De Kracht van de Kreek

De Kracht van de Kreek

Definitieve inzending voor de Delta Water Award De Kracht van de Kreek Getij in het hart van Zeeland

Voôrwoôrd Voor u leid de uutwerking van De Kracht van de Kreek. T is den inzending van zes enthousiaste adviseurs van adviesbureau Tauw voe de Delta Water Award. Mee vee plezier en inzet ehn wij aan deze priesvrehe deelhunome en onhuacht uw oordeel will n wij u artelijk danken voe de unieke meuhulukheid om mee te meuhun dienken an de toekomst van onze zuudwestelijke delta. De inzet van vandaehe is een bijdrage te kunn n leveren an de toekomst van de zuudwestelijke delta. Wij ehn ons de vraehe gesteld wat de grôtste ophaeve is in onze delta; een ophaeve waerdig voe de Delta Water Award. In onze ohun is dat nie een technische oplossing voe een concreet probleem. Immers in de delta staen wij voe tal van ophaeven, voe sommigen driengt de tied, wer anderen pas over decennia voelbaer en zichtbaer worden. Technisch kunn n wij Nederlanders voe al deze problemen een oplossing vinden en realiseren. Dat ehn we ok al vele malen anhutoond. De grôtste opgave is volgens ons dan ok van procesmatige en culturele aard. Oe realiseren wij een cultuuromslag in de zuudwestelijke delta waardeur innovatieve ideeën en antwoorden op vraehun uut de delta, ruumte kriehun om ontwikkeld en geïmplementeerd te worden? Oe kriehun wij de beweuners van de zuudwestelijke delta waeterbewust? Bewust van de kans n van een dynamische delta as de onze en hoe hriepen wij de meuhulukheden an om tot een structureel duurzame en veilige delta te komen? Wij ehn in 2008 de fundamentele keuze humaekt hin technisch ontwerp, me een ûutvoerboar concept te presenter n. Een concept waarmee vadder en hrootschaeliher ne de toekomst van onze delta wordt hukeke dan meuhelijk is mie welk product of ontwerp dan ok. Mee hupaste trots bied n wij u De Kracht van de Kreek an. T concept wat klein wordt gestart en hrôts eindigt, gedraehen en ontworpen voe en deur locale partijen. Een concept dat waeterbewustwording as een inktvlek over de ele delta verspreidt. Een delta die klaer is voe de toekomst. Wij wens n u vee leesplezier.

Voorwoord Voor u ligt de uitwerking van De Kracht van de Kreek. Het is de inzending van zes enthousiaste adviseurs van adviesbureau Tauw voor de Delta Water Award. Met veel plezier en inzet hebben wij aan deze prijsvraag deelgenomen en ongeacht uw oordeel willen wij u hartelijk danken voor de unieke mogelijkheid om mee te mogen denken over de toekomst van onze Zuidwestelijke Delta. De inzet van vandaag is een bijdrage te kunnen leveren aan de Zuidwestelijke Delta van morgen. Wij hebben ons de vraag gesteld wat de grootste opgave is in onze delta; een opgave waardig voor de Delta Water Award. In onze ogen is dat niet een technische oplossing voor een concreet probleem. Immers in de delta staan wij voor tal van opgaven. Voor sommige dringt de tijd, andere worden pas over decennia voelbaar en zichtbaar. Technisch kunnen wij Nederlanders voor al deze problemen een oplossing vinden en realiseren. Dat hebben we ook al vele malen aangetoond. De uitdaging is volgens ons dan ook van procesmatige en culturele aard. Hoe realiseren wij een cultuuromslag in de Zuidwestelijke Delta waardoor innovatieve ideeën en antwoorden op vragen uit de delta, ruimte krijgen om ontwikkeld en geïmplementeerd te worden? Hoe krijgen wij de bewoners van de Zuidwestelijke Delta waterbewust? Bewust van de kansen van een dynamische delta als de onze en hoe grijpen wij de mogelijkheden aan om tot een duurzame en veilige delta te komen? Wij hebben in 2008 de fundamentele keuze gemaakt een uitvoerbaar concept te presenteren. Het is een concept waarmee verder en grootschaliger met welk product of ontwerp dan ook naar de toekomst van onze delta wordt gekeken dan tot op heden mogelijk is. Met gepaste trots bieden wij u de Kracht van de Kreek aan. Het concept wat klein wordt gestart en groots eindigt, gedragen en ontworpen voor en door lokale partijen. Een concept dat waterbewustwording als een inktvlek over de hele delta verspreidt. Een delta die klaar is voor de toekomst. Wij wensen u veel leesplezier. De Kracht van de Kreek 5

De Kracht van de Kreek is dat karakteristieke natuur een kick krijgt en dan bezoekers een kick geeft! -Piet de Kam, Platform leefbaar platteland Tholen- k is verbinding tussen binnen- en buitenwater, tussen water en land, tussen landschap en mens, tussen verleden en toekomst De Kracht van de Kreek 6

Inhoudsopgave Voorwoord 5 1. Intro 9 1.1 Gebruikmaken van estuariene dynamiek 9 1.2 Werk aan de winkel 11 1.3 Leeswijzer 11 2. Totstandkoming 13 3. Visie 17 3.1 Scenario s 19 3.2 Innovatie 21 4. Waarom 25 4.1 Harde grenzen 25 4.2 Mentaliteitsverandering 26 4.3 Denkkader 27 5. Bouwstenen 29 6. Haalbaarheid 39 6.1 Waarborgen van veiligheid en het geven van een veilig gevoel 39 602 Bewegend zout (grond)water 39 6.3 Don t mention the O-word 40 7. Uitwerkingen 43 7.1 Casus Zierikzee-de Gouwe 44 7.2 Casus Colijnsplaat 46 7.3 Casus Sint Maartensdijk 48 8. Vervolg 51 8.1 Geen blauwdruk 51 8.3 Verkenning 52 8.2 Initiatief 52 8.4 Kreekstudie, ontwerp en realisatie 53 8.5 De volgende fase 54 8.6 Planning en kosten 54 9. Conclusie 57 Samenvatting 59 De Kracht van de Kreek 7

Bron: D. Oomen

1Intro Bron: D. Oomen De Zeeuwse delta is constant in beweging. De zee en rivieren hebben het gebied gevormd, land gecreëerd en land teruggenomen. Het is deze dynamiek die al eeuwen geleden de eerste mensen naar het gebied trok. Avonturiers die zich aan het water vestigden en de mogelijkheden van de delta gebruikten. Ze profiteerden van de vruchtbare landbouwgronden, de visserij floreerde en de zee en rivier vormden belangrijke handelsverbindingen. Maar op de grens van land en zee bestaat er ook het gevaar van overstromingen. Om het land te beschermen tegen de zee zijn dijken aangelegd en grote delen van het intergetijdengebied ingepolderd. Stap voor stap kreeg de Zuidwestelijke Delta haar huidige vorm. Door dammen en dijken is de veiligheid van het gebied flink toegenomen, maar tegelijkertijd is de afstand tussen de mensen en het water groter geworden. Veel steden en dorpen die zijn ontstaan aan het water hebben er in de huidige situatie weinig meer mee te maken. Er is een harde grens ontstaan tussen binnen- en buitendijks, tussen zoet en zout, tussen stilstand en dynamiek. Door de menselijke ingrepen is er een prachtig gebied ontstaan, maar heeft de delta ook een groot deel van haar veerkracht verloren. Veerkracht die nodig zal zijn om de grote opgaven van de komende decennia en eeuwen het hoofd te bieden, met een balans tussen gebruik, veiligheid en estuariene dynamiek. Veerkracht om vergrijzing en leegloop tegen te gaan, voor het verduurzamen van economische activiteiten en voor het bevorderen van ecologisch herstel. Door het tij te keren en eb en vloed terug te brengen in het hart van Zeeland, ontstaan er nieuwe kansen: voor economische functies en voor bijvoorbeeld wonen, natuur, cultuur en educatie. We brengen de kreken weer tot leven waardoor de aangrenzende dorpen en steden hotspots worden van innovatie. Het waterbewustzijn neemt hiermee toe en we verwachten dat dit leidt tot een cultuur waarin alle kansen van de delta worden benut, innovatie vrij spel krijgt en werkelijk met water wordt geleefd. 1.1Gebruikmaken van estuariene dynamiek De Kracht van de Kreek is onze visie op een toekomstbestendig Zuidwestelijke Delta, waar bewoners en bezoekers leven met water. De estuariene dynamiek is enorm verminderd en land en water staan met de rug naar elkaar toe. De Kracht van de Kreek gaat uit van de krachten van de delta. Kreken die vroeger in open verbinding stonden met de zee zijn nu afgesloten waardoor de dynamiek uit het hart van het Zeeuwse landschap is verdwenen. De Kracht van de Kreek herintroduceert het getij in het kenmerkende Zeeuwse krekenlandschap. De bedreigingen die door de klimaatverandering op ons afkomen, buigen we om naar kansen die we kunnen benutten: de zilte kreken bieden kansen voor innovatieve woningen, dynamische natuur, recreatieve trekpleisters, zilte teelt, beleefbare cultuurhistorie en getijdenenergie. Het roer hoeft niet volledig om, maar met kleine stappen kunnen we de transitie in gang brengen naar leven met De Kracht van de Kreek 9

De Kracht van de Kreek 10

zout water, wat in de toekomst op een heel aantal plaatsen langs de kust onvermijdelijk is. De zee is in Zeeland nergens ver weg. Maar binnen de dijken merk je dat niet. We hebben de dynamiek en het zout buitengesloten. Een logische reactie op de angst voor nieuwe overstromingen. De ramp in 1953 heeft bij veel deltabewoners een diepe indruk achtergelaten. Maar de dynamiek van de delta is niet alleen een gevaar, het biedt juist ook mogelijkheden. En die mogelijkheden moeten we benutten als we de omslag willen maken naar leven met water. 1.2Werk aan de winkel 1.3 Het gevaar van visies is dat het bij dromen blijft en dat Leeswijzer De Kracht van de Kreek volgt uit een proces van overleg- terwijl Zeeland voor grote opgaven staat: het klimaat verandert, de natuur gaat achteruit, bedrijvigheid neemt in koming is beschreven in hoofdstuk 2. Onze visie is begen en schetsen, dromen en onderzoeken. De totstand- delen van de provincie af en mensen trekken weg. Wij schreven in hoofdstuk 3 en het waarom van deze nieuwe zien in de praktijk dat grootschalige, vaak innovatieve weg naar leven met water beschrijven we in hoofdstuk projecten lang niet altijd van de grond komen of vastlopen op grote weerstand. Daarom gaan wij met kleine, bouwstenen. Dit staat in hoofdstuk 5. De haalbaarheid 4. Het concept bestaat uit pijlers die zijn ingevuld met concrete en zichtbare stappen daadwerkelijk op weg van het concept staat in hoofdstuk 6. Een uitwerking van naar het Zeeland van de toekomst. Stapsgewijs halen wij het concept in drie concrete casussen volgt in hoofdstuk de dynamiek van de delta binnen de dijk, met als doel het 7. Tot slot volgt een onderbouwing van de haalbaarheid waterbewustzijn als een inktvlek onder de deltabewoners in hoofdstuk 8 met een doorkijk naar het vervolgproces voor de uitvoering. De conclusie is beschreven in in te verspreiden. Niet dromen maar doen! hoofdstuk 9. De Kracht van de Kreek 11

