de Moanne algemien-kultureel opinybled mei Trotwaer literer tydskrift sunt 1969 JIERGONG 2 NUMER 9/10 DESIMBER 2003 1 4,50 9 10 Yn dit nûmer 8 24 2 Redaksje 3 Gryt van Duinen, Fan Beuys oant Aldi 8 Marita de Jong, Pieter Verhoeff oer Gerard Thoolen: Bûten boartsje, net grut wurde, sa woe der libje 12 Johan Frieswijk, De Fryske Akademy (1938-2004) 19 Tony Feitsma, In universiteit oer Europeeske mindertallen yn Ljouwert? 22 Klaas Jansma, It folk mist de wittenskip 24 Karin de Mik, Germ de Haan: Leeuwarden kan nooit de infrastructuur van een universiteit bieden 29 Coen Peppelenbos, Hoog geprezen 30 Hans Brans, Waar staat Tryater? 32 Antine Zijlstra, It gefaar fan de Fryske knuffel kultuer 34 E. Hettinga, Friese zingsporen 35 Jan Pieter Janzen, Biten en brokken 37 Ulke Brolsma, De hel fan Rimbaud 40 Klaas Jansma, Fryslân en de imagined community 42 Piet Hemminga, De kommunisearjende oerheid of de tút fan de kommissaris 46 Atze van Wieren, De bouwmeester van Mildam 50 Willem Winters, In foto as medisyn 51 Gedichtedei 52 Marita de Jong, Fotografe Elske Riemersma: It moarnsljocht hat my yn e besnijing 54 Bouke van der Hem, Fryslân, ús Foppe en ik Trotwaer 42 66 86 56 Baukje Wytsma, In boat dreau fan de wâl 57 Egbert Born, De gekooide man & Het sláápvervangend ontwerp van het hoofd 59 Klaas Feenstra, Yn tel 60 Geertruida van Assen, In aaklik bist 65 Reinder van der Leest, Egotripkes 66 Jelle Krol, Trije nêsten 69 Anneke Reitsma, Albumblêd. Woorden die bij elkaar willen horen 70 Babs en Mindert Wijnstra, It krystmiel 73 Lolkje Hoekstra, De diggels fan Che 75 Johannes Dijkman, Sinnekear 80 Jitske Kingma, Ferhalen fan Froukje Annema trochsteane de tiid 81 Jitske Kingma, Henk de Haan set tradysje as ferteller fuort 82 Jitske Kingma, Van der Leest fantastysk op dreef yn It moaiste famke fan Antarctica 83 Jitske Kingma, Libbenselikser. De priis 84 Jitske Kingma, Anders Rozendal groeit hieltyd mear yn syn skriuwersrol 85 Justus, De koele kamera fan Poortstra: klinyske yntegriteit yn telegramstyl 86 Henk van der Veer, Poezijlân: Harmen Wind 90 Jan Pieter Janzen, In ympuls foar Rink van der Velde? 92 E. Hettinga, Muze ferlern, dichter feroardiele. Abma op syk nei Abma 94 Willem Winters, Riemersma s healwize oanslaggen 96 Meiwurkers Trotwaer Omslachyllustraasjes Foto omslach: Cine/Vista, Huizen Foto s efterside en binnenkant omslach: Elske Riemersma Trotwaerside, tekening R.R. van der Leest
fan e redaksje Kolofon De Moanne, algemien-kultureel opinyblêd (mei Trotwaer, literêr tydskrift sûnt 1969) Jiergong II, nûmer 9/10, desimber 2003, ISSN 0571-4020, ferskynt tsien kear yn t jier, losse nûmers 3 4,50 De útjefte fan De Moanne wurdt mei mooglik makke troch de Provinsje Fryslân en it Nederlands Literair Produktieen Vertalingenfonds. redaksje Ernst Bruinsma (einredaksje), Marita de Jong, Jitske Kingma en Henk van der Veer assistinsje Baukje Wytsma redaksje-adres De Vlet 92, 9001 HX Grou, tel (0566) 620139, e-post ecbruinsma@hetnet.nl basis lay-out en ûntwerp BW H ontwerpers (Douwe Huitema) opmaak Afûk (Daam de Vries) printwurk Van der Eems, Easterein utjouwerij Koperative Utjowerij, Nijmerk 7, 8701 KK Boalsert, tel (0515) 575055, faks (0515) 576625, e-post koperative.utjowerij@planet.nl administraasje Afûk, Postbus 53, 8900 AB Ljouwert, tel (058) 2343070, faks (058) 2159475, e-post demoanne@afuk.nl Lêzersjild 3 35 jiers, bûtenlân 3 45, studinten en cjp-hâlders 3 23,35. Abonneminten rinne lykop mei it kalinderjier en kinne opsein wurde foar 1 jannewaris. In proefabonnemint foar trije nûmers kostet 3 6,80 (sjoch de antwurdkaart yn it hert fan dit nûmer). In fergees proefnûmer is by de administraasje te krijen. Bydragen en reaksjes binne wolkom. Fan de ynstjoerders wurdt ferwachte dat se gjin beswier ha tsjin eventuele publikaasje op it Ynternet. De skriuwer Joost Zwagerman is 40 wurden, de âlde Gerard Reve 80, A.F.Th. is 25 jier skriuwer, it wie fan t hjerst in tiid fan moaie (en minder moaie) literêre jubilea. Goed in jier lyn is de Moanne út ein set, mar it like der lang op dat wy noait hokker jubeljier dan ek fiere soene. In healjier lang hat de redaksje him ôffrege oft wy de mylpeal fan ien jier de Moanne wol helje soene. Der is, no t de winter echt begûn is, noch altyd gjin reden foar in feestje, mar de Moanne libbet noch al en giet oare jier fierder mei twa útjouwers: de Afûk en de KU. Der binne goeie ôfspraken makke tusken redaksje en útjouwers en alle partijen binne derfan oertsjûge dat de Moanne sûn út de striid kaam is. Oan e ein fan it jier is de redaksje fan de Moanne dêrom oprjocht bliid jim dit spesjale dûbelnûmer te presintearjen. Nei in pear swiere moannen kinne wy dit jier lokkigernôch ôfslute mei it tefreden gefoel dat ús blêd, nettsjinsteande alle swierrichheden, dochs oereinbleaun is. En lykas dat mei tsjinslach faak giet: wy ha it gefoel