Toezicht op menswaardige behandeling van gedetineerden in Europa

Toezicht op menswaardige behandeling van gedetineerden in Europa

Toezicht op menswaardige behandeling van gedetineerden in Europa Een onderzoek naar de verhouding tussen het EHRM en het CPT bij de effectuering van het folterverbod PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof. mr. P.F. van der Heijden, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op woensdag 26 oktober 2011 klokke 15.00 uur door Mireille Hagens geboren te Amsterdam in 1975

Promotiecommissie: Promotor: Overige leden: prof. dr. R.A. Lawson prof. mr. A.C. Hendriks prof. mr. A.M. van Kalmthout (Universiteit van Tilburg) prof. mr. M. Kuijer (Vrije Universiteit Amsterdam) prof. mr. B.E.P. Myjer (Vrije Universiteit Amsterdam) Lay-out: Anne-Marie Krens Tekstbeeld Oegstgeest 2011 M. Hagens ISBN 978-90-585-0714-3 Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (art. 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro). No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

Woord vooraf De onderhavige studie richt zich in hoofdzaak op twee internationale organen, te weten het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) en het Europees Comité ter Preventie van Foltering (CPT), en hun onderlinge verhouding ten aanzien van de bescherming van de integriteit van gedetineerden. Het verdient hier vermelding dat de leden van de promotiecommissie naast hun expertise op het terrein van de mensenrechten bijzondere kennis hebben van onderwerpen op het terrein van het onderzoek. Zo is Aart Hendriks hoogleraar Gezondheidsrecht en coördinator gezondheidsrecht bij de artsenfederatie KNMG. De andere leden hebben bijzondere praktijkervaring met en kennis van de genoemde organen. Zo is Egbert Myjer sinds november 2004 rechter in het EHRM. Anton van Kalmthout is sinds december 2005 lid van het CPT. Martin Kuijer werkt bij het Ministerie van Veiligheid en Justitie waar hij onder meer de Nederlandse overheid vertegenwoordigt in zaken voor het EHRM en als liaison officer optreedt voor het CPT. Ik ben alle leden zeer erkentelijk voor de tijd die zij hebben gestoken in de beoordeling van het manuscript. Ik ben Rick Lawson, mijn promotor, en Ankie Broekers, directeur van Moot Court, heel dankbaar. Zonder hun inzet en vindingrijkheid was mijn avontuur als PhD-fellow en docent niet begonnen en dankzij hun steun en vertrouwen is het voltooid. Met veel plezier kijk ik terug op de samenwerking met mijn toenmalige collega-onderzoekers en -docenten van het Europa Instituut en het vak Moot Court. Ook deze musketier van de voormalige afdeling R.I.O. heeft haar missie volbracht. Hoewel het schrijven van een proefschrift uiteindelijk vooral een individuele aangelegenheid is, hebben veel mensen mij in de afgelopen jaren gesteund en vooral ook geïnspireerd. Ik ben blij en dankbaar dat deze mensen er voor mij waren. Ik wil drie personen in het bijzonder bedanken. In de eerste plaats: mijn ouders. Woorden schieten tekort om uit te drukken wat zij voor mij betekenen. Hun onbegrensde steun en vertrouwen waren echt hartverwarmend. En natuurlijk Jacco, mijn rustpunt in deze roerige tijden. Hij vormde een zeer belangrijke stimulans voor de voltooiing van het boek. Zonder hem waren de afgelopen jaren niet zó mooi geweest!

Inhoudsopgave LIJST VAN AFKORTINGEN XIII 1 INLEIDING EN ONDERZOEKSOPZET 1 1.1 Mensenrechten voor gedetineerden: van emancipatie tot publieke aftocht? Een controversieel onderwerp in Europa 1 1.2 Duiding: relatieproblematiek 3 1.3 Belang van het onderzoek 6 1.3.1 Absolute bescherming van het verbod van foltering 6 1.3.2 Uitbreiding van de reikwijdte van artikel 3 8 1.3.3 Internationale context dicht web van handhaving- en toezichtmechanismen 10 1.4 Afbakening tussen CPT en EHRM: een eerste verkenning 13 1.4.1 De Raad van Europa 13 1.4.2 Enkele opmerkingen over het EHRM 14 1.4.3 Totstandkoming van het ECPT 15 1.4.4 Een nadere afbakening 17 1.4.5 Hoe is de verhouding tussen theorie en praktijk? 20 1.5 Probleemstelling 22 1.6 Methodiek en afbakening 24 1.6.1 Het toetsingskader 24 1.6.2 Methodiek 26 1.6.3 Structuur van het onderzoek 28 2 HET EUROPEES VERDRAG TER PREVENTIE VAN FOLTERING EN HET EUROPEES ANTI-FOLTERCOMITÉ NADER BEKEKEN 29 2.1 Inleiding 29 2.2 De ontstaansgeschiedenis van het ECPT in hoofdlijnen 31 2.3 Het organisatorisch kader het Comité nader bekeken 35 2.3.1 Lidmaatschap van het CPT 35 2.3.2 Samenstelling van het CPT 37 2.3.3 Personele ondersteuning van het Comité 39 2.3.3.1 Het Bureau 39 2.3.3.2 Het Secretariaat 40 2.3.3.3 Deskundigen 42 2.4 Het mandaat van het CPT 45 2.5 De werkwijze en kerntaken van het CPT 51 2.5.1 Voorbereiden van inspecties soorten bezoeken 51 2.5.1.1 Periodieke bezoeken 51 2.5.1.2 Ad hoc bezoeken 54