Bron: D. Oomen

start planvorming 1e ronde: de kracht van de kreek inventarisatieronde & kansenkoppelkaart selectie 3 kreken voor uitwerking gebiedssessies met belanghebbenden presentatie Werkplaats Zuidwestelijke Delta afronding studentenonderzoeken presentatie aan studenten Delta Academy jury-presentatie Totstandkoming 2Het concept de Kracht van de Kreek is ontwikkeld in het tot een nadere uitwerking voor drie kreekstelsels: in Colijnsplaat, St. Maartensdijk en Zierikzee. Van de kreken in deze drie plaatsen zijn de direct belanghebbenden uitgenodigd voor een ontwerpsessie. Per bijeenkomst zat een representatieve groep aan tafel, van vertegenwoordigers die wonen, werken of recreëren nabij de kreek, waaronder de bedrijfsleider van Agrarisch Innovatie- en Kenniscentrum Rusthoeve in Colijnsplaat, de voorzitter van educatief centrum Scaldis Naturalis in St. Maartensdijk en de eigenaar van Camping Zierikzee in Zierikzee. Met deze partijen aan tafel zijn voor elke locatie de randvoorwaarden, kansen en knelpunten benoemd en ingetekend. De uitwerking van deze werksessies staat beschreven in hoofdstuk 7, Uitwerking Daarnaast heeft een drietal studenten in het voorjaar en in de zomer van 2009 onderzoeken uitgevoerd naar deelaspecten van de Kracht van de Kreek. Gert Koot, afstudeerder van de Universiteit Utrecht, heeft onder- sep 08 dec 08 mrt 09 mei 09 jul 09 sep 09 kader van de Delta Water Award. De Delta Water Award is een initiatief van de Roosevelt Academy en de Hogeschool Zeeland (de Delta Academy i.o.). Samen met een groot aantal partners, waaronder de provincie Zeeland, hebben zij gevraagd naar verrassende, positieve oplossingen voor de delta, waarbij de energie van mens en natuur elkaar versterken. Deze vraag is met enthousiasme opgepakt door een team van zes jonge Tauw ers, met als eerste resultaat de lancering van het ruwe idee de Kracht van de Kreek in december 2008. De afgelopen maanden is dit idee verder uitgewerkt van visie tot uitvoerbare plannen. Dat hebben we niet alleen gedaan. De Kracht van de Kreek is namelijk niet om een idee vanachter de tekentafel te bedenken en op een willekeurige locatie toe te passen. De kracht van de Kreek is juist om samen met gebiedspartijen een breedgedragen plan te ontwikkelen, passend bij de wensen uit de streek, met een levende en dynamische kreek als uitgangspunt. Om dit voor elkaar te krijgen, gingen overleg, onderzoek en ontwerp hand in hand. Het eindbeeld is opgebouwd uit bouwstenen die zijn verzameld bij partijen uit het gebied, uit de resultaten van onze samenwerking met Leven met Water en met studenten van de Universiteit Utrecht en Hogeschool Zeeland. De partijen uit het gebied zijn op twee momenten gevraagd om een bijdrage: in maart 2009 met een inventarisatieronde en in mei 2009 met drie ontwerpsessies. De inventarisatieronde had tot doel om kansrijke locaties en koppelmogelijkheden te identificeren. We hebben gesprekken gevoerd met Zeeuwse waterbeheerders, agrariërs, natuurorganisaties, ondernemers en historici. Een compleet overzicht van alle benaderde partijen staat achter in dit rapport. Op basis van deze gesprekken is een kansenkoppelkaart opgesteld en is een keuze gemaakt voor geschikte krachtkreken. Uiteindelijk heeft dit geleid De Kracht van de Kreek 13

zoek gedaan naar de randvoorwaarden en effecten van kreekherstel. De belangrijkste resultaten van dit onderzoek staan in Hoofdstuk 6, Haalbaarheid. Twee tweedejaarsstudenten van de Hogeschool van Zeeland, Simon Tomic en Eric Cevaal, hebben onderzoek gedaan naar de technische invulling van een tweetal bouwstenen (zie Hoofdstuk 5, Bouwstenen). Tot slot heeft Leven met Water een bijdrage geleverd bij het optuigen van het vervolgproces. Drie ervaren deskundigen (Ellen Kelder van de gemeente Dordrecht, Marc Rijnveld van TNO en Charles van Schaik van Leven met Water) hebben hun kennis gedeeld waarmee wij de doorkijk naar het vervolg van de kansrijke kreken hebben kunnen aanscherpen. De tussentijdse resultaten zijn gepresenteerd aan een divers gezelschap tijdens een Werkplaats voor de Zuidwestelijke Delta in Goes en aan een groep kritische studenten van de Delta Academy in Vlissingen. Vragen en antwoorden die hier aan bod zijn gekomen, zijn terug te vinden in de digitale bijlage. De Kracht van de Kreek 14

De Kracht van de Kreek 15

3Visie De Kracht van de Kreek is een eerste stap op weg naar leven met water door de herintroductie van zout getijdenwater in bestaande kreekstelsels. Het waarborgen van de veiligheid blijft daarbij voorop staan, maar tegelijk ontstaat er een aanknopingspunt voor nieuwe sociaaleconomische activiteiten. In plaats van de bedreigingen als uitgangspunt te nemen, kunnen we met de Kracht van de Kreek juist de kansen van de delta benutten. Dat dit wenselijk is blijkt uit diverse onderzoeksrapporten en visies 1. Dat het ook haalbaar is blijkt uit de uitwerking van de Kracht van de Kreek. De aanleiding voor de Kracht van de Kreek is de versnelde verandering van ons klimaat en de natuurlijke weerstand die mensen hebben tegen grote, ingrijpende veranderingen. Het regent steeds vaker en harder en de zeespiegel stijgt langzaam maar gestaag. De drogere en warmere zomers zorgen voor toenemende verzilting. Inmiddels is iedereen ervan doordrongen dat we niet meer op de huidige voet verder kunnen. We moeten op een andere manier anticiperen op de veranderingen die ons te wachten staan, bijvoorbeeld door water meer ruimte te geven en na te denken over een andere invulling van wonen en werken. Maar staan de bewoners hiervoor open? Hoe vertalen alle mooie toekomstvisies zich naar de praktijk? Hoe voorkomen we dat de grootschalige, ingrijpende projecten vastlopen op weerstand van de bewoners en gebruikers? Het doel van de Kracht van de Kreek is om deze weerstand te doorbreken door de potenties van de delta te laten zien. De Kreek geeft invulling aan de wens om meer ruimte te geven aan de estuariene dynamiek, met de nadruk op het gebruik daarvan en met het behoud van veiligheid. Dit vertaalt zich naar lokale doelen die per kreek verschillen: versterken van de recreatie, natuurontwikkeling, nieuwe teelten en/of grotere beleving van cultuurhistorische waarden. Zo toont de Kreek met behapbare en concrete projecten aan dat leven met water zoveel meer oplevert dan vechten tegen het water. Niet geforceerd van bovenaf, maar samen met de betrokkenen. Het concept Kracht van de Kreek geeft daarmee handen en voeten aan de transitie naar leven met water. Het instrument voor deze ontwikkeling is het concept van de Kracht van de Kreek. Het concept combineert een bottom-up benadering (klein beginnen) met een top-down benadering (de eindvisie Leven met Water). Kern van het plan is het gecontroleerd inlaten van het zoute getijdenwater in bestaande kreken, gedragen door de omgeving. Hiervoor worden kunstwerken aangelegd, aangepast of sluitregimes gewijzigd. Het getij dat soms ver te zoeken was, stroomt weer tweemaal daags in en uit, platen en slikken vallen zichtbaar droog, waardoor de kreken weer tot leven komen. Kreken komen veelvuldig voor in Zeeland. Vroeger stonden ze in open verbinding met de zee. En hoewel de meeste kreken inmiddels zijn afgesloten en 1. o.a. Programmabureau Zuidwestelijke Delta, 2009: Toekomstbeeld Zuidwestelijke Delta 2050 De Kracht van de Kreek 17

De Kracht van de Kreek 18

verscholen liggen in het landschap, vormen ze daardoor de ambassadeurs van de deltadynamiek. Met uitvoering van de Kracht van de Kreek brengen we niet alleen de natuurlijke dynamiek, maar ook economische en sociale dynamiek op gang doordat we laten zien welke mogelijkheden de delta biedt. Het eindbeeld voor de Kracht van de Kreek is om een dynamische Zuidwestelijke Delta te creëren, waar de sociaal-economische potentie van de delta optimaal wordt benut, waar bewoners en gebruikers leven met zout water en daarvan de vruchten plukken en waar ruimte is voor innovatieve, ingrijpende projecten die nodig zijn voor een gezonde en veilige delta. Op korte termijn, in de periode van nu tot 2015, vergroot de Kracht van de Kreek het waterbewustzijn en de ruimtelijke kwaliteit rondom lokale en regionale pareltjes. Op de langere termijn, over vijf tot 25 jaar, draagt de Kracht van de Kreek bij aan een mentaliteitsverandering bij bewoners, gebruikers en bestuurders van de Zuidwestelijke Delta. Door het inzien van de mogelijkheden en bereid te zijn om daadwerkelijk te leven met water, kan de potentie van de delta volledig worden benut. Dit maakt de weg vrij voor grootschaliger, ingrijpende projecten waarmee Zeeland (internationaal) op de kaart komt te staan als kraamkamer voor innovatieve delta-economie. 3.1Scenario s Het eindbeeld is te vertalen naar diverse scenario s. Het uitgangspunt is de kreek, als ambassadeur van de deltadynamiek. De kreek kan de verbinding tussen land en water weer herstellen. Dit leidt tot kansen voor natuur: ondiepe dynamische zones voor vissen, waterplanten en vogels. Daarnaast draagt de kreek bij aan een revitalisering van de dorpen en steden die aan de kreken liggen. Het gedempte getijdemilieu vormt een bijzondere basis voor unieke vormen van landelijk wonen, maar ook voor andere vormen van landgebruik als zilte landbouw, aquacultuur en recreatie. En tot slot verhogen de levende kreken de waarde van het cultuurlandschap, met kansen voor nieuwe vormen van de historische getijdemolen en met speelse mogelijkheden voor educatie. De Kracht van de Kreek is echter geen afgebakend product dat bij ieder initiatief tot hetzelfde eindresultaat leidt. De kreek faciliteert juist lokale ideeën, opgaven en visies. De ontwikkeling van de kreek, van het kleine begin tot een eindsituatie, sluit aan bij het tempo waarin draagvlak ontstaat en bij de mogelijkheden die de omgeving aandraagt. Drie scenario s geven een doorkijk naar onze delta in het jaar 2050. De keuze voor een specifiek scenario of een combinatie daarvan laat zich op dit moment nog niet raden. Wij verwachten dat binnen 10 jaar na de eerste ingrepen duidelijk zal worden welk scenario of combinatie daarvan het meeste succes zal oogsten. De Kracht van de Kreek 19

Vele kreken maken licht werk De Kracht van de Kreek heeft verspreid over de hele Zuidwestelijke Delta op lokaal niveau oude kreekstelsels gerevitaliseerd. Op de meeste plekken reikt het getij niet verder dan 1 kilometer landinwaarts. De kreken vormen een vliegwiel voor plannen uit de directe omgeving. Dit zijn meestal enkele economische dragers die aansluiten bij de kracht van het specifieke gebied, zoals de uitbreiding van een camping of recreatiepark jachthaven of juist de oprichting van een (natuur)educatiecentrum met restaurant. Deltabreed waterbewustzijn komt voort doordat de kreken voor een groot deel van de deltabewoners binnen fietsafstand liggen. Parels in de delta De Kracht van de Kreek is toegepast bij enkele kreken waar een breed palet aan zilte functies mogelijk is. Steun vanuit de bevolking en bestuurders heeft investeerders aangetrokken, de activiteiten rond de kreek hebben een kritische massa bereikt waardoor zij zichzelf in stand kunnen houden. Watergebonden woningbouw, watersport, recreatie en educatie zijn terug te vinden in de kreken. De dorpen en steden naast de kreek kunnen zich hiermee sterk profileren en ontwikkelen tot recreatieve en toeristische hotspots. De woonkernen gaan weer leven: plaatselijke horeca en winkels kunnen de deuren open houden en de leegloop en vergrijzing nemen weer af. Het deltabreed waterbewustzijn volgt door de uitstraling van het succes van de kreek op de regio. Verleden als sleutel voor de toekomst De Kracht van de Kreek is de afgelopen decennia uitgevoerd bij een selectief aantal kreken met voldoende ruimte om op te schalen. Uitgangspunt is de historische context, toen ongedempte getijdenkreken tot ver landinwaarts konden doordringen. Oude lopen zijn in ere hersteld en een aantal kreken doorkruist zelfs hele eilanden. De kreken vormen natte verbindingsassen voor bijzondere natuurwaarden. Verspreid langs de kreken bevinden zich recreatieve pleisterplaatsen. Het deltabrede waterbewustzijn is het resultaat van de fysieke omvang van de kreek en de hernieuwde kennismaking met de historie en ontstaansgeschiedenis van de delta. De Kracht van de Kreek 20