dat wy der sterker út kommen binne. Mei in soad nocht binne wy al út ein set mei it wurk fan de nije jiergong, der wurdt drok praat mei kandidaat-redakteuren en moaie plannen moatte no fierder útwurke wurde. Fansels rekkenje wy ek oare jier wer op de stipe fan ús trouwe meiwurkers om yn 2004 de Moanne noch better te meitsjen en noch mear abonnees te winnen. Wy binne yn elts gefal fan doel om takom jier tsien nûmers út te bringen, dêrûnder in pear temanûmers. Hoe t dat allegear krekt yn kalk en semint getten wurde moat, binne wy noch net hielendal út, mar dêr wurdt drok en mei entûsjasme oer kediisd. Wy ha as redaksje hielendal ús slinger wer, no t de grutte problemen ta it ferline hearre. Yn dit nûmer lykas wenst in soad omtinken foar literatuer, byldzjende keunst, film, teater en oare kulturele uteringen. Diskear is der boppedat spesjaal omtinken foar de Fryske Akademy. Underskate skriuwers litte har ljocht op dat foar Fryslân sa wichtige ynstitút skine. Wy ha in stikmannich minsken frege om te reagearjen op de plannen fan de Fryske Akademy om in universiteit foar minderheidstalen te wurden. Wy hoopje dat dy stikken it fûnkje wêze sille foar in fûnemintele diskusje oer plak en posysje fan de Fryske Akademy (en by útwreidzjen it Frysk) en dat minsken derop reagearje sille om dy diskusje breed te fieren. Wy noegje jim dêr fan herten ta út. 2
de Moanne NUMER 9/10 DESIMBER 2003 gryt van duinen Felix Droese: Kunst moet een leefbare vorm vinden voor de dingen die gebeuren 3 foto s: auteur Felix Droese, at ik dêr wolris fan heard ha, freget galeryhâlder Milco Onrust yn Amsterdam my. No nee. Haw ik dan noait witten dat dy byldzjend keunstner santjin jier yn Peazens taholden hat? En dat hy yn 1982 al furoare makke mei Ich habe Anne Frank umgebracht op de Documenta yn Kassel? Ik bin by galery Onrust yn de Plantiusstrjitte foar ynformaasje oer Robert Zandvliet, in keunstner mei Fryske roots, dêr t ik in televyzjedokumintêre oer meitsje sil. Mar it ferhaal oer Droese, dy t ek yn harren portefeuille sit, makket my nijsgjirrich. Onrust lit katalogy en dia s fan Droese sjen mei keunst dy t er yn Peazens
it wurkhûs yn peazens in fundstück foar it printsjen fan by dokkum om 4 makke hat. It slyk fan it Waad sit der omtrint opplakt. Droese is in hele aardige man, seit Onrust, hy kin ek noch Nederlânsk. Ik kin rêstich ris by him lâns gean. Net dat ik dat daliks al fan doel wie, want Droese (1950) wennet no yn Mettman by Düsseldorf. De oare wyks lês ik syn namme yn de Volkskrant. Yn in artikel dat de kop hat Kunst bij Aldi neemt obstakels weg. De Aldi-Süd sil fan sân keunstners wurk oan e man bringe. Ien fan harren is Droese. Ik belje him en kin daliks wol by him lâns komme op syn pleats yn it Neanderthal. Yn 2000 hat er syn twadde wente yn Peazens, dy t er as atelier brûkte, ferkocht. Hy hie no safolle romte yn Mettman, dat er hieltyd minder faak de reis nei Fryslân makke. daar wat mee, zeggen ze dan. Dit is uitgedroogd slib van het Wad, dat kun je er soms zo afplukken. Ja, ik zat zeventien jaar in Peazens, zonder ruzie met de buren. Dat is toch ook wat. Ik ben nog bij de burgemeester geweest. Hij wilde weten wat dat betekende dat er een kunstenaar in het dorp kwam. En hij zei tegen me, ik kan niks voor je doen, want ik heb stapels kunst in de kelder. Hij doelde op de BKR-regeling. East-Dongeradiel hoegde ek neat foar Droese te dwaan. Hy hie wat de ôfset fan syn wurk oangie, syn kontakten yn Dútslân. Droese syn leafde foar it waadgebiet hat te krijen mei syn jeugd. Hy groeide op op it eilân Nordstrand yn Noard-Fryslân. It leit foar de kust by Husum en is no mei in dyk oan it fêstelân ferbûn. Beuys was een soldaat, hij was altijd aan het front. Hy mist de see wol, ek it rûzjen. Mettman leit heel lanlik midden yn it Ruhrgebiet. Gjin skoarstienpiip te sjen, mar je hearre wol dúdlik it ferkear op de A3 nei Keulen. Droese hâldt himsels foar dat it it lûd fan de see is en kin dermei libje. druksels op hout Earst mar nei de grutte skuorre, dêr t er wurket. Syn âlde bline hûn giet der op it lûd achteroan. De romte leit, stiet, hinget fol mei keunst. Fan lyts oant grut, yn alle mooglike techniken. Voor iedereen wat, ook voor mij. De druksels maak ik meest op hout. Niet met machines, daar zijn ze soms ook te groot voor. Ik verzamel ook wel dingen van buiten, uit de natuur. Mensen brengen mij ook wel materiaal, misschien kan die kunstenaar Syn heit wie dêr pastoar yn de âld-katolike tsjerke. Der kamen ek faak pastoars út Nederlân by harren útfanhûs, sadwaande klonk de Nederlânske taal Droese al bekend yn de earen. kunstenaars: kämpfer Yn 1970 giet Droese nei de keunstakadeemje yn Düsseldorf. Hy wurdt oannommen troch Peter Brüning, in skilder fan de Informellen, in groep dy t spontaan, somtiden ûnder ynfloed fan seriële muzyk, keunst produsearre. In oare learaar fan him wie Joseph Beuys. Dy wie as keunstner engazjearre mei de polityk, it miljeu, eins mei alles wat der om him hinne barde. Hy hat de weareld oan keunst neilitten en brûkte dêrby alle techniken en materialen dy t him mar fan pas kamen. Environments en