VIII Inhoudsopgave 2.5.1.3 Follow-up bezoeken 54 2.5.2 Notificatieplicht van het CPT 55 2.5.3 Uitvoeren van inspecties bevoegdheden 56 2.5.4 Rapportage naar aanleiding van bezoeken 59 2.5.4.1 Tijdens een bezoek 59 2.5.4.2 Na afloop van een bezoek 60 2.5.5 Voortdurende dialoog 64 2.6 Ter afsluiting: Verschillen tussen EHRM en CPT 66 3 INTERPRETATIE EN TOEPASSING VAN DE BEGRIPPEN UIT ARTIKEL 3 EVRM 69 3.1 Inleiding 69 3.2 Enkele belangrijke kenmerken van artikel 3 EVRM 70 3.3 Het onderscheidend criterium tussen de begrippen: De mate van intensiteit en ernst van het lijden 75 3.4 De drie begrippen nader bekeken 81 3.4.1 Foltering 81 3.4.1.1 Bouwstenen voor de kwalificatie foltering 81 3.4.1.2 Reikwijdte van het begrip foltering 89 3.4.2 Onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing 95 3.4.2.1 Onmenselijke behandeling of bestraffing 97 3.4.2.2 Vernederende behandeling of bestraffing 102 3.5 Afsluiting 109 4 WAT VERSTAAT HET CPT ONDER DE TERMEN FOLTERING, ONMENSELIJKE EN VERNEDERENDE BEHANDELING OF BESTRAFFING? 111 4.1 Inleiding 111 4.2 Twee categorieën in plaats van drie: de parallelle benadering versus de lineaire aanpak 113 4.2.1 Foltering 115 4.2.1.1 Een eerste verkenning: geweldgebruik door de politie tegen gedetineerden 115 4.2.1.2 Betekenis van het begrip foltering 120 4.2.1.3 Kenmerken van het begrip foltering 127 4.2.2 Onmenselijke en vernederende behandeling 133 4.2.2.1 Betekenis van de termen onmenselijk en vernederend 133 4.2.2.2 Toepassing van de begrippen 137 4.3 Afsluiting enkele concluderende opmerkingen over de verhouding tussen EHRM en CPT 142 5 EHRM EN CPT: NORMERING TEN AANZIEN VAN MISHANDELING IN DETENTIE 147 5.1 Inleiding 147 5.2 Het EHRM 150 5.2.1 Geweldgebruik 150 5.2.2 Bewijsstandaard en bewijslast 152 5.2.3 Positieve verplichting tot intern onderzoek 154 5.2.4 Procedurele waarborg tegen mishandeling: toegang tot een advocaat 156