3.2Innovatie Bij de ideevorming was de haalbaarheid en uitvoerbaarheid voor ons het belangrijkste uitgangspunt. Het was niet de bedoeling om een prachtig visionair plan te ontwikkelen dat vervolgens op de plank terecht zou komen. Dergelijke plannen zijn er al voldoende en we willen de bewoners en bezoekers juist laten zien, en snel ook, wat de mogelijkheden van de delta zijn. Dicht bij het hart van de Zeeuw. Het concept Kracht van de Kreek stoelt daarmee op vier elementen: 1. Concreet: de weg naar leven met water wordt zichtbaar; via opschaalbare projecten werken we aan het uitvoeren van de visie 2. Haalbaar: door kleinschalige, bottom-up benadering is het plan realistisch; draagvlak komt voort uit enthousiasme van de gebruikers. 3. Karakteristiek: kreken zijn wijdverspreid in Zeeland en zeer kenmerkend voor het landschap. Hiermee kan Zeeland zich onderscheiden. 4. Kansrijk: bedreigingen voor de delta worden omgebogen naar mogelijkheden; rondom de kreek zijn innovatieve functiecombinaties mogelijk. Concreet, zichtbaar en tastbaar, dat is de Kracht van de Kreek. Er zijn veel toekomstvisies voor Zeeland. Belangrijke pijlers daarin zijn het herstel van de estuariene dynamiek, een vitale economie en veiligheid. De visies zijn belangrijk om een ontwikkelingsrichting in te zetten, maar visies zijn per definitie minder concreet of gewoonweg vaag om voldoende ruimte over te laten voor creatieve oplossingen en maatwerk. Maar voor visies is het soms moeilijk om draagvlak te realiseren of budget voor vrij te maken voor de uitvoering. Met de Kracht van de Kreek geven we concreet invulling aan de wens om weer een zachtere overgang te creëren tussen land en water, door de estuariene dynamiek in de kreken te herstellen en door dorpen en steden een nieuwe sociaal-economische impuls te geven. We maken inzichtelijk op welke manier we de delta kunnen benutten. Daardoor ontstaat begrip en meer draagvlak voor grootschaliger projecten die invulling geven aan de toekomstdromen voor Zeeland. De Kracht van de Kreek geeft zichtbare invulling aan de ambities. Haalbaarheid is een belangrijk uitgangspunt voor de Kracht van de Kreek. Daarom is uitgegaan van een bottom-up benadering en een kleinschalige, bijna kneuterige start van het project. Het plan voor de kreek wordt niet vanachter de tekentafel ontwikkeld, maar samen met degenen die er belang bij hebben: de campinghouder, agrariër, natuurbeheerder en bewoner die in de buurt van de kerk wonen, werken en recreëren. De betrokkenen bepalen welke functies kunnen profiteren van de getijdendynamiek. Hierdoor ontstaat draagvlak voor de uitvoering en worden de eerste gebruikers de ambassadeurs voor opschaling van het plan. De ambassadeurs zijn de lokale partijen die na de initiatieffase van de kreekontwikkeling naar aangrenzende gebieden en belanghebbenden stappen om hen te betrekken bij de verdere ontwikkeling van de kreek. Draagvlak onder de aangrenzende partijen vormt een belangrijke eis voor verdere ontwikkelingen van de kreek, zowel wat betreft de grootte van het plangebied als de keuze voor bepaalde functies. Deze lokale aanpak oogst meer resultaat dan een top-down benadering waarbij de ontwikkeling wordt opgelegd in de vorm van een vastgelegd plan en eentijdspad. Met de Kracht van de Kreek ligt het zwaartepunt op de kenmerken van het gebied en het proces, waarbij de eindgebruiker het type ontwikkeling en het tempo van de ontwikkeling bepaalt. Karakteristieke landschapselementen dragen eraan bij dat mensen zich verbonden voelen met hun omgeving. De kreken zijn zeer kenmerkend voor Zeeland. Ze hebben de delta mede vormgegeven en reiken tot ver landinwaarts, als ambassadeurs van de zilte dynamiek. Tegenwoordig liggen veel kreken verscholen in het landschap. Met de Kracht van de Kreek maken we gebruik van de verstilde krekenstelsels om de estuariene te laten terugkeren in het landschap. We houden rekening met de aardkundige waarden die in het verleden zijn ontstaan en kijken vooruit naar de toekomst door nieuwe kansen te bieden, De Kracht van de Kreek 21

Kansrijk zijn projecten die niet alleen geld kosten, maar ook iets opleveren. De dynamiek die in de kreek ontstaat, biedt gevarieerde toepassingsmogelijkheden voor een veelvoud van functies. Dit maakt een levend krekenstelsel tot een ideale kapstok voor de ontwikkelingen van lokale initiatieven en regionaal beleid. Niet met de nadruk op enkel natuurontwikkeling, maar juist samen met sociale en economisch rendabele functies als recreatie, zilte landbouw, wonen en educatie. Functies die aansluiten bij de beleidsagenda s van meerdere doelgroepen. Een uniek historisch gegroeid, gebiedseigen platform waar de kansen van de delta zichtbaar gemaakt kunnen worden. Hoe meer functies bij de kreek ontwikkeld kunnen worden, hoe sterker de Kreek verankert in de regio, hoe hoger het sociaal-economisch rendement, hoe succesvoller het project. Onder direct betrokken partijen in de nabijheid van een kreekstelsel (denk aan bewoners, bedrijven, scholen, instanties, organisaties en het bevoegd gezag) wordt een overleg- en ontwerpproces op gang gebracht waarin wensen, initiatieven en opgaven in breed comité worden besproken. Vanuit de begeleiding worden geen inrichtingsoplossingen opgedragen, hooguit aangedragen. Deze bottom-up benadering vergroot het commitment bij de partijen die worden betrokken bij de kreekontwikkeling. De kreek wordt dus werkelijk met instemming van alle betrokken partijen vorm gegeven. De Kracht van de Kreek 22

De Kracht van de Kreek 23

4Waarom Eeuwenlang hebben de bewoners de vruchten geplukt van de delta: de vruchtbare akkers, grote visvangsten en handel vanuit de havens brachten voorspoed en rijkdom. Om het land te beschermen en de kwaliteiten vast te houden, zijn we ons steeds beter gaan beschermen tegen de gevaren van de zee. Dit heeft zich ontwikkeld tot een sterk veiligheidsdenken. Maar langzamerhand veranderen de opgaven. Naast veiligheid zijn ook economische vitaliteit en ecologische veerkracht belangrijke pijlers. De Kracht van de Kreek is een eerste stap naar de toekomstige manier van leven waar zowel veiligheid, veerkracht als vitaliteit van belang zijn. We bekijken onze omgeving met een andere bril, geredeneerd vanuit de bewoners en de beleving van het gebied, vanuit een waarachtig landschap. In de geschiedenis van Zeeland vormt water de rode draad. Inpolderingen, zeezout en vlas, estuariene natuur, visserij en handel, Deltawerken, watersport Dankzij de aanwezigheid van het water kwam de Zuidwestelijke Delta economisch gezien tot bloei. Maar ook de strijd tegen het water is tekenend. Overstromingen hebben delen van het land weer teruggenomen. De meest recente overstroming, in 1953, staat bij velen in het geheugen gegrift 2. 4.1Harde grenzen De dramatische gevolgen van de stormvloed van 1953 waren een belangrijke aanleiding voor een imposant waterstaatkundig project: de bouw van de Deltawerken ter bescherming van zuidwest Nederland. Bijna 40 jaar is er aan gewerkt. De functie van de Deltawerken is inmiddels breder dan het waarborgen van de veiligheid alleen. Het is een toeristische trekpleister geworden én een belangrijk exportproduct. Met de Deltawerken heeft Nederland haar naam definitief gevestigd als autoriteit op waterbouwkundig vlak. Uniek is ook de rol die het overleg tussen overheid en burgers bij de vormgeving van de 2 Een teken dat de ramp nog steeds leeft is de filmpremière van De Storm (Ben Sombogaart, 2009). Deltawerken heeft gespeeld. Onder druk van een goed georganiseerde lobby is de Oosterscheldedam niet als een echte dam uitgevoerd, maar als afsluitbare kering die bekend is in de hele wereld. Met de Deltawerken als kroon op het werk zijn de contouren van de delta vastgelegd. De eens zo bewegelijke grens tussen water en land is verhard met honderden kilometers verharde dijk en kunstwerken. De kustlijn is aanzienlijk ingekort en veel dijken zijn verhoogd om het beschermingsniveau te verbeteren. Maar al is de veiligheid toegenomen, ook de afstand tussen water en mensen is steeds groter geworden. Kreken die het land hebben gevormd en waar het water vroeger in en uitstroomde zijn afgesloten. Nog maar weinig steden en dorpen in de kustzone staan in verbinding met het buitenwater. Het Zeeuwse land ligt verscholen achter hoge dijken en vanaf het land is de zee vrijwel overal dichtbij maar vrijwel nergens te zien. De Kracht van de Kreek 25

4.2Mentaliteitsverandering De contouren van de Delta liggen vast, terwijl de opgaven veranderen. De Zuidwestelijke Delta is dus nog zeker niet af. Van een puur civieltechnische benadering gaan we op zoek naar een nieuw evenwicht tussen veiligheid, natuurlijke dynamiek en maatschappelijke gebruiksfuncties. We zoeken oplossingen voor de klimaatverandering, natuurherstel en krimp van de bevolking. Hoe houden we de Zuidwestelijke Delta ook in de toekomst veilig, leefbaar en natuurlijk? Deze vraagstukken vergen een andere manier van denken over ruimtelijke ontwikkelingen. Wij constateren dat in de huidige delta vooral de risicovolle kant van het water op de agenda staat. Land en water staan met de rug naar elkaar toe waardoor kansen onbenut blijven. Er ontstaat ruimte, maar de ruimte wordt nog onvoldoende benut, niet alle projecten komen goed van de grond. Watergerelateerde vraagstukken lijken niet te leven bij de bevolking van de Zuidwestelijke Delta 3 en dat leidt tot weerstand tegen grootschalige ingrepen. Voor leven met water in de Zuidwestelijke Delta is een mentaliteit nodig die meer waterproof is. Een mentaliteit die past bij een ander deel van de identiteit van de Zeeuw, namelijk ondernemerschap. Met de Kracht van de Kreek herstellen we de verbinding tussen land en zee en zetten we een eerste stap op weg naar leven met water. Met de Kracht van de Kreek richten we ons op bewustwording van de deltadynamiek en maken we de kansen van het water zichtbaar. Op lokaal niveau brengt de Kreek bewoners, ondernemers en belangenorganisaties bij elkaar om nieuwe initiatieven te ontplooien en op bovenregionaal niveau past dit binnen en klimaatbestendige, veilige, ecologisch-veerkrachtige en economisch-vitale Delta. De Kreek, als ambassadeur van de delta-dynamiek, vormt een platform voor recreatie, wonen, zilte teelten, energieproductie en educatie. Er ontstaat een geleidelijke maar doelgerichte transformatie naar een duurzame delta met levende kreken en green villages die zich profileren met zilte gebruiksfuncties. En zoals ook uit de planvorming van de Deltawerken is gebleken, kunnen er juist door een bottom-up benadering breed gedragen en duurzame oplossingen ontstaan! In Zeeland is het eerst de economie, dan mensen en dan natuur (NRC-next 02-09-2009 I. Kamerling, wandelaarster) 3 Stuurgroep Zuidwestelijke Delta, 2009: Mentaliteiten en identiteiten De Kracht van de Kreek 26

4.3Denkkader Werken aan het landschap grijpt in op verschillende lagen van dat landschap, namelijk op het ware, juiste en waarachtige landschap. In gangbare projecten speelt vooral het juiste landschap een rol. De Kracht van de Kreek is ontwikkeld vanuit de gedachte dat elk van deze drie lagen een plek hoort te krijgen bij gebiedsontwikkeling. Het ware of fysieke landschap is het landschap dat door de natuurwetenschappen wordt bestudeerd. Voor een kreek zijn dit bijvoorbeeld de getijdenwerking, het zoutgehalte, de bodemgesteldheid en de aanwezige planten en dieren. Al deze aspecten zijn feitelijke zaken die min of meer objectief zijn vast te stellen. Hierover is bij het maken van een plan meestal weinig discussie. Het ware landschap vormt de grondlaag. Het juiste landschap heeft betrekking op wat we willen en wat moet. Met andere woorden: regels, normen en beleid. Bij kreken gaat het bijvoorbeeld over veiligheidsnormen, KRW-doelen, beleid voor zoetwatervoorziening en visies voor landschapsontwikkeling. Over wat de juiste kreek is, zijn we het niet altijd eens. Hier spelen belangentegenstellingen: de veiligheidsnorm kan bijvoorbeeld botsen met de KRW-opgave. Een gebied inrichting volgens alle geldende normen (het juiste landschap) is een vrijwel onmogelijke opgave. Daarom is er nog een derde laag nodig in de planvorming, namelijk de laag van het individu, dat het normatieve overstijgt. Dat is het waarachtige landschap, het landschap dat de mensen raakt, waar ze zich verbonden mee voelen. Deze de laag van het landschap zit voornamelijk in de hoofden van mensen en geeft betekenis aan het landschap, bijvoorbeeld door de cultuurhistorie, met verhalen, door een bijzondere of heftige ervaring zoals de watersnood, met liedjes of schilderkunst. Het waarachtige landschap heeft betrekking op de beleving, wat mensen mooi vinden van een landschap. In de praktijk zijn veel plannen gericht op het ware en het juiste landschap. Het ware landschap geeft de randvoorwaarden. Werk je niet mee met het ware landschap, bijvoorbeeld door het uitsluiten van getijdenwerking, dan vergt dit blijvende aandacht. Met het juiste landschap als uitgangspunt is decennia lang doelgericht en efficiënt gewerkt aan een functionele inrichting van het land. Dit heeft veel opgeleverd, maar er is ook veel verloren gegaan: natuurwaarden, landschapselementen met een verhaal, de identiteit en eigenheid van landschappen en schoonheid. De waarachtigheid van het landschap is Ware landschap Algemene niveau Getij-amplitude Zoet en zout Kreek Flora en fauna Sedimentatie en erosie Slik en zand Juiste landschap Groepsniveau Veiligheidsnorm KRW - doelen Natura 2000 compensatie Zoetwatervoorziening Landbouw Landschaps-ontwikkelingsplan Economische groei Waarachtige landschap Individuele niveau Watersnoodramp Verbondenheid Cultuurgeschiedenis Schoonheid Ervaring Beleving De Kracht van de Kreek 27