de Moanne NUMER 9/10 DESIMBER 2003 droese oan t wurk 5 performances wienen ek eigen oan dy man mei de hoed. Beuys hat grutte ynfloed op Droese hân, ek polityk. Het was toen nog de tijd dat kunstenaars Kämpfer waren. Ik deed mee aan Vietnamdemonstraties, weigerde dienst.toen moest ik Ersatzdienst doen. Achttien maanden in een psychiatrisch ziekenhuis. Dat was heel belangrijk voor mij, ik leerde de basis van het bestaan kennen. Het was die generatie van Beuys die de maatschappelijke blik in de kunst bracht. Beuys leerde ons om dieper in geschiedenis te zien. Waar kom je vandaan, hoe is jouw bestaan en waar ga je naar toe. De spiritualiteit, de natuur, alles kom je dan tegen. Beuys was heel belangrijk en voor de volgende generatie wordt hij nog veel belangrijker. Wat we in de jaren tachtig en negentig beleefd hebben was marginaal. De bewustwording komt weer, dat moet. De maatschappij kan niet overleven zonder een kracht die de boel bij elkaar houdt, een gemeenschappelijk idee. Waar staan wij voor, wat streven wij na. Dat zie je in Nederland, in alle landen, de maatschappij valt uit elkaar. Nu komt de kracht van de islam naar boven, zij zeggen dat ze voor alles een oplossing hebben. We zijn midden in een nieuwe oorlog terecht gekomen. Een mens is heel open en laat zich door de eerste de beste die aan de deur komt bedonderen. Beuys was een soldaat, hij was altijd aan het front. Je had in Nederland bijvoorbeeld Schoonhoven, ook een avantgardist. Die streed ook voor opvattingen in maatschappelijke en esthetische zaken. Eigenlijk waren ze niet zover van elkaar entfernd. de mens is verführbar Beuys was een kunstpriester. Iedereen die iets met kunst te maken had kwam bij hem met de vraag: Wat moet ik doen? En dan heeft hij meestal gezegd: Wat doe je, wat heb je gedaan, nou ja, dan is het beste het nog een keer te proberen en het beter te doen. Beuys had een individuele benadering, zonder ideologie. Later kwam hij de Groenen terecht. Eigenlijk had hij los moeten blijven van die stromingen. Want toen heeft hij zijn nederlaag erlitten, toen begon het machtsspel. Er was een Hoffnung, maar die was in 1981 al kapot. Soenen minsken dat wer wolle, in ideology? Een mens is heel open en laat zich door de eerste de beste die aan de deur komt bedonderen. Hij is verführbar (gemakkelijk te misleiden). Vaak onzeker. Het is moeilijk om tegen jouw buren, jouw bazen, of tegenover bedreigingen te zeggen: Nee mensen, ik doe niet mee, dit loopt verkeerd af. Mensen zijn vaak passief en bang voor de vrijheid. iemand is verantwoordelijk Yn 1982 brocht Felix Droese op de Documenta yn Kassel in keunstwurk mei de titel Ich habe Anne Frank umgebracht. Het is een installatie met een voor- en een achterkant. Je kunt het van twee kanten bekijken. De aanleiding was een artikel in Der Spiegel, waarin stond dat iemand later stukken aan het dagboek had toegevoegd. De vader en de oom van Anne Frank zouden dat
atelier 6 gedaan hebben. Ze zijn daarom ook afgeperst. Zo werd Anne Frank weer verraden. En dan zeggen mensen steeds wij hebben het niet gedaan, daarom heb ik gezegd ich habe Anne Frank umgebracht. Ik wou een statement maken. Woenen jo dêrmei de kollektive skuld oanjaan? Nee, juist niet. Geen collectieve schuld, nee, er is iemand verantwoordelijk voor, een persoon of een idee. uit alle leeftijdsgroepen gaan er naar toe en lezen de teksten en luisteren naar de verhalen. Ik heb ook meegedaan aan de opening in Neurenberg. vergangenheitsbewältigung In Duitsland heb je die riesengrosse discussie van die Vergangenheitsbewältigung (de verwerking van het verleden). Het is belangrijk, het moest gebeuren. Maar die anderen die hebben gewonnen en mooi toegekeken, die hebben dat systeem niet Voor mij was het heel goed om anoniem in Fryslân te werken. Geen telefoon, weinig visite, ik was afgeschermd. Moatte je trochgean mei it Dútske skuldbesef? Het is een verhaal uit het verleden, maar nog steeds actueel. Het zal niet uit de maatschappelijke discussie verdwijnen. De Duitsers worden altijd weer geconfronteerd met de woorden jullie zijn nazi s en dat kun je zo niet zeggen, je kunt niet generaliseren. Net zo min als je kunt zeggen dat alle Nederlanders collaborateurs zijn. Ik ben van na de oorlog, onze kinderen zijn van de tachtiger jaren. Je moet een keer stoppen met dat verhaal. Wat fine je fan de tentoanstelling Das Verbrechen der Wehrmacht, dy t no troch Dútslân reizget en dêr t de hâlding fan de gewoane Dútske soldaat yn oan e kaak steld wurdt? De titel is een beetje lawaaiig, daardoor is ook nog al veel ophef over de tentoonstelling