deze overtuiging kan het rouwproces in een heel nieuw perspectief worden geplaatst waar de rouwende veel steun aan kan ontlenen. Voorlichting over de dood en over de resultaten van wetenschappelijk onderzoek over dit onderwerp kunnen dan ook bijdragen aan de verlichting van het rouwproces. Trauma en transformatie Mensen hebben doorgaans het gevoel onkwetsbaar te zijn. Dit gevoel van veiligheid en zekerheid is gebaseerd op drie basisveronderstellingen. 1. De wereld is goedaardig. 2. De wereld heeft betekenis en is te begrijpen. 3. De persoon ziet zichzelf als competent en waardevol. Wanneer iemand een traumatische ervaring beleeft, zoals het overlijden van een geliefde of de confrontatie met een dodelijke ziekte, dan blijken deze basisassumpties niet meer te kloppen. Men verliest dan het gevoel van persoonlijke onkwetsbaarheid. Het vertrouwde en ordelijke wereldbeeld valt uit elkaar want de wereld blijkt helemaal niet goedaardig en voorspelbaar. De werkelijkheid is niet langer in overeenstemming met de opvattingen die men daarover heeft en rouwverwerking moet dan ook worden opgevat als het vervangen van oude, achterhaalde overtuigingen over de werkelijkheid door nieuwe. Om de kloof tussen de oude opvatting en de nieuwe te dichten gaan we op zoek naar een nieuw zelfbeeld of een nieuwe vorm van zingeving zodat we opnieuw tot een stabiele werkelijkheidsbeleving kunnen komen. Dit is een transformatie proces dat ons ertoe brengt om een nieuwe visie op de werkelijkheid te ontwikkelen waarbij we innerlijk kunnen groeien. Wanneer we er in crisissituaties niet in slagen om een nieuw en stabiel wereldbeeld te ontwikkelen dan bestaat ook de mogelijkheid dat we terugvallen naar oudere, meer kinderlijke opvattingen over de werkelijkheid, wat als regressie kan worden omschreven. Hoe verwerken we emotioneel het verlies van een partner, van een baan, van onze levensidealen of van onze gezondheid? We moeten daarvoor onze opvattingen veranderen en een pijnlijke nieuwe werkelijkheid accepteren. Eerst wordt die nieuwe realiteit alleen zintuiglijk waargenomen, maar nog niet echt geaccepteerd en daarom ook niet geïntegreerd in ons denken. Deze zintuiglijke indrukken blijven zich daarom steeds opnieuw aan ons bewustzijn opdringen. Daardoor worden de traumatische gebeurtenissen keer op keer in 3
gedachten of in onze dromen herhaald, net zolang tot deze gedachten en de innerlijke opvattingen die we over de werkelijkheid hebben met elkaar in overeenstemming zijn gebracht. Omdat deze confrontatie zo pijnlijk is veroorzaakt ze negatieve gevoelens. Een reguleringssysteem beschermt ons daarbij tegen al te overweldigende emoties. Herbeleving en ontkenning wisselen elkaar hierbij af. Door de gebeurtenis te verdringen hoeven we het verdriet en de pijn niet te voelen. Te veel verdringing maakt ons echter apathies en stompt ons af. Het blokkeert ook het verwerkingsproces. Door heen en weer te bewegen tussen gedeeltelijke acceptatie en gedeeltelijke ontkenning wordt op deze manier het trauma gedoseerd in emotioneel acceptabele brokken en leren we geleidelijk aan om de nieuwe werkelijkheid onder ogen zien. Van belang is vervolgens de vraag wat de inhoud is van het gereconstrueerde wereldbeeld. Het gaat er daarbij om dat we op een of andere manier een nieuwe orde herstellen en dat we onszelf niet gaan zien als een toevallig en hulpeloos slachtoffer. Het verlies aan controle over onze levenssituatie kan leiden tot psychologische problemen. Om de controle te herstellen moet er een zin gevonden worden op basis waarvan we onze realiteit kunnen verklaren. Dit zoeken naar zingeving is ons transformatie proces. Traditionele rouwtherapie Het rouwproces is erop gericht om de innerlijke realiteit, waarin de dood van de overledene nog geen plek heeft gekregen, in overeenstemming te brengen met de uiterlijke realiteit, het leven zonder de overledene. Op verschillende manieren kan hier concreet aan worden gewerkt: 1. Spreken over het verlies. Dit is in alle gevallen de belangrijkste manier om met verlies om te gaan. Wanneer de betrokkene vertelt over zijn gevoelens en ervaringen dan bevestigt hij daarmee het verlies. Hierdoor kan het verinnerlijkt en geaccepteerd worden. Het is belangrijk dat daarbij ook ruimte gegeven wordt aan moeilijke gevoelens zoals boosheid ten aanzien van de overledene, schuldgevoelens of jaloezie ten opzichte van anderen die geen verlies hebben geleden. 2. Schrijven over het verlies. Men kan een afscheidsbrief schrijven en daarin uitdrukking geven aan zijn gevoelens. Belangrijk daarbij is dat zowel positieve als negatieve gevoelens aan bod komen. 3. Een (afscheids-) ritueel. Dit biedt de mogelijkheid om het verlies ook op andere manieren te verinnerlijken. Een begrafenis of crematie moet dan ook in de eerste plaats worden gezien als een rouw ritueel. Een aanvullend ritueel kan ontstaan wanneer bijvoorbeeld de hierboven genoemde afscheidsbrieven ceremonieel worden verbrand op een plaats die veel herinneringen bevat aan de overledene. 4. Het opstellen van een verliesladder. Daarbij worden de gevoelens en de situaties die met het verlies te maken hebben geïnventariseerd. Ze worden één voor één genoteerd en van een cijfer voorzien dat de moeilijkheidsgraad aangeeft. Vervolgens kan gewerkt worden aan het oplossen van die problemen waarbij men begint met het probleem dat het gemakkelijkste is. De diffuse rouw ervaringen worden zo concreet gemaakt en de aanpak van problemen wordt gestructureerd. Wanneer er ook na langere tijd nog ernstige klachten bestaan, dan kan er sprake zijn van gecompliceerde rouw en dan kan professionele ondersteuning wenselijk zijn. Gemeenschappelijk aan alle therapeutische benadering van gecompliceerde rouw is dat gewerkt moet worden aan de acceptatie van de nieuwe realiteit en dat eventuele vermijdingsreacties onder ogen worden gezien. Die vermijding kan op verschillende zaken betrekking hebben. 4