De Kracht van de Kreek is historische glorie met een nieuwe insteek -Jasper Arntz, Tauw- k is verbinding tussen binnen- en buitenwater, tussen water en land, tussen landschap en mens, tussen verleden en toekomst

5 Educatie Bouwstenen Hoe een kreekstelsel wordt ingericht en vormgegeven, is afhankelijk van het ontwerpproces van de betrokken partijen. In dit proces worden die functies ontwikkeld waar de betrokken partijen behoefte aan hebben. In dit deel presenteren wij een aantal bouwstenen of handvatten die het ontwerpproces kunnen sturen of ondersteunen. Binnen de Kracht van de Kreek hebben wij zes pijlers geïdentificeerd die de sociaal-economische dragers kunnen vormen van de herontwikkeling. Dit zijn educatie en bewustwording, recreatie, natuur en watersysteem, wonen, ondernemen en cultuurhistorie. Deze zes pijlers kunnen met de aangedragen bouwstenen worden versterkt. In de onderstaande tabel zijn zestien of the shelf bouwstenen weergegeven die een bijdrage kunnen leveren aan de kracht van de Kreek. De lijst is uiteraard niet volledig en is niet leidend, maar vormt een inspiratiebron voor de betrokken partijen om eigen ideeën aan te dragen. Tabel 5.1 Bouwstenen en pijlers Getijdenzuil en bewustwording X Recreatie Wonen Natuur en watersysteem Ondernemen Cultuurhistorie Kreekweek X X X X Educatie en communicatie Natuurvriendelijke oevers Bezoekerscentrum en educatietraject X X X X X X X X X Camping X X Kanoverhuur X X Waterspelen X X X Jachthaven X X X Wonen aan het water X X Getijdenmolen en energieopwekking Zilte proeftuin en getijdenvolkstuin Revitalisatie historische haven Wonen op het water X X X X X X X X X X X X Aquacultuur en zilte teelt X X X Zeeuws Wellness centrum X X De Kracht van de Kreek 29

Getijdenzuil Voordat er iets kan worden aangepast of ingericht rondom een kreek moet er eerst draagvlak zijn voor de beoogde plannen. De getijdenzuil is een eenvoudig middel om tijdens het onzichtbare planproces alvast een tastbaar resultaat te kunnen laten zien. De zuil is bedoeld voor communicatie en draagvlak van het proces. De getijdenzuil laat de actuele stand van het getij zien aan bewoners en bezoekers van het betreffende dorp of recreatiegebied. Ook kan worden aangegeven wat het gemiddelde laag- en hoogwater is en tot op welk niveau de stormvloeden zijn gekomen, zoals in 1953. De zuil staat binnendijks, bijvoorbeeld op een plein of een centraal punt. Om de actuele waterstand te kunnen weergeven staat de in verbinding met het open water en dus met het getij. Dit is mogelijk met een rechtstreekse leiding gebaseerd op het principe van communicerende vaten of met een sensor die de buitenwaterstand volgt en een pomp die water naar het actuele waterstandsniveau oppompt. Bij voorkeur kan de getijdenzuil net onder zeeniveau (0 tot -1 m NAP) geplaatst worden zodat het getijdenverschil goed zichtbaar is. Bij de getijdenzuil kan eenvoudig informatie gegeven worden over de voortgang van het planproces en het eindresultaat van de Kracht van de Kreek. De getijdenzuil is: Zeer geschikt voor getijde-bewustzijn van bewo- ners Zeer geschikt voor vergroting van het draagvlak voor het concept de Kracht van de Kreek Tijdens het planproces in een vroeg stadium inzetbaar Alleen een communicatiemiddel (eye-catcher) Relatief goedkoop om aan te leggen Kreekweek Doel van de kreekweek is om scholieren actiever kennis te laten maken met de Kracht van de Kreek en waterbewustzijn onder de jeugd te bevorderen. Om het onderwijs meer te betrekken bij het concept de Kracht van de Kreek kan de Kreekweek worden georganiseerd. De interactieve week zal in samenwerking met lokale onderwijsinstanties worden opgezet. In dit programma maken kinderen op spelende en actief wijze kennis met de kansen die het toelaten van getij in de kreken biedt. Tijdens de Kreekweek is ruimte voor excursies, prijsvragen, wedstrijden en kunnen kleine experimenten uitgevoerd worden die de principes van de Kracht van de Kreek verduidelijken. De Kracht van de Kreek 30

Educatie- en communicatiebord Een belangrijk onderdeel van de Kracht van de Kreek is communicatie naar de streek. Om bekendheid aan het concept te geven is een eenduidig beeld van de Kracht van de Kreek gewenst, zodat bewoners, belanghebbenden, bezoekers en geïnteresseerden direct weten dat ze te maken hebben met een uitvoeringsproject van de Kracht van de Kreek. Het Kracht van de Kreek-bord is ontworpen in analogie aan de ANWB jubileumborden, als herkenbare verwijzing naar een bijzonder landschapselement. Natuurvriendelijke- en getijdenoever De getijdenoever maakt deel uit van een getijdengeul. De schaal ervan kan sterk verschillen van een smalle geul (priel) tot een hoofdader van een krekenstelsel. De getijdenoever is daarmee in grootte van uitvoering opschaalbaar. De geul heeft een min of meer vlakke bodem met stroomribbels en een meanderende oeverlijn. De bodem bestaat, afhankelijk van de mate van stroming, uit zand of slib. De oevers zijn vrij steil, zijn in buitenbochten zelfs hol en in binnenbochten flauwer. De gemiddelde hoogwaterlijn past net binnen het dwarsprofiel. Boven de gemiddelde hoogwaterlijn treedt de geul boven zijn oevers en zet zilt, slibrijk materiaal af in een zone rond de geul. In de geul groeit pleksgewijs Zeegras. In de bodem leven onder meer Zeepieren en Wadkreeftjes. Deze zijn voedsel voor veel steltlopers (Kluut, Kleine plevier, Scholekster). Op de delen van de oevers die geregeld overstromen (slikken) komen soorten voor als Zeekraal en Engels slijkgras. Op de hoger opgeslibde delen (schorren) komen soorten voor als Schorrekruid, Zulte, Lamsoor en Schorrezoutgras. De overgang van zilte naar zoute gronden (bijvoorbeeld bij dijklichamen) is een gradiënt die kansen biedt aan bijzondere plantensoorten als Bitterling, Heen, Strandduizendguldenkruid en Bleekgele droogbloem. Voor de KRW betekent de aanleg van een getijdengeul de introductie van natuurlijke processen, intrekmogelijkheden voor Aal, Driedoornige stekelbaars, een leefgebied voor onder meer Bot en de vestiging van zoutminnende water- en oeverplanten. Voor de beleving biedt de getijdenoever een spannend landschappelijk element dat er elk tijdstip en elk jaargetijde anders uitziet. De Kracht van de Kreek 31

Bezoekerscentrum Een bezoekerscentrum speelt een centrale rol in de informatie- en educatievoorziening in een gebied. Tijdens de ontwikkeling van de Kracht van de Kreek kan een breed publiek kennismaken met het project, bijvoorbeeld door middel van exposities, documentaires en speelse filmpjes, een overdekte waterspeelplaats en lespakketten voor schoolklassen. Bij het bezoekerscentrum zijn bijvoorbeeld fietsen te huur, kunnen bezoekers een kreekwandeling beginnen en zijn audiotours beschikbaar met bijzondere verhalen en bezienswaardigheden rondom de kreek. Waterspelen Getij in de kreek is aantrekkelijk om te beleven. Voor kinderen is stromend water een bron van vermaak om te spelen, te bouwen en te poedelen. Een natuurlijke kreek stroomt verschillende malen per dag in verschillende richtingen met verschillende snelheden. Deze variatie biedt talloze mogelijkheden voor kinderplezier. Ook is het prettig wandelen langs een getijdenkreek. Om een veelzijdig rondje mogelijk te maken vergt dit echter wel goede inrichting van het wandelpad. Lage delen van het schor moeten gepasseerd worden maar de kreek zelf is ook interessant over te steken. Een bijzondere speelvoorziening kan een getijdenmolen voor kinderen zijn waarin bij opkomende tij water in een bak stroomt, waarna een schuif kan worden dichtgezet. Bij eb kan de schuif opengezet worden en zal een molentje gaan draaien. Bij de speelplekken worden excursies georganiseerd waarin kinderen te zien krijgen wat er allemaal in zout water leeft. Aandachtspunt bij het waterspelen voor de kleinsten is de veiligheid; er kunnen speciale kleine kinderspeelplekken aangelegd worden en er zal een waarschuwingsbord moeten komen dat de speelplekken alleen voor kinderen met zwemdiploma toegankelijk zijn. Camping De kreekcamping is een verblijfslocatie met voorzieningen rondom de kreek. Zo is de kreek vanaf het terrein toegankelijk en zou de camping kano s kunnen verhuren. De kreekcamping heeft een natuurlijk karakter waardoor natuurontwikkeling en beleving niet worden verdrongen. De kreek geeft meerwaarde aan de camping en de camping geeft een sterke impuls aan het projectgebied. Verblijfsrecreanten spenderen een aanzienlijke hoeveel geld in de directe omgeving van de camping. De recreanten vormen de eerste gebruikers van faciliteiten rond de kreek en winkels in de omgeving. De Kracht van de Kreek 32

Bron: Hogeschool Zeeland Simon Tomic Jachthaven Binnen het concept van de Kracht van de Kreek zijn grote recreatieve voorzieningen mogelijk. Een jachthaven of aanlegsteigers zijn hier voorbeelden van. Om een jachthaven te realiseren is een aantal aspecten belangrijk. De kreek dient toegankelijk te zijn vanaf het open water en er dient een vaargeul aangelegd te worden voor de bevaarbaarheid tijdens laagwater. Niet iedere kreek leent zich voor dergelijke ontwikkelingen zodat er een goede afweging moet worden gemaakt tussen het economische voordeel en de overige functies van de kreek. Wonen op en aan het water Wonen is een zeer belangrijke economische drager. Het is tevens een bouwsteen die niet bij elke kreek toe te passen is. De inzet ervan is sterk afhankelijk van de lokale vraag naar woningen. Tevens dient een goede mix van laag- midden- en hoogsegment woningen gerealiseerd te worden om een goede verbinding met de oorspronkelijke bewoners te verkrijgen. De bouwsteen wonen is zowel op als aan het water toe te passen. Normaal gesproken kennen woningen een statisch karakter, woningen staan veelal meer dan een eeuw op dezelfde plaats. De koppeling van woningen (onroerend goed) aan de beweging van water maken duidelijk dat kreekherstel kan samengaan met wonen. Bij bouwen aan het water is de bestendigheid tegen onverwacht hoog water een belangrijk aspect. Een duurzame inrichting van de begane vloer is daarbij een pré. Woningen op het water dienen in horizontale zin gefixeerd te zijn. Hierdoor blijven woningen ook tijdens zware weersomstandigheden op dezelfde positie liggen. In de praktijk zijn meerdere soorten waterwoningen denkbaar: Normale woningen: met getijde in de achtertuin Paalwoningen: Woningen gebouwd op palen Amfibische woningen: Drijvend maar verankerd aan vast land Drijvende woningen: Drijvend maar meestal verankerd aan een paal In het concept van de Kracht van de Kreek kunnen ook andere functies gecombineerd worden die kunnen drijven. Enkele drijvende alternatieven kunnen zijn: Een drijvende vogelkijkhut Het drijvende restaurant, Welness centrum of kantoorgebouw De Kracht van de Kreek 33