Inhoudsopgave IX 5.3 Het CPT 160 5.3.1 Fundamentele procedurele waarborgen 160 5.3.2 Gebruik van geweld 164 5.3.3 Verhoorsituaties 166 5.3.4 Onderzoeksverplichting 167 5.4 Ter afsluiting 169 6 EHRM EN CPT: LEEFOMSTANDIGHEDEN EN REGIME IN DETENTIE 171 6.1 Inleiding 171 6.2 Het EHRM 172 6.2.1 Leeswijzer 172 6.2.2 Detentieomstandigheden 173 6.2.2.1 De Griekse zaak, Guzzardi en Assenov de eerste detentiezaken 173 6.2.2.2 Dougoz: Een nieuwe benadering 176 6.2.2.3 Enkele algemene overwegingen 177 6.2.2.4 Overbevolking en celgrootte 179 6.2.2.5 Overmacht als verweer bij onacceptabele detentieomstandigheden 184 6.2.2.6 Omstandigheden tijdens transport 185 6.2.3 Restrictief regime 186 6.2.4 Eenzame opsluiting (isolatie) 188 6.2.5 Tussenconclusie 190 6.3 Het CPT 191 6.3.1 Materiële detentieomstandigheden in politiebureaus 191 6.3.1.1 Celgrootte 193 6.3.2 Materiële detentieomstandigheden in penitentiaire inrichtingen 194 6.3.2.1 Overbevolking 195 6.3.3 Restrictief regime en afzondering 198 6.4 Ter afsluiting 199 7 EHRM EN CPT: MEDISCHE ZORG AAN GEDETINEERDEN 201 7.1 Inleiding 201 7.2 Het EHRM 202 7.2.1 Zorg aan zieke gedetineerden 202 7.2.1.1 Invulling van de zorgplicht 203 7.2.1.2 Registratie en verslaglegging 206 7.2.1.3 Equivalentiebeginsel 207 7.2.2 Toegang tot een arts waarborg ter preventie van mishandeling 210 7.2.2.1 Preventieve zorg verspreiding van besmettelijke ziekten 215 7.2.3 Dwangvoeding tijdens detentie 216 7.3 Het CPT 220 7.3.1 Zorgplicht voor de gezondheid van gedetineerden 220 7.3.2 Toegang tot een arts medisch onderzoek als preventiemiddel 221

X Inhoudsopgave 7.3.3 Equivalentie van zorg 222 7.3.4 Dwangvoeding 223 7.4 Ter afsluiting 226 8 DE WISSELWERKING TUSSEN HET EHRM EN HET CPT (1) OVER DE DOORWERKING VAN HET WERK VAN HET CPT IN DE RECHTSPRAAK VAN HET HOF 229 8.1 Inleiding 229 Deel A Doorwerking van het CPT in de rechtspraak van het Hof: Ontwikkeling in de tijd 230 8.2 Leeswijzer 230 8.3 Tijdvak 1993-1996: eerste kennismaking met de Commissie 231 8.4 Tijdvak 1996-2000: een aarzelende ontmoeting met het Hof 234 8.5 Tijdvak 2001-2004: doorbraak in Griekenland 243 8.6 Tijdvak 2005-2010: erg belangrijk maar niet allesbepalend 246 8.7 Tussenconclusie 248 DeelB Dewijze en mate van doorwerking van het CPT in de rechtspraak van het Hof 250 8.8 Leeswijzer 250 8.9 De betekenis van feitelijke bevindingen door het CPT in de rechtspraak 250 8.9.1 Fact-finding: Het CPT als vaststeller van detentieomstandigheden 250 8.9.2 Op welke wijze maakt het EHRM gebruik van feitelijke bevindingen van het CPT? 251 8.9.2.1 Overeenstemmende bevindingen met de bewering van klager 251 8.9.2.2 Tijdsperspectief: Oudere bevindingen 254 8.9.2.3 Omgevingsperspectief: Bevindingen van algemene aard 255 8.9.2.4 Öcalan en Ilaşcu: Bevindingen over individuele gedetineerden 257 8.9.2.5 Bevindingen in de ontvankelijkheidsfase 262 8.9.3 Betekenis van CPT-bevindingen in andere zaken 264 8.9.3.1 Mishandeling 264 8.9.3.2 Uitlevering 265 8.10 Algemene normen van het CPT als richtsnoer voor het EHRM 266 8.10.1 Detentieomstandigheden 267 8.10.2 Transport van gedetineerden 271 8.10.3 Isolatie (eenzame opsluiting) 272 8.10.4 Waarborgen bij vrijheidsbeneming 275 8.10.5 Medische zorg 276 8.11 Grenzen aan de doorwerking van CPT-rapporten? 278 8.11.1 Individuele beoordeling vs algemene inspectie 279 8.11.2 Toepassing van de termen uit artikel 3 EVRM 281