o Vermijding van de realiteit van het overlijden. De slaapkamer van een overleden kind kan jarenlang in tact worden gehouden. o Vermijding of wegredeneren van gevoelens. o Vermijding van bepaalde situaties, voorwerpen of plaatsen o Vermijding van praten over het geleden verlies bijvoorbeeld door te vluchten in afleiding. Speciale situaties kunnen zich voordoen, wanneer de (psychische-) gezondheid van de nabestaande toch al kwetsbaar was. Ook problematische gezinssituaties kunnen een extra complicatie veroorzaken bij het verwerken van rouw. Rouw en verlies als existentiële opgave In de normale alledaagse werkelijkheid zien we onszelf het liefst als rationele mensen. We proberen om ons op een logische manier te gedragen, maar wanneer we getroffen worden door het verlies van een dierbare dan ontdekken we dat die nuchtere wereld geen antwoord heeft op onze vragen, ze is leeg en oppervlakkig. De alledaagse wereld gaat over alledaagse dingen maar niet over datgene wat echt belangrijk is. Door het verlies van een dierbare stort ons wereldbeeld in en de enige manier om toch te overleven is dan om op zoek te gaan naar een nieuwe werkelijkheid. Op school hebben we, met behulp van taal en rekenen, onszelf toegang verschaft tot de rationele dimensies van de werkelijkheid. Zo goed zelfs, dat velen van ons zich niet eens meer kunnen voorstellen dat onze wereld nog meer te bieden heeft dan de zakelijke nuchterheid waarop onze maatschappij zo succesvol is gebouwd. Pas de confrontatie met een groot verlies leert ons dat dit materiële wereldbeeld niet compleet is. Door dit verlies worden we dan ook gedwongen om ons wereldbeeld te herzien. Niet dat het wereldbeeld als zodanig onjuist is, het is onvolledig. Ons nieuwe wereldbeeld voegt daar een extra dimensie aan toe. Die nieuwe visie omvat de oude, maar overstijgt haar ook en daarmee overstijgt ons nieuwe zelf ook onze oude identiteit. Rouw is daarmee een transformatie proces dat ons helpt om te groeien, zodat we een vollediger mens kunnen worden. Het rouwproces maakt ons heel. In dat proces ontdekken we dat onze alledaagse werkelijkheid oppervlakkig is, het is vorm zonder inhoud. Verdriet leert ons dat de werkelijke waarde van ons leven onder dat oppervlak verborgen ligt. Al hetgeen je kunt meten of wegen of in geld kunt uitdrukken blijkt plotseling betekenisloos te worden wanneer je geconfronteerd wordt met de innerlijke dimensies van het leven. En helaas, vaak komen we daar alleen achter wanneer de uiterlijke werkelijkheid op de één of andere manier is ingestort. Rouw wijst ons dan weg naar de verborgen dimensies van ons leven waarvoor we eerder nooit aandacht hebben gehad, toen we nog vooral oog hadden voor de buitenkant. Waar voert dit proces ons heen? Uiteindelijk zullen we ontdekken dat de uiterlijke werkelijkheid slechts vorm is en vergankelijk, en dat we zullen lijden, zolang we ons daaraan blijven hechten. Het is de innerlijke werkelijkheid die het fundament is van ons bestaan. We kunnen zo onze ware essentie ontdekken die tijdloos en onvergankelijk is. Ziekte en dood, hoe pijnlijk ook, houden wijze lessen voor ons verborgen. Het zijn lessen die ons transformeren en ons laten ontdekken wie we werkelijk zijn. Yalom, de wereldvermaarde existentiële psycholoog zegt daarover: De dood van een geliefde kan een radicale verandering in de persoonlijkheid veroorzaken die moeilijk anders is te omschrijven dan in termen van persoonlijke groei. Veel mensen die hun echtgenoot of echtgenote waren kwijtgeraakt keerden niet zomaar na een herstelperiode terug naar het niveau waarop ze functioneerden voordat ze hun levenspartner hadden verloren; tussen een 5
vierde en een derde van alle proefpersonen bereikten een niveau van volwassenheid en wijsheid dat ze nog nooit eerder hadden gekend. Om een antwoord te vinden op levensvragen die rationeel niet te bevatten zijn kan het beste worden gewerkt met methoden die het denken overstijgen, zoals visualisatie- en meditatie technieken of door te werken met energieën. Zo kun je je weg vinden door tot dusverre onontgonnen gebieden van het bewustzijn. Een goede gids is daarbij wel belangrijk. In alle gevallen, wat onze levensvisie en wat onze benadering ook is, het rouwproces is een leerproces. Het geeft ons levenservaring en maakt ons mild ten aanzien van anderen die lijden. We kennen de pijn omdat we zelf ook hebben geleden. Kees Aaldijk psycholoog 06-142 742 93 www.transpersoonlijk.nl 6