Getijdenmolen voor kleinschalige energieopwekking De getijdenmolen doet een stukje historisch Zeeland herleven. Dit eeuwenoude principe van energieopwekking uit stromend water kan bij diverse kreken in een modern jasje worden gestoken. Hierbij wordt enerzijds het cultuurhistorisch besef versterkt en anderzijds, zij het op bescheiden schaal, duurzame energie opgewekt voor lokale doeleinden. Getijdenmolens kwamen in het verleden voor op meerdere plaatsen in de Zuidwestelijke Delta, bijvoorbeeld in Zierikzee, Goes, Middelburg, Hulst en Colijnsplaat. In Zeeland en omstreken werd het hoogteverschil tussen eb en vloed gebruikt voor het aandrijven van een waterof schoepenrad. In de meeste gevallen werd tijdens het stijgende water (vloed) een groot waterlichaam gevuld met water. Dit waterlichaam, ook wel houwer genoemd, hield het water vast totdat het water haar laagste waterstand (eb) had bereikt. De houwer werd geopend waarna het water het waterrad aandreef. Het aanleggen van een houwer was een dure en arbeidsintensieve aangelegenheid. Vaak werd het achterste gedeelte van de haven hiertoe gebruikt. Men damde dit deel van de haven af, maakte daarin een sluis met een molen. Soms was het molenwater verder van de haven gelegen en groef men een spuikanaal en bouwde daarover of daaraan een getijdenmolen. Er was een spuisluis waardoor men het water naar binnen liet en die open werd gezet bij het spuien. En er was een maalsluis die men gebruikte bij eb waardoor het molenrad in beweging werd gebracht. Vandaag de dag is er een grotere behoefte voor het aanwenden van duurzame vormen van energievoorziening. Het toelaten van getij in het kreeksysteem, gecombineerd met eventueel gebruik van een (bestaande/ nieuw aan te leggen) houwer, maakt het mogelijk energie te winnen uit getij. Hoe groter de amplitude van het getij, hoe meer potentiële energie ligt opgeslagen in dit hoogteverschil. Een getijverschil van 3 tot 4 meter is meer dan voldoende om energie uit stromend water te onttrekken. Voor Nederland ligt de grens bij Rotterdam; daarboven is het getijverschil te gering. Getijdenmolens hebben het voordeel dat ze onafhankelijk van droogte en wind werken. Daarnaast geeft de toepassing van een getijdenmolen bij de Kracht van de Kreek een stuk cultuurhistorische waarde: een historische verwijzing naar een toekomst met duurzame energie. De Kracht van de Kreek 34

Oude havens en dorpscentra opwaarderen De Zeeuwse delta bestond in het verleden uit eilanden. De enige verbinding van die eilanden met het vaste land bestond vaak uit scheepvaart. Elk eiland had dan ook havens om de contacten met het vaste land te onderhouden. Havens waren essentieel voor het bestaan van de visserij maar ook voor bijvo orbeeld handel en landbouw. Met de afsluiting en inpoldering van kreken werden de eilanden verbonden met het vasteland. Hierdoor nam de hoeveelheid scheepvaart af en verminderde het belang van de havens ook. Soms werden deze havens gedempt en werd er bijvoorbeeld huisvuil in gedumpt (zie foto). De haven van St. Maartensdijk bijvoorbeeld is volledig gedempt en heringericht. De karakteristieke sfeer van oude Zeeuwse havens voegt echter veel toe aan een oude kern. Veere bijvoorbeeld heeft veel levendigheid te danken aan de jachthaven in de historische binnenstad. De historische relatie met de zee en bedrijvigheid op en aan het water wordt hiermee duidelijk. Als het herstellen van de oude dorpshaven mogelijk is, zou dit goed passen in het concept van de Kracht van de Kreek. Het weer mogelijk maken van het aanmeren van boten geeft levendigheid en extra sfeer in het dorp. Kortom een positieve impuls voor recreatie en toerisme. Tevens wordt het aanzicht verbeterd waardoor de lokale huizenprijzen kunnen stijgen. De aangemeerde passagiers zorgen zo voor recreatieve inkomsten (de baten van het concept) van het dorp. De aanlegplaatsen zijn een bron van inkomsten voor de gemeente. Als bijzondere eyecatcher in de haven kan een historisch zeilschip fungeren. Te denken valt aan historische Zeeuwse platbodems die geschikt zijn voor droogvallen bij laagwater, zoals de Zeeuwse schouw en de hoogaars. Dit gebeurt al in de museumhaven de Oude Haven van Zierikzee. Aquacultuur & zilte teelt Behalve het op kleine schaal kweken van zilte groenten in volkstuinen bestaat de mogelijkheid om op meer intensieve wijze producten te kweken die verbonden zijn aan zout water. Voor aquacultuur is toevoer van water en voedingsstoffen (algen) noodzakelijk. Dit betekent dat op grootschaliger niveau gebruik gemaakt zal worden van de toestroom van zout water. Op dit moment is het marktsegment van de aquacultuursector nog klein in Zeeland. In de toekomst zal er steeds meer gebruik worden gemaakt van aquacultuur voor de voedselvoorziening van de mens. De Zeeuwse Delta leent zich uitstekend voor toepassing van aquacultuur doordat in de eerste plaats veel vers zout water voorhanden is. Daarnaast is nog veel ruimte voor het vestigen van dergelijke teelten. De Kracht van de Kreek 35

Zilte proeftuin en zilte volkstuinen Om de zee dicht bij de bewoners te brengen kan een zilte proeftuin laten zien wat de oogst kan zijn van zout water. Een zilte volkstuin is een vervolg hierop als er voldoende bekendheid is met het telen van zilte producten. In de zilte proef- en volkstuin worden landbouwproducten geteeld zoals zeekraal, lamsoor, zeekool en zeeaster. Ook kan als het gebied het toelaat een bassin aangelegd worden voor zagers en tong. Een zilte proeftuin is goed te combineren met een bezoekerscentrum, een restaurant met zilte lekkernijen en past goed in een recreatieve wandel- of fietsroute langs de kreek. Een zilte proeftuin is een uitstekend middel om de Kracht van de Kreek te laten proeven aan culinaire bezoekers van de Zeeuwse delta. Een combinatie met restaurant is hierbij wenselijk. Op een complex voor zilte volkstuinen kunnen zilte gewassen door early adapters geteeld worden. Op dit complex kunnen zelfbedachte innovatietechnieken toegepast worden door de telers. Vanuit de proeftuin worden deze telers wegwijs gemaakt in de specifieke teelt. Het geheel is geschikt als pleisterplaats voor recreanten. Een getijverschil van 3 tot 4 meter is meer dan voldoende om energie uit stromend water te onttrekken. Voor Nederland ligt de grens bij Rotterdam; daarboven is het getijverschil te gering. Getijdenmolens hebben het voordeel dat ze onafhankelijk van droogte en wind werken. Daarnaast geeft de toepassing van een getijdenmolen bij de Kracht van de Kreek een stuk cultuurhistorische waarde: een historische verwijzing naar een toekomst met duurzame energie. Zeeuws wellness centrum Het Zeeuwse Wellness centrum is een beauty farm waarbij het accent ligt op een ontspannende ervaring tegen de achtergrond van de kreek. De karakteristieke Zeeuwse klei zit boordevol met mineralen. Gecombineerd met zilt water levert dit voldoende ingrediënten voor een Zeeuws Wellness center aan de kreek. Zo n center kan gecombineerd worden met hotel, restaurant of locale schoonheidssalon. In het gebouw zijn modderbaden, massageruimtes en thermaalbaden aanwezig. Iedereen is welkom maar de primaire doelgroep van het wellness center zijn gepensioneerden. Deze bezoekers zijn soms minder valide en stellen goede recreatieve voorzieningen zeer op prijs. De doelgroep prefereert rolstoelvriendelijke wandelpaden en voldoende rustplekken met goede voorzieningen. Ook belangrijk hierbij is een goed uitzicht op de kreek. Met deze voorzieningen is het mogelijk om de bezoekers van zo n wellness center ook te betrekken bij het concept van de Kracht van de Kreek. De Kracht van de Kreek 36

Het wellness center genereert lokale arbeidsplaatsen in de zorg, horeca, schoonmaak en dienstverlening. Verder zullen de bezoekers voor klandizie zorgen voor de locale welstand. Een Zeeuws wellness center aan de kreek: Betrekt oudere bezoekers via een andere insteek dan natuur of recreatie bij de Kracht van de Kreek Bestaat uit een centrum voor huidverzorging, massage en diverse baden Is gelegen langs een kreek met uitzicht hierop Gebruikt kreekwater voor het zoutwaterbad en lokaal slib voor modderbaden Vraagt rondom de locatie goede recreatieve voorzieningen langs de kreek zoals hoogwaardige wandelpaden, uitrustpunten etc. De Kracht van de Kreek 37

De Kracht van de Kreek is een leuke, eenvoudige en veilige manier om het spanningsveld tussen zee en land dichterbij te brengen -Wouter Quist- k is verbinding tussen binnen- en buitenwater, tussen water en land, tussen landschap en mens, tussen verleden en toekomst

6 Haalbaarheid De Kracht van de Kreek begint klein en eindigt groots. Daardoor is de Kracht van de Kreek buitengewoon haalbaar en op korte termijn uitvoerbaar. Bij de planontwikkeling was dit een belangrijk criterium. We willen zichtbare stappen zetten en de lokale bevolking meenemen op de weg naar een duurzame delta. Het belang van draagvlak is in dit rapport uitgebreid aan bod gekomen. Deze paragraaf gaat in op de gevolgen het inlaten van zout getijdenwater voor veiligheid en de omgeving. 6.1 Waarborgen van veiligheid en het geven van een veilig gevoel Het garanderen van de veiligheid is buitengewoon belangrijk. Zeker in de Zuidwestelijke Delta waar de overstroming van 1953 nog in de hoofden zit. Het inlaten van gedempt getij in krekenstelsels achter de dijk, zónder dat het veiligheidsniveau afneemt is goed mogelijk met behulp van de juiste civieltechnische ingrepen. Ongewenste natte voeten of erger als gevolg van ontwikkelingen in een krekenstelsel zullen daardoor niet vaker voorkomen dan in de huidige situatie. Het is echter wel goed denkbaar dat er nieuwe getijdenwoningen worden ontwikkeld waar het water tweemaal daags in de achtertuin staat. Dat is géén ongewenste situatie, maar verbijzondert de woonomgeving en vergroot de betrokkenheid bij het water. De verbinding tussen kreek en buitenwater is geen directe, maar via een bestaand gemaal, een uitwateringssluis of door middel van (een duiker met) gestuurde terugslagkleppen. In de praktijk zal het water dus niet onbelemmerd doorstromen. Ieder doorlaatwerk werkt als een soort weerstand waardoor het water gestremd wordt. Afhankelijk van de uitvoering (type materiaal, grootte opening) zal de hoeveelheid water per tijdseenheid variëren. Deze kunstwerken worden zo afgesteld dat de waterstand niet boven het maaiveld uitkomt. Zo komt slechts een deel van de getijdenbeweging van het buitenwater in de kreek terecht. Als de beheerder extra hoog getij verwacht of een andere risicovolle situatie voorziet, dan kan extra voorzichtig met het inlaten worden omgegaan of worden afgezien van inlaten. Er zijn slimme en robuuste oplossingen bedacht en reeds beproefd om de binnenkomende watermassa volledig te kunnen controleren. Een toelichting staat op de digitale bijlage. 6.2 Bewegend zout (grond)water De meeste zoet-zout overgangen in Nederland zijn in de afgelopen eeuwen verloren gegaan door inpolderingen, bedijkingen, en recenter door de realisatie van Zuiderzee- en Deltawerken en de verdere optimalisatie van de waterhuishouding ten behoeve van de landbouw en drinkwatervoorziening. Door het toelaten van getij in het kreeksysteem krijgt de kreek een meer natuurlijk en oorspronkelijk karakter. Het zoute getij heeft tevens invloed op de fysische omgeving van de kreek: het zout dringt in de grond en het grondwaterspanning wordt beïnvloed De Kracht van de Kreek 39