ontstaan. En toch is het goed om het op deze manier te doen, omdat het gat te groot is. Tussen de mensen die het beleefd hebben en daarover niet meer willen of kunnen praten en de jonge mensen die nu vragen stellen. Mensen overgenomen. En dan krijg je soms die arrogante houding van die Duitsers moeten nog een keer discussiëren, maar wij niet. In Nederland speelt het nog: wat is er nu werkelijk gebeurd. Het is niet echt uitgediscussieerd, het wordt overgeslagen. Dat ouderwetse idee van tolerantie kan verstikkend werken. Zo van, laten we eigenlijk wel oppositie toe. Het ergste, het vervelendste was de moord op Pim Fortuyn. Een maatschappij die dit overkomt heeft een groot probleem. Nu zijn de mensen weer passief en vallen terug in de houding van wij kunnen er niets aan doen. Zo bouwt het zich opnieuw op. Yn Dútslân neame se Felix Droese in zeit-kritischer Künstler. De titels fan syn wurken sizze al genôch, lykas it Haus der Waffenlosigkeit (foar de Biënnale fan Venetië yn 1988) of Mangelmutanten überleben Kapitalismus (1984) en Ozonlöcher über Konzentrationslager (1994). Kunst moet van maatschappelijk belang zijn. Wanneer het om esthetiek gaat, dan heeft het ook met ethiek en geschiedenis te
de Moanne NUMER 9/10 DESIMBER 2003 een andere nationaliteit, een andere religie, meer of minder geld. Maar als je bent opgenomen mag dat geen verschil maken. Dan geldt het beginsel van gelijkheid. Het was een hele mooie tijd in Paesens, ik heb daar veel van mensen ontvangen. 7 beetje nieuwsgierig Als je in Amsterdam bent en je vraagt de weg, dan schrikken mensen zich dood. Wat wil die man, word ik beroofd? En op het platteland heb je het omgekeerde. Dan wil je niks, maar kan het wel gebeuren dat iemand uit zijn auto stapt en vraagt waar je vandaan komt en waar je naar toe wilt. Daar bestaat nog sociale controle. Je bent nieuwsgierig naar de ander. En dat vind ik interessant, dat heb ik hier in het Neanderthal ook beleefd. En je moet zelf ook een beetje nieuwsgierig zijn en bereid zijn om je een beetje aan te passen. Yn syn tiid yn Peazens wie Droese geregeld op e dyk te finen. Om âld wrakhout út e see te heljen. Ik kwam dan thuis in de regen met Fundstücke. De buren die dachten dan, wat doet hij er mee. Hij stopt het niet in de kachel, maar het kan toch niet waar zijn dat hij dat gaat verkopen. Dat bestaat niet. Ik heb hier nog een oude paal, daar heb ik de tekst Bij Dokkum om in gekerfd. Ik drukte die tekst op krantepapier. Voor mij was het heel goed om anoniem in Fryslân te werken. Geen telefoon, weinig visite, ik was afgeschermd. maken en met maatschappelijke verantwoording. Kunst moet een leefbare vorm vinden voor de dingen die gebeuren. achter dokkum Mensen in Nederland hebben mij wel eens gevraagd, hoe kun je nu in Peazens gaan zitten. Achter Dokkum, een conservatieve uithoek. En dan zeg ik, deze mensen zijn helemaal niet achtergebleven. Toen we de moderne media nog niet hadden, was dat misschien anders. Eigenlijk is het een vorm van discriminatie. Het komt ook vaak naar voren in grapjes. Nederland hecht erg aan anti-discriminatie, maar hoe zit het echt. Hawwe jo jo as Dútser wolris diskriminearre field yn Fryslân? We kwamen wel bij een boer in Peazens, zaterdags na het koeienmelken. Zaten alle vrienden op een baal stro met een krat bier. Toen kwam er een keer een veehandelaar langs en hij gaf aan iedereen een worstje, behalve niet aan mij. Om bepaalde redenen hoorde ik er niet bij. Toen zei Marten, de boer, neem mijn worstje dan ook maar weer terug. Er was geen discussie, niemand heeft er over gepraat. Maar het was toch dat men zei: Die man zit hier bij ons, die hoort erbij. Het is een Duitse mof, maar hij krijgt ook worst. Ik vond dat mooi, zonder ideologie, puur pragmatisch. Je weet dat iemand een andere geschiedenis heeft, fak suiker of kunstwerk Yn desimber is de Aldi-Süd begûn mei it ferkeapjen fan keunst. 140.000 wurken fan sân keunstners moatte har wei nei de klant fine. Yn njoggen dagen hat Droese 20.000 passe- partouts sinjearje moatten. De Aldi-Süd winkels begjinne by Keulen om en binne ek yn oare súdlike Europeeske lannen te finen. Yn elke Aldi binne trije oant fjouwer wurken fan Droese te keap. Se kostje 4 12,99 it stik. Wêrom docht de Aldi-Süd dat? Ik denk dat het gaat om geld verdienen en om het gewinnen van prestige. Wie weet wordt het net zo n groot imageverhaal als met de computers. Daar zijn ze in Duitsland de grootste leverancier van. Je vindt het op alle voorpagina s en de televisie wijdt er reportages aan. Klanten van de Aldi werd gevraagd of ze het zouden kopen. Een mevrouw zei: Ik koop alles van de Aldi. Bij de start van de actie komt er s ochtends een rechtstreekse uitzending vanuit mijn atelier op de ARD. Zoiets is nog vertoond. Droese docht it omdat er, lykas syn learmaster Beuys yn de sechstiger jierren, wol dat minsken mei keunst yn e kunde komme. Het publiek wordt nu de vraag gesteld of ze een pak suiker of een kunstwerk zullen kopen. Dat werkt confronterend, want voor de prijs hoeven ze het niet te laten. Sjoch foar mear ynformaasje op www.aldi-sued.de en www.felixdroese.com