Inhoudsopgave XI 8.12 Conclusie De toegenomen betekenis van het CPT in de rechtspraak, maar ook meer aandacht van het Hof voor begrenzing daarvan 287 9 DE WISSELWERKING TUSSEN HET EHRM EN HET CPT (2) OVER DE DOORWERKING VAN DE RECHTSPRAAK VAN HET HOF IN HET WERK VAN HET CPT 291 9.1 Leeswijzer 291 9.2 Rechtspraak van het EHRM vormt bevestiging van CPT-oordeel 292 9.3 CPT zoekt aansluiting bij normering van het EHRM 293 9.4 Uitspraak EHRM is aanleiding voor CPT om staat onder druk te zetten om situatie te verbeteren of een aanbeveling op te volgen 300 9.5 CPT assisteert staten om EVRM-verplichtingen te realiseren 302 9.6 Ter afsluiting 303 10 LIVING APART TOGETHER: SAMENVATTING EN CONCLUSIES MET BETREKKING TOT DE VERHOUDING TUSSEN HET EHRM EN HET CPT 305 10.1 Inleiding 305 10.2 Recapitulerend: enkele hoofdlijnen uit de voorgaande hoofdstukken 305 10.3 Hoe verhouden het EHRM en het CPT zich ten opzichte van elkaar? Enkele conclusies 311 10.3.1 De à la carte benadering 311 10.3.2 Hoe worden conflicten vermeden? 314 10.3.2.1 Negatieve afstemming 314 10.3.2.2 Positieve afstemming 315 10.3.2.3 Informele afstemming 317 10.4 Doet de verhouding tussen CPT en EHRM recht aan het belang van het folterverbod? 318 10.4.1 Impact van kritiek op verdragsstaten 318 10.4.2 Op welke wijze kan de effectiviteit van de werkzaamheden van het CPT en het EHRM worden vergroot? 320 10.4.2.1 Financiële middelen 320 10.4.2.2 Invulling mandaat: acute omstandigheden 322 10.4.2.3 Publicatie: politieke en publieke follow-up 323 10.4.3 Aandachtspunten in de onderlinge relatie tussen CPT en EHRM 327 10.4.3.1 Terminologie 328 10.4.3.2 Normering 328 10.4.3.3 Fact-finding 330 10.4.3.4 Ter afsluiting: enkele aanbevelingen 332 SUMMARY 333 LITERATUURLIJST 351 AANGEHAALDE JURISPRUDENTIE EN CPT-RAPPORTAGES 359 TREFWOORDENREGISTER 367 CURRICULUM VITAE 373

Lijst van afkortingen A AJIL APT art. B BJ Bijv. CAT CM CPT CvM Diss. e.a. EBI ECPT ed. eds. EHRC EHRM EJIL EPR et al. e.v. EVRM GC HR HRLJ Ibid. ICCPR ICJ ICLQ ICRC Series A.-... Publications of the European Court of Human Rights; Judgments and Decisions American Journal of International Law Association for the Prevention of Torture artikel Series B.-... Publications of the European Court of Human Rights; Pleadings, Oral Arguments and Documents Bopz-Jurisprudentie Bijvoorbeeld Committee Against Torture Committee of Ministers Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment Comité van Ministers van de Raad van Europa Dissertatie en anderen Extra Beveiligde Inrichting European Convention for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment editor editors European Human Rights Cases Europees Hof voor de Rechten van de Mens European Journal of International Law European Prison Rules et alia (and others) en verder Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden Grand Chamber (Grote Kamer van het EHRM) Hoge Raad der Nederlanden Human Rights Law Journal Ibidem (op dezelfde manier) International Covenant on Civil and Political Rights (VN-Verdrag inzake Burger- en Politieke Rechten) International Commission of Jurists The International and Comparative Law Quarterly International Committee of the Red Cross

XIV Lijst van afkortingen Kamerstukken I Kamerstukken van de Eerste Kamer KFOR Kosovo Force m 2 vierkante meter m 3 kubieke meter m.n. met name m.nt. met noot van NILR Netherlands International Law Review NJ Nederlandse Jurisprudentie NJB Nederlands Juristenblad NJCM Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten NPMs National Preventive Mechanisms nr. nummer NTM Nederland Tijdschrift voor Mensenrechten NQHR Netherlands Quarterly of Human Rights OM Openbaar Ministerie OPCAT Optional Protocol to the Convention against Torture (Facultatief Protocol bij het VN-Verdrag tegen Foltering) p. pagina Rec. Recommendation red. redactie Reports Reports of Judgments and Decisions (Publicatie van Jurisprudentie van de Commissie en het Hof vanaf 1996) res. resolution RvE Raad van Europa SCAT Swiss Committee Against Torture SPT Subcommittee on Prevention of Torture (UN) t. tegen UN United Nations UNMIK United Nations Interim Administration Mission in Kosovo vgl. vergelijk VK Verenigd Koninkrijk VN Verenigde Naties vol. volume WMA World Medical Association