door het getij. Dit heeft op haar beurt effect op gebruiksfuncties als landbouw, ecologie, cultuurhistorie, waterkwantiteit en waterkwaliteit. De potentiële effecten zijn onderzocht en opgenomen in de digitale bijlage (rapport Gert Koot, afstudeerder van de Universiteit Utrecht). Het beïnvloedingsgebied van de grondwaterfluctuatie hangt sterk af van de lokale bodemkarakteristieken. Een belangrijke parameter is het type watervoerende laag: is deze afgesloten met een deklaag of niet? In niet afgesloten watervoerende pakketten is het effect van de getijdenbeweging sneller uitgedempt dan bij afgesloten watervoerende lagen. De reikwijdte is onderzocht voor drie locaties en weergegeven in de tabel. De tabel geeft de afstand tot de kreek weer (in meters), waar de grondwaterfluctuatie is uitgedempt tot minder dan 5 centimeter. Er is gerekend met verschillende amplitudes van het getij met behulp van doorlaatwerken kunnen we het getij immers dempen. De amplitude van 3,5 meter is de normale, buitendijkse gedijamplitude. De gearceerde vlakken geven het beïnvloedingsgebied dat past bij de gedijamplitude die de voorkeur heeft van belanghebbenden in het gebied (zie hoofdstuk 7, Uitwerkingen). Het beïnvloedingsgebied van de zoutintrusie is onderzocht met een literatuurstudie. Hieruit blijkt dat de zoutin- Tabel 6.1 Beïnvloedingsgebied zoutintrusie trusie in estuaria die vergelijkbaar zijn met de Zuidwestelijke Delta tot ca. 60 meter rond het zoute waterlichaam reikt, ongeacht de amplitude van het getij. Volgens modellen is de chloride concentratie op een afstand van 60 meter ca. 1 % van de chloride concentratie in de getijdenkreek. Aangenomen dat het zoutgehalte in de kreek hetzelfde is als het zoutgehalte van het zeewater (10-17 g/l Cl-1; Waterschap Zeeuwse Eilanden, 2009), varieert het zoutgehalte in de omgeving van de kreek tussen 100 and 170 mg/l Cl-1. Het hoogste zoutgehalte van 170 mg/l Cl-1, onder de grenswaarde van 200 mg/l Cl-1 waarbij de meeste gewassen en vegetatietypes minder goed groeien. De figuur (ontleend aan Werner et al., 2006) toont een zoet-zoutgradiënt die ontstaat door indringing zout water in de naastliggende bodem en grondwater. Dit betekent dat binnen het landgebruik binnen 60 meter rondom de kreek te maken zal krijgen met een verhoogd zoutgehalte, terwijl de situatie op grotere afstand nauwelijks verandert. Daarbij wordt opgemerkt dat veel kreken in de huidige situatie al niet meer helemaal zoet, maar brak zijn door beïnvloeding vanuit zee. In het verzilte gebied rondom de kreek zijn aangepaste gebruiksvormen denkbaar, waaronder zoute akkerranden of natuur- en recreatiestroken. 6.3Don t mention the O-word Ontpolderen. Sommigen brengen de Kracht van de Kreek in verband met dit gevoelige onderwerp, volgens hen is de Kracht van de Kreek een verkapte vorm van het omzetten van gronden in estuariene natuur. Dit is een begrijpelijke reactie, maar er zijn grote verschillen. In feite is de weerstand tegen ontpoldering de aanleiding voor de ontwikkeling van de Kracht van de Kreek. De ontpoldering van diverse stukken land ten bate van natuurcompensatie in de Westerschelde stuit op groot protest en verontwaardiging onder agrariërs en bewoners. Velen beschouwen deze ruil als verspilling van waardevolle landbouwgrond. Het is niet voor iedereen duidelijk welke baten ontpoldering kan opleveren. Daarnaast brengt het inlaten van zout water historisch gegroeide emoties met zich mee. Getij amplitude (m) Zierikzee (m) Colijnsplaat (m) Maartensdijk (m) 3.5 887 227 1082 1 625 160 763 0.5 481 123 586 0.25 336 86 410 De Kracht van de Kreek 40

Het verschil tussen de Kracht van de Kreek en ontpolderen zit in een aantal aspecten die fundamenteel verschillen en van de Kreek juist een haalbaar project maken: Bij de Kracht van de Kreek wordt net als bij ont- polderen zout getijdenwater binnengehaald. Bij de Kreek hoeft het water echter niet meer ruimte in te nemen dan in de bestaande situatie: het gecontroleerde getij overstijgt het omliggende maaiveld niet en kan binnen de bedding van de kreek blijven. De Kracht van de Kreek richt zich niet puur op natuur, maar juist ook op andere functies. Deze andere sociaal-economische dragers komen voort uit lokale initiatieven die de wensen en behoeftes vervullen. De Kracht van de Kreek voorziet in een overlegplatform waarin alle lokale partijen hun stem kunnen laten horen. De ontwikkeling van de krekenstelsels is afhankelijk van draagvlak. De verdere ontwikkeling van de kreek bij een succesvolle eerste stap, wordt geïnitieerd door de eerste gebruikers. Zij fungeren als de ambassadeurs van het concept in de regio. Hoogwatervoorziening St. Maartensdijk De Kracht van de Kreek 41

Bron: D. Oomen

7 Uitwerkingen Uit de gebiedsinventarisatie en locatiebezoeken is gebleken dat er vele kreken geschikt zijn om het concept van de Kracht van de Kreek op toe te passen. Op basis van gesprekken met belanghebbende partijen zijn criteria opgesteld voor de keuze van geschikte locaties: De kreek dient verbonden te zijn met een waterlichaam dat onder invloed staat van het getij; De kreek dient in de nabijheid van een woonkern te liggen, zodat de kreek ook daadwerkelijk zichtbaar en beleefbaar is; Opschaalbaarheid is een optionele voorwaarde. Het voordeel van een opschaalbare locatie is de mogelijkheid klein en bescheiden te starten en gaandeweg functioneel en/of ruimtelijk uit te breiden; Een groot voordeel is de mogelijkheid om meerdere functies en lopende opgaven te combineren. Des te meer functies rond de kreek kunnen worden ontwikkeld, des te meer economische dragers er voor de kreekontwikkeling zijn. Aan de hand van deze criteria zijn drie krekenstelsels geselecteerd die als casus zijn uitgewerkt, namelijk: De Pluimpot bij Sint Maartensdijk De Valkreek te Colijnsplaat De Gouwe nabij Zierikzee Vanuit de gedachte dat het project uitvoerbaar moet zijn is per locatie gekeken wat op korte termijn haalbaar is, met een doorkijk naar de verdere toekomst. Per kreek zijn de direct belanghebbende partijen uitgenodigd voor een verkennende workshop. Tijdens de gebiedssessie is vrijelijk over de mogelijkheden en onmogelijkheden van de locaties gesproken. De resultaten van de sessies zijn in de volgende paragrafen beschreven.. De Kracht van de Kreek 43

7.1Casus Zierikzee-de Gouwe Waarom de Gouwe bij Zierikzee? Zierikzee heeft in Zeeland een regionale functie en landelijke bekendheid. De stad heeft voldoende inwoners om kreekherstel economisch te kunnen dragen. Het getij komt de stad binnen via de haven, maar er wordt geen gebruik van gemaakt. De kreek biedt een prachtige kans voor de ontwikkeling van een beleefbare getijdentuin, die zichtbaar is vanaf de weg en goed bereikbaar vanuit het centrum. Gemaal t Sas scheidt de kreek van het open water in de haven. Hiermee is een nieuw inlaatwerk overbodig en komt een gecontroleerd en gedempt getij in het verschiet. De bezoekers van de nabijgelegen camping kunnen meeprofiteren van de ontwikkeling van de kreek. Welke partijen zijn aangeschoven? Peter van Sante (Gemeente Schouwen Duiveland) Wouter Quist (Waterschap Zeeuwse Eilanden) Guy Letterie (eigenaar camping zierikzee) Witte Donkersloot (medewerker gemeente en ver- tegenwoordiger van de locale bewoners) Wat zijn de mogelijkheden in Zierikzee Educatieve mogelijkheden voor basisscholen in en rondom Zierikzee, informatievoorziening gericht op het bezoekende publiek Mogelijkheden om wandelpaden en stapstenen langs de oever van de kreek aan te leggen Mogelijkheden om de camping verder te profileren als gelegen aan een dynamische kreek Mogelijkheden om de opgave voor de Kaderrichtlijn Water gecombineerd uit te voeren De kreek biedt ruimte voor een verdronken land met kleinschalige zilte tilt en fauna Mogelijkheden om de kreek gefaseerd te ontwikkelen tot een dynamisch watersysteem Droombeeld De huidige akker tussen de Grote Zelkweg en de Gouwe biedt grote potentie voor een natuurlijker inrichting. Met deze ontwikkeling ontstaat er een recreatieve en natuurlijke verbinding tussen de camping en de Gouwe waar campinggasten en wandelaars dicht bij huis een stukje natuur vinden. Landinwaartse geulen waarin het getij goed merkbaar is versterken het gevoel van dynamiek. Deze kreekstructuren moeten dan wel zo aangelegd worden dat ze bij laagwater niet geheel droogvallen. Zo ontstaat in Zierikzee een uniek stukje Land van Saeftinge. Langs de wandelpaden aan het water lezen bezoekers op her en der verspreide educatieborden wetenswaardigheden over het leven en fysische processen in en rond de kreek. Het gebied leent zich daardoor ook uitstekend voor uitstapjes van de basisscholen in de buurt. Natuurvriendelijke oevers verfraaien het beeld en dragen bij aan de opgave die vanuit de Kaderrichtlijn Water wordt gesteld. Een gedempt getij dat gecontroleerd via gemaal t Sas wordt binnengelaten zorgt voor een maximale peilfluctuatie van een meter. Gemaal t Sas is relatief eenvoudig aan te passen om gecontroleerd getij binnen te laten. Aantasting van de percelen aan de Zaagmolen wordt vermeden door de tuinen plaatselijk op te hogen. De Gouwe is eenvoudig te compartimenteren waardoor het getij in eerste instantie slechts in een deel van de kreek wordt gebracht. Met een slim regelwerk komt het overtollige water bij het gemaal, terwijl zoute instroming beperkt blijft door de inzet van vlotters en terugslagkleppen. Waar op andere locaties woningbouw of de opwaardering van bestaande bebouwing en het creëren van waterbewustwording belangrijke motivators zijn, spelen deze argumenten in Zierikzee op de korte en middellange termijn geen rol van betekenis. In de verdere toekomst (2050) kan wonen aan het water alsnog een belangrijke ontwikkeling worden. De Kracht van de Kreek 44

De Kracht van de Kreek 45

7.2Casus Colijnsplaat Waarom de valkreek bij Colijnsplaat? De Valkreek ligt aangrenzend aan het dorp en levert een grote bijdrage aan het karakteristieke landschapsbeeld. Nu heeft de kreek een ecologische- en afwateringsfunctie. Het aanwezige gemaal de Valle en suatiesluis maken de aanleg van een nieuw inlaatwerk overbodig. Een gecontroleerd fluctuerend peil wordt hiermee ook gegarandeerd. Colijnsplaat is goed bereikbaar en trekt, vooral in de zomermaanden, veel toeristen. Deze komen voornamelijk voor de jachthaven die, met een open verbinding met de Oosterschelde, een goede uitvalsbasis is voor Oosterschelde-zeilers. De gemeente heeft groeiplannen voor recreatie en economische activiteiten. Het nabijgelegen Agrarisch Innovatiecentrum biedt kansen om de regio te profileren op het gebied van innovatieve teelten. Welke partijen zijn aangeschoven? Bas Melis (Gemeente Noord-Beveland) Wouter Quist (Waterschap Zeeuwse Eilanden) Sam de Vlieger (Proefboerderij Rusthoeve) Aard de Klerk (Stichting Cultuur Erfgoed Zeeland) Wat zijn de mogelijkheden in Colijnsplaat De gemeente heeft de gehele westkant van Colijns- plaat rondom de Valkreek bestemd voor uitbreiding van recreatie. De kreek zal een belangrijk element worden bij de inrichting van dit gebied. We kunnen hierbij denken aan de aanleg van een wandelpad en waterspeelplaats Ook de haven moet meer een geheel worden met het dorp. Eventuele bedrijvigheid wordt mogelijk verplaatst naar de oostkant van Colijnsplaat. Dit biedt ruimte voor een meer professionele vorm van zilte teelt en aquacultuur De ruimte tussen de haven en het bestaande recreatiepark is aangewezen om 70 luxe bungalows te realiseren. Dit gebied kan worden aangesloten op de kreek die voor een unieke vorm van natuur zorgt Ooit stond op de plek waar nu de suatiesluis ligt, een getijdenmolen. Deze locatie wordt veel bezocht door toeristen. Door een moderne getijdenmolen terug te brengen kunnen bewoners en bezoekers ervaren dat getijdenenergie vroeger ook al werd gebruikt en dat dit ook in de toekomst weer zal gebeuren. Er zit dus zowel een cultuurhistorische als educatieve als economische component aan deze mogelijkheid Het inlaten van getij met de bijkomende zoute instroom in Colijnsplaat biedt goede aanknopingspunten met de ambitie van Agrarisch Innovatiecentrum De Rusthoeve. De Rusthoeve nabij de Valkreek is inmiddels aangewezen als innovatielocatie voor de Zeeuwse Tong. Hier zal zilte landbouw verder worden ontwikkeld De gemeente wil zich profileren als innovatief en klimaatbewust. Er zijn ambities om energieneutrale wijken aan te leggen en brede klimaatdijken te realiseren. Deze ontwikkelingen sluiten goed aan bij een bewuste herontwikkeling van de Valkreek Droombeeld Gemaal de Valle bevindt zich op de historische locatie van de oude getijdenmolen. Een moderne getijdenmolen vormt een nieuwe toeristische trekpleister en verbindt het recreatieterrein aan de westkant met de dorpskern aan de oostkant. Het gebied heeft grote cultuurhistorische waarde vanwege de karakteristieke verkaveling en het beschermde dorpsgezicht van Clijnsplaat. De getijdenmolen accentueert deze waarden en vormt tevens een stap naar de toekomst, waar duurzame energie steeds belangrijker wordt. Het in- en uitstromende water genereert op bescheiden schaal energie. Met laag tij vallen de zijarmen van de Valkreek gedeeltelijk droog en ontstaan unieke mogelijkheden voor zoutminnende flora en fauna. Op deze plekken is de kreek ook goed toegankelijk als speelwater. Colijnsplaat vormt een belangrijke innovatieve locatie voor de zilte teelt. Het nieuwe restaurant wordt gerund door een zelfstandig ondernemer maar werkt nauw samen met de Rusthoeve en agrariërs die zilte gewassen telen op de akkerranden naast de kreek. Bezoekers mogen hun eigen zeekraal plukken. Het restaurant is een plek waar iedere denkbare zilte kost in gerechten is verwerkt en trekt bezoekers aan van heinde en verre. De Kracht van de Kreek 46