Pieter Verhoeff oer Gerard Thoolen: marita de jong Bûten boartsje, net grut wurde, sa woe der libje De nije dokumintêre fan Pieter Verhoeff, Gerard Thoolen - Alles komt ergens van, oer de akteur Gerard Thoolen is yn septimber op it Nederlands Film Festival yn premjêre gongen. It giet goed mei de film. De dokumintêre waard troch it publyk op it fiifde plak keazen op it IDFA dat yn Amsterdam hâlden is. Der wiene 210 ynstjoerings. Thoolen, ien fan de grutste akteurs fan de ôfrûne desennia, wie in komplisearre persoanlikheid. Syn neef Jean Paul Franssens neamt him een losgeslagen, verloren, dolend kind. Mei in langst nei it ûnskuldige. Mar hy wie ek troud mei it net-lokkichwêzen. In mysterieuze man. Dochs hat Verhoeff him troch it meitsjen fan de dokumintêre in bytsje better kennen leard. 8
de Moanne NUMER 9/10 DESIMBER 2003 9 foto: jaap spieker Filmmakker Pieter Verhoeff seach akteur Gerard Thoolen foar it earst yn 1976 of 1977. Dat wit er net krekt mear. Thoolen spile doe by Het Werktheater yn it stik Nico s feestje yn in tinte op it Museumplein yn Amsterdam. In tante mei grutte titten spile er. Ik ha bot om him lake. Letter seach ik him yn Een Zwoele Zomeravond, in produksje fan itselde selskip. Yn 1977 makke ik moete. Hy hie in homofile kant, dat froulike, dy broeierige sensitiviteit. Dat wie wat ik socht. No t ik weromsjoch, wie dat personaazje fan Wijkstra in part fan him. Hy hie ek lang by syn sike mem wenne om har te fersoargjen. Mar dêr wist ik doe neat fan. Dy sucht nei it hegere, mar ek dy fulgêre kant. Himel en goate. Dat kontrast siet yn IJje, mar ek yn Gerard. Gerard fûn syn homoseksualiteit in kweade kuer fan de natuer it dokudrama De Bewakers. Dêr spile Gerard in ordinêre semyfaksistyske oppasser yn. Dat die er geweldich. In pear jier letter makke ik Het Teken van het Beest, in film oer IJje Wijkstra, in anargistyske outcast. Ik wie op syk nei de man dy t de haadrol spylje koe. De produsint woe Rutger Hauer. It soe hjir syn lêste rol wurde, foardat hy nei Amearika gie. Boppedat wenne hy twahûndert meter fan de haadlokaasje ôf. Marja Kok, dy t IJje syn frou spylje soe, kaam mei Gerard op e proppen. Ik wie it mei har iens. Gerard wie de geskikte man foar dy rol. IJje wie in manlike man mei in ûnderhûdse homoseksualiteit. Hy wenne noch by syn mem, doe t er Aaltsje Yn de dokumintêre seit er: Ik ben niet wat ik lijk. Mijn leven lijkt vaak in niets op wat ik nastreef. Alleen soms, in een rol. Dan speel ik iemand waarvoor ik mij niet hoef te schamen. Hy fûn syn homoseksualiteit in kweade kuer fan de natuer. Dêr wie hy oprjochte yn. Hy woe rêst en harmony, haad fan in gesin wêze. Sa n dûbellibben fassinearret elkenien. Wy dogge allegear dingen dêr t wy ús foar skamje, dingen dêr t wy net foarwei kinne. Ik hie de beskikking oer al syn deiboeken. Dêr woe ik wat mei dwaan. Se wiene net analysearjend. It is gefaarlik om der tefolle oer te praten, faaks wolle je fuort psychologisearje. Mar net alles is te ferklearjen. Dat moatte je ek net wolle. Dy riedseleftichheid woe ik
joop admiraal en kitty courbois, freonen fan gerard, op de jûn dy t verhoeff foar de dokumintêre organisearre. 10 behâlde. Dy riedsels sitte yn eltsenien. Je tinke soms dat je jesels aardich sketten hawwe, mar it liket faaks nearne nei. Syn deiboeken besteane net út lange, útskreaune refleksjes. It binne koarte sinnen, krekt poëzyteksten. Gerard wie net in man dy t ta selsrefleksje kaam. In inkeld momint miskien. Hy koe himsels net ûnder eagen sjen. Yn de feilige rol fan syn personaazjes koed er dat wol. Dan joech hy de yndruk dat hy lykwichtich, folwoeksen en yntelligint wie. Sa n personaazje wie in wrâld op himsels. Dêr koe er oer prate, dan wie it persoanlike efkes fuort en kaam it net te tichtby. Ik tink dat hy bang wie om te ûntdekken wa t er werklik wie. Dêr t er syn lusten úthelle, dat wie syn ferskrikking. Skuld en boete. Hy is hikke en tein yn it roomske suden. Syn broer seit yn e film, dat doe t Gerard him fertelde hoe t er ompakt hie mei syn kafee út, rûnen troch de Spuistrjitte, de earmen om elkoar hinne, lûd sjongend, op wei nei it nachtkafee. Dêr seach Gerard in jonge jonge efter de bar stean. Ik koe op dat stuit deafalle, ik bestie net mear foar him. Guon mominten wie er hielendal yn e war. Dan wiene der minsken dy t op him pasten, lykas Loes Luca en Olga Zuiderhoek. Se rommen de rotsoai op, wosken en skearden him. Mar at se te tichtby kamen, skopte er dy froulju wer fan him ôf. It wie in man fan ekstremen, dy t dûbelsinnige relaasjes ûnderhold mei famylje en freonen. Hy rekke altyd fereale op