De Kracht van de Kreek 47

7.3Casus Sint Maartensdijk Waarom de Pluimpot bij Sint Maartensdijk? De Pluimpot is een in het kader van de deltawerken ingedamde kreek nabij Sint Maartensdijk. De kreek is goed bereikbaar. De gemeente is voornemens om het gebied te ontwikkelen. Daarnaast hebben diverse partijen ideeën voor het gebied en is er al een educatief centrum. Ook onder de bevolking is animo om het gebied aan te pakken. Vrijwel alle potentiële economische dragers zijn in en rondom de Pluimpot te realiseren: recreatie, natuurontwikkeling, revitalisatie van de dorpshaven, educatie en woningbouw. Welke partijen zijn aangeschoven? De heer Van Happeren (Staatbosbeheer) De heer Derksen (Waterschap Zeeuwse Eilanden) De heer Westerweel (Salix) De heer Koopman (Scaldis Naturalis) door de locale uitbaters en winkeliers meer klandizie kunnen verwachten van dag- en verblijfsrecreanten. Deze ontwikkeling kan wel eens gezien worden als het zetje dat de locale economie nodig heeft om de versobering van het dorp een halt toe te roepen In het gebied is voldoende ruimte om de bestaande natuurwaarden te behouden en te versterken Educatie vormt al een belangrijk element in het gebied. Deze functie kan verder versterkt worden samen met het waterbewustzijn Droombeeld De kracht van de Pluimpot wordt het beste benut als er een volledig open verbinding wordt gerealiseerd met de Oosterschelde. De oude dijk neemt in de dagelijkse situatie het keren van de vloedstand op zich. Een keersluis in de doorvaart kan gesloten worden bij dreigend hoogwater. Bezoekers aan het gebied kunnen via een ophaalbare brug de kreek rond blijven wandelen of fietsen. de kreek maakt het water toegankelijk voor zwemmers en zonaanbidders. Het centrum heeft veel profijt van de nieuwe activiteiten in de Pluimpot. In de zomer wordt de haven aangedaan door toeristen vanaf het water en bezoekers van de kreek. De locale welstand heeft zich mede door deze impuls kunnen hervinden. Zilte groenten uit de achtertuin sieren menig menu. De camping vaart wel bij de verbeterde toegankelijkheid en activiteit rond de Pluimpot. Het educatiecentrum is naar de kreek verplaatst om nog beter in te kunnen springen op vragen van het bezoekende publiek. De kreek vormt zo een goed startpunt voor educatie en waterbewustwording voor jong en oud. Door de omvang van de Pluimpot is er ondanks alle initiatieven in het gebied voldoende ruimte voor een rustige wandeling door stille, beschermde natuur. Wat zijn de mogelijkheden van de Pluimpot Door de omdijkte ligging kan de natuurlijke dyna- miek van de delta in het gebied worden geherintroduceerd zonder dat dit direct tot grote investeringen leidt De Pluimpot leent zich uitstekend voor de aanleg van recreatieve wandel en fietspaden Er is behoefte aan ruimte voor woningbouw aan het water In de Pluimpot is ruimte om een jachthaven te realiseren De dorpshaven kan gerevitaliseerd worden waar- De bevolking van Sint Maartensdijk is in een vroeg stadium betrokken bij de ontwikkeling van de Pluimpot waardoor veel initiatieven vanuit de bewoners zijn geïmplementeerd. Dit heeft er toe geleid dat er een voorstel op tafel is komen te liggen dat breed werd gedragen. Recreatievaart meert aan in de jachthaven, aan de kreek of in de historische dorpshaven. Wonen aan het water komt door een juiste mix van woningen beschikbaar voor senioren, de lokale bevolking en nieuwkomers uit de Randstad met een dikkere portemonnee. De nieuwe waterwijk verbindt oud met nieuw. Een zandstrandje langs De Kracht van de Kreek 48

De Kracht van de Kreek 49

8 Vervolg Binnen het concept de Kracht van de Kreek speelt het planproces een belangrijke rol. Het organiseren van de belangen, wensen en ideeën heeft minstens zoveel aandeel als een goede technische uitwerking. In dit hoofdstuk gaan we daarom kort in op de procesarchitectuur van de Kracht van de Kreek. De procesarchitectuur is opgesteld met input van procesexperts Ellen Kelder (gemeente Dordrecht), Marc Rijnveld (TNO) en Charles van Schaik (Leven met Water). Een uitwerking van een eerste fase van het planproces is in het vorige hoofdstuk beschreven voor de locaties Zierikzee, Colijnsplaat en St. Maartensdijk. Er zijn ideeën gevormd die direct kunnen worden verwerkt in een uitvoerings- en beheerplan. De uitwerking is echter niet het eindpunt, maar het begin van grootschaliger kreekontwikkelingen (zie hoofdstuk 3, Visie). Terwijl de schop de grond in gaat voor het eerste deel van de kreek, werken betrokkenen aan het ontwerp voor de uitbreiding. Door dit gefaseerde proces zijn de resultaten snel zichtbaar, blijven betrokkenen enthousiast en groeit de kreek bijna vanzelf tot een breed gedragen eindsituatie. Nieuwe ideeën en geleerde lessen kunnen direct een plek krijgen in de vervolgfase. 8.1Geen blauwdruk De Kracht van de Kreek heeft als doel om de kreken in Zeeland weer beleefbaar te maken door de herintroductie van getij. Geen kreek is echter hetzelfde. De kreken variëren in grootte, de gebruiksfuncties naast de kreken verschillen, de omliggende gebieden hebben elk hun eigen sterktes en zwaktes. Bij elke kreek zullen andere partijen aan tafel zitten en zal het proces anders verlopen. Om die reden is de procesarchitectuur in dit hoofdstuk niet beschreven met een toewijzing van rollen en taken per belanghebbende. Het proces is gestructureerd aan de hand van fases die eindigen met een go no go moment. De betrokkenen spreken per processtap af welke rol en taken ze hebben. Bij opschaling van de Kracht van de Kreek, door uitbreiding van het plangebied of gebruiksfuncties, kunnen de rollen en taken van de partijen veranderen. Bij de beschrijving van het proces maken we onderscheid in vier groepen deelnemers: Vrienden van de Kreek zijn alle belanghebbenden gelegen aan de kreek (bewoners, belangenorganisaties, ondernemers). Zij dragen gezamenlijk het ontwerp, waarbij alle partijen baat hebben bij het terugbrengen van getij in de kreek. In de Beslisgroep zitten de bestuurders en directeuren van betrokken organisaties (gedeputeerde, wethouder,heemraad, private ondernemers, etc). De beslisgroep besluit over de voortgang en uitvoering van de Kracht van de Kreek. De Kracht van de Kreek 51

Actorenanalyse Opzetten projectorganisatie Beleidsanalyse Gebiedsanalyse De Expertgroep bestaat uit deskundigen, zonder direct belang bij het project. De groep bestaat uit diverse disciplines. De Vrienden van de Kreek kunnen complexe vraagstukken gedurende het project voorleggen aan de experts. De Tribune wordt bevolkt door groepen die meekijken met het project, maar geen direct belang hebben. Het gaat hier om de lokale bevolking (van schoolkinderen tot bewoners die 1953 hebben meegemaakt), gemeenteraden en andere groepen. Een goede communicatiestrategie zorgt er voor dat deze groep op de hoogte blijft van de ontwikkelingen en dat zij de kansen van getij binnendijks inzien. 8.2 Initiatief Actorenanalyse Opzetten projectorganisatie Beleidsanalyse Gebiedsanalyse Workshop Elke partij of combinatie van partijen kan initiatief nemen voor de Kracht van de Kreek: de provincie, een gemeente, waterschap, of bijvoorbeeld een ondernemer of georganiseerde bewoners. De initiatiefnemer zoekt contact met andere partijen die belang kunnen hebben bij het (be)leefbaar maken van de kreek. In een gezamenlijke bijeenkomst koppelen de partijen hun belangen aan de kansen van de kreek. Creativiteit en uitwisselen van ideeën staan hierbij voorop, bouwstenen uit hoofdstuk 5 zijn te gebruiken om het denkproces op gang te brengen. Voor de drie locaties Zierikzee, Colijnsplaat en St. Maartensdijk heeft een eerste bijeenkomst plaatsgevonden met een kleine groep belanghebbenden. De resultaten zijn beschreven in hoofdstuk 7. Het Kracht van de Kreek project is geboren als er voldoende enthousiasme is en er toezeggingen zijn om een vervolg te geven aan het initiatief. De partijen maken afspraken over een planning, budget en verdeling van de kosten om een verkenning uit te voeren. Dit wordt bezegeld in een ondertekende startovereenkomst waarin de betrokken partijen aangeven de kansen van de Kracht van de Kreek te willen verkennen. Dit is een feestelijk moment en kan met een sprankelende bijeenkomst bekend worden gemaakt aan alle geïnteresseerden. 8.3 Verkenning Wensen/dromen Randvoorwaarden Plangrens Beleidsdoelen belangen Samenstellen/ aanpassen kerngroep Startovereenkomst Startovereenkomst De startovereenkomst vormt de go voor de verkenningsfase. In de verkenning werken de partijen aan een Plan van Aanpak voor het vervolg. Een belangrijke vraag Toetsingscriteria Intentieverklaring Risico-analyse (bestuurlijk) Procesplan van aanpak Schema verkenningsfase in de verkenning is welke partijen betrokken moeten zijn bij de Kreek en welke rol zij hebben. Kenmerkend van het kreekproces is de kleinschalige start van het project. De herintroductie van getij in een stilstaande kreek grijpt echter sterk in op de omgeving en daarom zijn er al snel veel partijen die belang hebben bij de Kreek. Een succesvolle kreekontwikkeling vraagt om grote betrokkenheid van de benodigde mensen op de juiste momenten. Bij de samenstelling van de diverse groepen is het van belang dat de initiatiefnemers nalopen welke partijen betrokken moeten zijn en op welke manier. Is de groep Vrienden van de Kreek compleet, inclusief critici? De initiatiefnemers nodigen lokale partijen per brief uit om deel te nemen aan het project. Met alle partijen aan tafel worden de ideeën uit de initiatieffase verder verkend: welke gebruiksfuncties kunnen profiteren van het getij, welke onderdelen zijn op korte termijn uitvoerbaar en welke dromen hebben de partijen voor het eindbeeld? Om extra ideeën te genereren en De Kracht van de Kreek 52