ûnmooglike jonges. Hy kaam net graach yn homo-kafees, mar as Gerard dronken wie, strúnde hy de darkrooms ôf. Ik lit Gerard ûnder oare sjen troch de eagen fan syn freonen. Dêr t er syn lusten úthelle, dat wie syn ferskrikking homoseksualiteit, syn iennichste reaksje so what wie. Dat makke Gerard dûm. Hy waard troch syn omjouwing twongen om syn gefoelens foar jonges te ûnderdrukken. Sa fielde Gerard dat. Dat makke him gek. En dy wrakseling docht syn broer dan ôf mei so what. Syn homoseksualiteit hat er lang ferburgen hâlde moatten. Ik tink dat it in soad fan meganisme wurden is. Sa skerme er himsels ôf. Dêrom liet er in oar net ta. At se te tichtby kamen, wie er wer fuort. It heucht my noch dat wy tegearre op in moandeitejûn yn kafee Swart op it Spui bedarren. Hy waard dronken en ik ek. It wie ein novimber, in treurige jûn, allegear artistyk folk om ús hinne. Ynienen begûn it te snijen. Alles waard wyt. Wy gongen it Hiel nijsgjirrige minsken. Syn neef, de teatrale Jean Paul Franssens bygelyks, mar ek Olga Zuiderhoek en Joop Admiraal, dy t in geweldige wize fan praten hat. Ik kaam op it idee om dy freonen byinoar te bringen. Ite en drinke yn in familiêre sfear en wat ûnferplichte toanielspylje, sa t bern dat dwaan kinne. Dat wie wat Gerard foar eagen hie. Franssens is dizze simmer ferstoarn. Hy wie slim siik en wist dat er net lang mear te libjen hie. Mar de dei fan de opname, twa moanne foar syn dea, wie hy der fan healwei tolven oant healwei ienen nachts by. Dat wie hiel bysûnder. Yn de dokumintêre is Gerard te sjen doe t er tegearre mei syn freon Bruce Gray yn Amearika wie. Ut e skroeven, sa woe er
de Moanne NUMER 9/10 DESIMBER 2003 peter faber en olga zuiderhoek ha tegearre mei gerard diel útmakke fan het werktheater. 11 libje. Bûten boartsje, net grut wurde. Boartsje en minsken fermeitsje, emoasjes fiele, waarmte. Mar dêrneist wol sizze, dat er heit wêze woe. Wylst er dy ferantwurdlikens net iens oan koe. In film stelt syn eigen wetten, dat jildt ek foar de struktuer. It ferhaal krijt syn eigen rin. Dat is by it meitsjen fan in dokumintêre ek sa. It wie in hiele wrakseling om stikken fan it diner wei te litten. Der binne sa n fyftjin minuten fan oerbleaun. De opset fan it teaterkafee wurke. It wie in jûn lang De Revue Gerard Thoolen. Dat soe yn earste ynstânsje de titel fan de film wurde. Mar ik ha dochs keazen foar Alles komt ergens van. In wierheid as in ko. Dat seit Gerard oer himsels as Sjef de Sjacheraar yn Van geluk gesproken. Mei dy útspraak rjochtfeardige hy syn dûbellibben. Sa moasten wy it snappe. Der Jong sei ea: Men moet langzaam durven gaan. As ik it gefoel ha dat ik stroffelje oer myn eigen fuotten, nim ik de tiid. Dêrmei winne je tiid. By de montaazje op e nij dy wrakseling. Ik tocht: hoe krij ik it materiaal op in rychje. Ik woe de minsken dêr t ik mei wurke net teloarstelle. Dy fûnemintele twivel brekt my altyd op. Ik fiel my der soms beroerd fan. Mar it betsjut ek dat ik nea op rûtine wurkje. Hy woe dy smearlap Sjef wol spylje, dêr wie er net te beroerd foar. Mar hy woe him wol snappe. Hy waard oandien fan dy Bond zonder Naam Scheurkalender-wiisheid Alles komt ergens van. Hy hie de triennen yn e eagen. Dat wie de fisy fan dy man, yn ien sin gearfette. Hy koe fluch en hiel krekt ta de essinsje fan it personaazje trochkringe, mar in goeie akteur hâldt altyd wat efter. It wie in man fan ekstremen, dy t dûbelsinnige relaasjes ûnderhold mei famylje en freonen is gjin skuldige. It wie it lot, de genen miskien. Yn e fakânsje ha ik de teksten makke. Ik moast fragminten fan deiboeken útsykje. Mar wer op e nij lêze. Faak tocht ik: ik kom der net út. Dan soalde ik de boekjes yn e hoeke. Myn frou Hanneke sei dan: Het komt wel. Ik koe der nachts net fan sliepe of ik waard swittend wekker, mei de gedachte dat ik der diskear wier net útkomme soe. Dan belle de editor wer út Amsterdam. Jo sitte altyd mei tiidsdruk. Mar ik woe de romte ha, tiid nimme. Seure, twivelje, op syk nei de essinsje. Op in bepaald stuit siet ik yn e trein nei Parys. Hy skille wer en ik fertelde him ynienen de struktuer. Dat wie de frucht fan it tinken. Under it draaien is it wol helder wat ik wol. As ik dan al twivelje, sis ik it ek. Oek de Draacht in geheim yn him mei. Dat makket him dûbelsinnich, meerduidig. En dat wie Gerard syn krêft ek. Gerard fertroude my. Wy hiene in soarte fan freonskip. Hy fielde dat it my earne om gie. Wy binne allegearre ego s, mar meiinoar besykje wy wat te meitsjen dat boppe ússels útgiet. Ik hie mei Gerard altyd it gefoel mei in besibbe geast te wurkjen. It gie ús om suverheid, wrachtichheid. De film is op 26 jannewaris en 2 febrewaris om 20.30 oere te sjen yn Het Filmhuis yn Ljouwert. Letter yn it jier wurdt Gerard Thoolen - Alles komt ergens van op e televyzje fertoand troch de Humanistische Omroep. De muzyk is fan Cees Bijlstra.
De Fryske Akademy (1938-2004) johan frieswijk Yn de Nederlânske wittenskiplike wrâld liket de Fryske Akademy in nuveraardich ynstitút. Fansels, der binne mear regionale ynstellings op dat mêd, bygelyks de lytse IJsselacademie yn Kampen of it wer wat gruttere Sociaal 12 Historisch Centrum voor Limburg yn Maastricht, mar dy hawwe net de omfang en de breedte fan de Akademy. De Akademy wittenskiplik sintrum fan Fryslân - is boppedat sûnt 1990 ferbûn mei de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW). Dat betsjut dat de Akademy foar de gevel fan de fryske akademy mei de swanne en de wapens fan gemeenten dy t bydroegen oan de earste grutte ferbouwing in part finansierd wurdt troch it Ryk en om de safolle jier beoardield wurdt op syn wurk troch in ynternasjonale fisitaasjekommisje. Under de KNAW-ynstituten - it Meertens-ynstitút (foar folks- en nammekunde), it Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) en it Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) binne bekende foarbylden - is de Akademy it iennige regionale ynstitút. De provinsje Fryslân jout ek in fûnemintele finansjele bydrage oan it Akademy-wurk. De Akademy is net (lykas de oare ynstituten) in ûnderdiel fan de KNAW, mar dêrmei lieard. Dy formeel selsstannige posysje hâldt ferbân mei de spesifike posysje fan de Fryske taal, sa t dy fêstlein is yn de bestjoersoerienkomst tusken de provinsje Fryslân en it Ryk. Fierders jout de Akademy romte oan sneupers. Foar harren is nêst de profesjonele saakkundigen in plak ynromme yn ien fan de trettjin wurkferbannen, yn in rûnte of in wurkgroep. in fryske akademy fan wittenskippen Al soe it noch sawat 25 jier duorje foardat it safier wie, de idee fan in Fryske Akademy fan Wittenskippen kaam yn 1914 foar t earst te praat. Ds. Sipke Huismans fan it Kristlik Frysk Selskip neamde doe in eigen akademy wichtich foar de Fryske striid: Wy moatte mannen fen wittenskip hawwe, dy t oan de Fryske tael- en histoarjestúdzje hjar libben wije - wy moatte in Academy fen Fryske Wittenskip to Ljouwert hawwe. Dy Akadeemje moast dan soargje foar de drege boeken dêr t de skoalmasters it materiaal út helje koene om har bern de skiednis fan Fryslân by te bringen. Sûnt it opdoeken fan de Frjentsjerter hegeskoalle yn 1811 hie de provinsje Fryslân ommers gjin universiteit mear. De kultuer yn Fryslân wie dêrtroch in hiel skoft en fierhinne in skoalmasterskultuer. Der bestie yn Fryslân net in ynfrastruktuer dy t wittenskipsbeoefening stimulearre. It Friesch Genootschap voor Geschied-, Oudheid- en Taalkunde fungearre sûnt de oprjochting yn 1827 as foarum foar alle (populêr-)wittenskiplike aktiviteiten op it mêd fan de argeology, de folkskunde, de skiednis en de taalkunde fan Fryslân. It earbiedweardige selskip joech sa út en troch ek wichtige publikaasjes út. De boeken fan Klaas Uilkema oer Het Friesche boerenhuis (1916), fan P.C.J.A. Boeles oer Friesland tot de elfde eeuw (1927) en fan P. Sipma oer de Oudfriesche Oorkonden (diel I, 1927) wiene dêr sprekkende foarbylden fan. Dêrnêst waarden yn Fryske blêden as It Heitelân en Sljucht en Rjucht sa út en troch populêr-wittenskiplike bydragen publisearre op argeologysk, skiedkundich of folkskundich mêd.