draagvlak te creëren bevelen wij aan om de Tribune bij het planproces te betrekken, bijvoorbeeld door middel van een: Creatieve avond: mensen die wonen en werken in de nabijheid van de kreek kunnen informatie krijgen over de plannen en worden uitgenodigd om eigen wensen kenbaar te maken. De ideeën krijgen zo mogelijk een plek in het ontwerp. Kreekweek: schoolkinderen werken aan projecten die te maken hebben met de ontwikkeling rond de kreek. Aan de hand van diverse thema s kunnen zij onderzoekjes verrichten en met ideeën komen. Lessen kunnen zich richten op geschiedenis (belang van de kreek voor de ontwikkeling van hun woonplaats), biologie (wat groeit en bloeit er rond de kreek), economie (welke gebruiksfuncties kunnen profiteren van het getij), etc. De Vrienden van de Kreek concretiseren de ideeën voor de kreekontwikkeling in een voorlopig ontwerp voor de korte en lange termijn, ondersteund door de Expertgroep. Dit wordt samen met een onderzoeksagenda, planning en budget beschreven in het Plan van Aanpak. Dit is nog geen definitief ontwerp, maar een denkrichting voor het vervolg. De afronding van deze fase wordt gevierd met een intentieverklaring. Hierin verklaren de bestuurders de Kracht van de Kreek te realiseren onder de genoemde randvoorwaarden. Aanleiding voor publicaties in de media! 8.4Kreekstudie, ontwerp en realisatie Na de procesmatige verkenningsfase waarin ideeën zijn gevormd en doelstellingen, randvoorwaarden, planning en budget zijn afgesproken, kenmerkt de kreekstudie, ontwerp- en realisatiefase zich door een projectmatige aanpak. In de Kreekstudie stellen de Vrienden van de Kreek varianten op en onderzoekt de Expertgroep de technische en institutionele aspecten van de plannen. Een eerste inventarisatie van de technische aspecten en haalbaarheid is beschreven in hoofdstuk 6, Haalbaarheid. Institutionele aspecten hebben onder meer betrekking op: de doorberekening van de investeringskosten: partijen die deelnemen aan de eerste fase van de Kracht van de Kreek hebben relatief hoge opstartkosten, waar partijen die in volgende fasen aansluiten van meeprofiteren. Een eerlijke verdeling van de lasten is te regelen via een exploitatieovereenkomst. de grondverwerving: de Kracht van de Kreek gaat zoveel mogelijk uit van vrijwillige deelname. Dit ligt naar verwachting het meest gevoelig bij landbouwgronden. Een mogelijkheid om het omschakelen naar zilte teelten te faciliteren is het subsidiëren van zilte akkerranden (een nieuwe vorm van groenblauwe diensten). het beheer: vanaf het begin van de planvorming zal het beheer van de kreek op de agenda moeten staan, bijvoorbeeld om tijdig afspraken te maken over wie verantwoordelijk is voor de juiste waterkwaliteit (mede in verband met aquacultuur), voor de instandhouding van de loop van de kreek, etc. Wij stellen voor dat het waterschap, als regionaal waterbeheerder, verantwoordelijk is voor het beheer van de kreek. Uitvoering vindt plaats in samenwerking met andere partijen, zoals natuurorganisaties. Ook adoptie van (een deel van) de kreek of een getijdenmolen behoort tot de mogelijkheden, bijvoorbeeld door kinderen van een nabijgelegen school. Tot slot behoort het beheer van de getijdenwoningen, recreatieve voorzieningen, akkers etc. tot de betreffende eigenaren. De Kracht van de Kreek 53

monitoring van fysische en maatschappelijke aspecten. Wij adviseren dat de beheerder een monitoringsprogramma opstart, inclusief 0-situatie, om inzicht te krijgen in de werkelijke effecten van de kreek. Het monitoringsprogramma omvat bijvoorbeeld het meten van het zoutgehalte, grondwaterstanden en oppervlaktewaterpeilen, maar ook landbouwopbrengst. Daarnaast is het van belang dat bekend is hoe de bewoners, bezoekers en ondernemers denken over het project. Gaat het op een voor hen acceptabele wijze en goed tempo? Leven er zorgen of vragen? Een vroegtijdige signalering van welke ideeën er leven is noodzakelijk om breed gedragen het vervolg in te gaan. Aangezien dit raakt aan de leefbaarheid van een woonkern, zou een gemeente de maatschappelijke monitoring kunnen uitvoeren. Uit de kreekstudie volgen varianten, die bijvoorbeeld verschillen in schaal of toegepaste gebruiksfuncties. De Beslisgroep kiest een voorkeursvarianten en de definitieve variant. Na de aankoop van grond, bestemmingsplanwijziging, aanvragen van (keur)vergunningen, regelen van beheerovereenkomsten en het schrijven van het bestek, kan de schop daadwerkelijk de grond in! Communicatie en educatie Het is in deze fase niet alleen van belang om de communicatie tussen Vrienden van de Kreek, Beslisgroep en Expertgroep scherp te houden, maar ook om de overige geïnteresseerden te blijven informeren. De Tribune kan in deze fase bijvoorbeeld op de hoogte worden gehouden met behulp van nieuwsbrieven en een website. Een aansprekende methode om bewoners te informeren en een zichtbare mijlpaal voor de betrokken partijen vóórdat de Kracht van de Kreek in uitvoering gaat, is het plaatsen van een getijdenzuil (zie hoofdstuk 5 Bouwstenen). Dit vormt een eerste kennismaking met de herintroductie van het getij. Een informatiepaneel geeft inzicht in de plannen voor het vervolg van de uitvoering. 8.5De volgende fase Het eerste deel van de kreek is gerealiseerd. Er is een nieuwe kanoverhuur gekomen, er is een nieuwe wandelroute met informatiepanelen in het veld en de mogelijkheid om een audio-tour te downloaden van de website, het wellness-centrum is geopend of de eerste zeekraal is geserveerd in het naastgelegen restaurant... de eerste fase van de kreek is een feit, voor degenen die hebben meegewerkt aan het project is dat helemaal het einde! En daarnaast het begin van de volgende fase. De eerste getijdentuin, de eerste zilte akkerrand, de eerste getijdenmolen of getijdenwoning is de etalage voor de toekomst. De Vrienden van de Kreek profiteren van de Kracht van de Kreek en zijn daarmee de ambassadeurs voor het vervolg. Ze informeren hun andere Vrienden van de Kreek, even verderop, over de gunstige effecten van het zoute water en getij. Bij voldoende enthousiasme begint een nieuw proces, van verkenning via kreekstudie naar realisatie. Op weg naar de scenario s Vele kreken maken licht werk, Parels in de delta of Verleden als sleutel naar de toekomst! 8.6Planning en kosten De gefaseerde werkwijze maakt dat het planproces van de Kracht van de Kreek een relatief korte doorlooptijd heeft. De eerste getijdentuin kan naar verwachting binnen twee jaar zijn uitgevoerd. De grootste post kosten bestaat uit het aanpassen van het doorlaatwerk. De exacte kosten daarvoor zijn uiteraard afhankelijk van de huidige situatie en benodigde ingrepen, maar gemiddeld zullen de kosten hiervoor 150.000 tot 300.000 bedragen. Nadat de eerste fase is aangelegd, zal het budget voor de volgende fasen relatief minder groot hoeven zijn. De Kracht van de Kreek 54

Tijdsduur Processtap Producten Kosten Start 2 maanden Initiatief 0 overeenkomst Fase 1 2¼ jaar +/- 350.000 3 maanden 4 maanden 6 maanden 12 maanden Verkenning Kreek studie Ontwerp Uitvoering Intentie verklaring Voorkeursvariant Voorontwerp Definitief ontwerp Bestek Vergunningen Inlaatwerk Herinrichting kreek 10.000 tot 15.000 20.000 tot 40.000 50.000 tot 70.000 150.000 tot 300.000 Evaluatie 3 jaar +/- 15.000 Fase 2 1½ jaar +/- 200.000 Evaluatie 3 jaar +/- 15.000 Fase 3 1½ jaar 150.000 start 2 jaar 4 jaar 2 3 4 6 12 Initiatief Verkenning Kreekstudie Ontwerp Uitvoering Schema kreekstudie Evaluatie & Educatie 36 De Kracht van de Kreek 55

9 Conclusie Het concept achter de Kracht van Kreek heeft volop potentie, zoveel is inmiddels duidelijk geworden uit de drie casestudies die zijn uitgevoerd. Wij hebben er vertrouwen in dat onze aanpak zijn vruchten af zal werpen en leidt tot een delta waar bewust met de kansen van het gebied wordt omgegaan. Een delta vormgegeven door en voor alle Zeeuwen. Bewoners die waterbewust zijn en met trots naar hun kreken kunnen kijken. We starten klein en houden de deur open voor alle partijen. We eindigen groots, gesteund door alle partijen. De Kracht van de Kreek 57

De Kracht van de Kreek 58 Bron: D. Oomen

Samenvatting De Kracht van de Kreek herintroduceert het getij in kreken in de Zuidwestelijke Delta, gecombineerd met nieuwe functies. Dit is een eerste, concrete stap naar de cultuuromslag die nodig is om innovatie in de delta ruimte te geven. Wij zijn er namelijk van overtuigd dat zonder draagvlak en vooral zonder waterbewustzijn geen grootschalige ingrepen en innovaties in de delta kunnen plaatsvinden. Ingrepen die op termijn zo nodig zijn om het leven in de delta zoals wij dat nu kennen, te kunnen behouden voor toekomstige generaties. In ons voorstel kunt u lezen hoe wij de afgesloten krekenstelsels, die alom aanwezig zijn in het Zeeuwse landschap, uitroepen tot symbool voor waterbewustwording in de delta. Dit doen wij door de historische context van de kreken te benadrukken en de maatschappelijke meerwaarde van fysieke ingrepen te verduidelijken. Eeuwenlang heeft het getij in de kreken voor dynamiek en bedrijvigheid in het land gezorgd en op onze uitnodiging komt een deel van deze dynamiek gecontroleerd terug. De kreek met getijdenwerking vormt een unieke landschappelijke kapstok die tal van gebiedsontwikkelingen bundelt en sociaal-economische inkomsten voor het gebied geneert. Wij herkennen binnen het concept een zestal pijlers of speelvelden die een bijdrage kunnen leveren aan de welvaart in brede zin rond de kreek. Dit zijn Educatie en bewustwording, Recreatie, Natuur en watersysteem, Wonen, Ondernemen en Cultuurhistorie. De revitalisering van kreken begint op kleine schaal. Op termijn voorzien wij drie groeiscenario s. In het eerste scenario vindt op grote schaal kreekontwikkeling in de gehele delta plaats. De ontwikkelingen blijven beperkt in omvang maar het grote aantal krachtkreken zorgt voor waterbewustzijn in de gehele delta. Het tweede scenario bestaat uit de zeer intensieve ontwikkeling van een beperkt aantal kreken waardoor bewustwording tot ver buiten de kreek uitstraalt. De kreken worden ontwikkeld tot recreatieve of natuurlijke parels met bijvoorbeeld een woonfunctie. In het derde scenario doorkruisen de kreken net als vroeger de gehele delta. Er ontstaan volwaardige waterverbindingen die de waterbewustwording onder de bewoners stimuleert. De Kracht van de Kreek heeft vier karakteristieke elementen: Concreet - Het concept ondersteunt en stimuleert beleid en visie met concrete ingrepen. De weg naar leven met water wordt daardoor zichtbaar, herkenbaar en tastbaar Haalbaar - Door een kleinschalige, bottom-up benadering wordt draagvlak gecreëerd wat de slagingskans ten goede komt. Schaalvergroting komt voort uit enthousiasme van de betrokken gebruikers. Zij worden de nieuwe ambassadeurs voor verdere kreekontwikkeling De Kracht van de Kreek 59

Kenmerkend - Kreken zijn wijdverspreid in Zeeland en zeer kenmerkend voor het delta landschap. Waterbewustzijn wordt dus gecreëerd met iets typisch Zeeuws, iets waar Zeeland zich mee kan onderscheiden Kansrijk - Bedreigingen voor de delta worden omgebogen naar mogelijkheden en kansen. Rondom de kreek zijn innovatieve functiecombinaties mogelijk die de welvaart rond de kreek aantoonbaar verbeteren Voor de ontwikkeling van kreken onderscheiden we vier uitgangspunten die van groot belang zijn bij de specifieke uitwerking van een locatie: De kreek dient bij voorkeur in de nabijheid van een woonkern te liggen. De lokale bevolking vormt daarmee de eerste gebruiker van de te ontwikkelen functies. Een minimum aan potentiële gebruikers op loop- of fietsafstand maakt de sociaal-economische meerwaarde gemakkelijker haalbaar. De kreek dient voor niet-lokale partijen redelijkerwijs bereikbaar te zijn. Het aantal bezoekers dat profiteert van de ontwikkeling breidt zich eenvoudig uit. Goede bereikbaarheid van de kreek is een pré voor externe investeerders om zich in de kreekontwikkeling te verdiepen. Opschaalbaarheid zien wij als een optionele voorwaarde. Het voordeel van een opschaalbare locatie is de mogelijkheid klein en bescheiden te starten en gaandeweg, bij voldoende commitment in de omgeving, functioneel en ruimtelijk uit te breiden De mogelijkheid om meerdere functies en lopende opgaven te combineren is een zeer groot voordeel en kan zelfs als selectiecriterium worden beschouwd. Des te meer functies rond de kreek kunnen worden ontwikkeld, des te meer economische dragers er voor de kreekontwikkeling zijn. In de rapportage kunt u teruglezen hoe een drietal locaties is geselecteerd als pilot locatie. Bij elk van de locaties heeft een ontwerpsessie plaatsgevonden met belanghebbende partijen. Op basis van deze sessie is de ontwikkelpotentie vastgesteld en een droombeeld geschetst. Het bevoegd gezag van twee van de drie locaties heeft inmiddels toegezegd verder te willen met de Kracht van de Kreek. Het afgelopen jaar is door ons nauw samengewerkt met een aantal externe partners. Wij hebben hen benaderd voor specifieke gebiedskennis en hun expertise op het gebied van procesarchitectuur en cultuurhistorie. Daarnaast hebben twee studenten van de Hogeschool Zeeland bijgedragen aan technische vraagstukken die de Kracht van de Kreek met zich mee kan brengen. Een afstudeerder van de Universiteit van Utrecht onderzocht de invloed van zout getijdenwater in de kreekstelsels op de omgeving. De Kracht van de Kreek 60

De Kracht van de Kreek 61