de Moanne NUMER 9/10 DESIMBER 2003 13 Mar mei de groei fan de Fryske beweging yn de jierren tusken de beide wrâldoarloggen, it nije libben dat de Jongfryske Mienskip ûnder de jongerein brocht en de ferdûbeling fan it tal Fryske útjeften (fan noch gjin tweintich yn it twadde desennium fan dy ieu nei fjirtich yn de tritiger jierren) kaam der ferlet fan nije ynstânsjes, benammen op it mêd fan it ûnderwiis. Yn febrewaris 1917 soe Wumkes bepleitsje dat ienris it Friesch Genootschap útgroeie soe ta in Fryske Acadeemje fen Wittenskip en Kinst, nei analogy fan de grutte Koninklijke Academie van Wetenschappen. Sa n ynstitút seach er net as in eksklusyf en elitêr ynstitút, mar earder as in sintrum fan wittenskip yn relaasje mei en ornearre foar it Fryske folk. De provinsje soe in subsydzje fan f 5.000,- jaan moatte. Op útstel fan AR-deputearre Pollema skreau Wumkes yn 1918 in taljochting op in adres oan it provinsjaal bestjoer fan Fryslân, dêr t er in Bureau voor Cultuur-historische publicaties [...] onder leiding van een wetenschappelijk man bepleite. Hy konstatearre dat der op tal fan mêden sokke hiaten bestiene, dat een speciale instelling daarvoor geen weelde, maar eisch van onzen tijd mag worden genoemd. Der wie teminsten 25 jier nedich om dy efterstân yn te rinnen. Yn 1919 kaam Wumkes der nochris op werom. Dêrnei waard it in skoft stil. Yn de twadde helte fan de tweintiger jierren feroare de oant dan ta ôfsidich bliuwende provinsjale oerheid syn koers oangeande de Fryske taal en kultuer. Op it Grutfrysk Kongres fan 1927 bepleitte Kommissaris fan e Keninginne P.A.V. van Harinxma thoe Slooten it oprjochtsjen fan in provinsjale ûnderwiisrie. Wumkes wie yn dy tiid foar de kommissaris syn riedsman op it mêd fan it Frysk, somtiden as in beliedsamtner Frysk avant la lettre. In wichtige stap ta de Godsfrede wie bard. It Gewestlik Bistjûr en de Fryske Biweging kamen tichter byinoar, oardiele Wumkes by it ta stân kommen fan de Provinsiale Underwiisrie (PUR) yn 1928. Mar net elkenien wie like bliid mei dy ynstitúsjonalisearring. De Fryske beweging wie tusken de beide wrâldoarloggen ommers net folle mear as in troch persoanlike skelen ferskuorde grienmank fan persoanen, groepen en groepkes. In ferpyldere beweging boppedat, dêr t minsken, nettsjinsteande harren mienskiplike stânpunten oangeande de Fryske taal, yn libbensskôglik en ideologysk opsicht fier útelkoar rûnen. Dat wie mei de reden dat tal fan inisjativen, dus ek de útstellen om ta in Fryske Akademy fan Wittenskip te kommen, lizzen bleaune. Pas op in gearkomste fan e Provinsiale Underwiisrie yn april 1932 brocht prof. Titus Brandsma, bestjoerslid fan it Roomsk Frysk Boun en heechlearaar yn Nijmegen, it plan foar in Fryske Akadeemje fen Wittenskippen op en nij te praat. Brandsma tocht dêrby, oars as Wumkes, oan in beskate rûnte fan Fryskpratende en Frysk-skriuwende wittenskippers. Mar de PUR oardiele dat de tiid dêr noch net ryp foar wie. Dochs kamen der yn de tritiger jierren mear lûden oer it ferlet fan in Frysk wittenskiplik ynstitút, bygelyks yn 1936 en 1937 fanút de Federaesje fan Fryske Studinte-Forienings. Boppedat waard op it Grutfrysk Kongres fan 1937 besletten om een Friesche studiekring te vormen, die bouwstoffen kon verzamelen voor de samenstelling van een nieuw Friesch woordenboek. Dat frege in koördinearjend buro. Datselde jier stelde de PUR út om foar it ûnderwiis in histoarysk-geografysk buro foar Heimatkunde op te rjochtsjen. Dat doe t Titus Brandsma ein febrewaris 1938 de Akademy dochs wer op e wurklist fan de PUR sette, krige Wumkes de opdracht om der neier oer te rapportearjen. Hy lei oer mei Kommissaris fan e Keninginne Van Harinxma thoe Slooten. Wumkes wie mei in swier moed nei de griffy rûn, mar ferliet ferromme it gebou: Mei in klear bigryp, in ré tankwurd en mei de folle ynset fan syn persoan sei de Kommissaris daelks syn stipe ta. En dêr is it binammen oan to tankjen dat de saken sa gau har bislach krige ha. Alhielendal iens wiene hja it noch net. Moast de Akademy in lytse, suver wittenskiplike rûnte bliuwe of ien dy t iepenstie foar elkenien dy t mei wittenskip oangeande Fryslân dwaande wie, leafhawwers likegoed as wittenskippers. By eintsjebeslút waard ta it lêste besletten. Om dochs it wittenskiplik karakter klam te jaan, waard - ek wer op útstel fan Brandsma - besletten foar it logo it segel fan de Frjentsjerter Bibleteek te kiezen. It ynstitút soe ynearsten syn wurk dwaan ûnder de wjukken fan de Provinsiale Underwiisrie. It krige fan de PUR in startsubsydzje mei fan f 1500,- (f 800,- dêrfan foar útjeften) en fan de provinsje in oanrinsubsydzje fan f 3000,-, dêr t tenei alle jierren wer f 500,- ôfgean soe. Op de plechtige iepeningsgearkomste fan e Akademy - it wie 10 septimber 1938 - liet Pieter Sipma as de nije foarsitter, mei in stim fol emoasje, oan it Fryske folk witte, dat er it nije ynstitút as de kroane fen de Fryske Biweging seach. By dy gelegenheid brocht Sipma al de pretinsje ûnder wurden dat de Akademy in grut part fan wat no de frisistyk neamd wurdt bestrike soe. it wurdboek Lang bleau dy pretinsje beheind ta it wurk oan it (grutte) Wurdboek fan de Fryske taal. Der moast earst in wurdboekapparaat makke wurde, dat wol sizze: kaartebakken fol mei Fryske wurden, mei siswizen en tongslaggen. Dêrút koe dan letter it wurdboek gearstald wurde. Frijwilligers waarden frege om te helpen by it ekserpearjen fan besteande boarnen en it garjen en fêstlizzen fan sprutsen taal yn Fryslân. Dêrby gong it benammen om saken dy t net yn it âlde wurdboek fan Waling Dykstra stiene. It útfieren fan dat ambisjeuze plan waard opdroegen oan Ype Poortinga, dy t - sa fertelde Sipma ré foun waerd om for in minimale forgoeding, - om it sa mar to neamen, - wittenskiplik assistint to wirden. It wie ús hast to slim, mar de winsk om fen e ein to setten mei it wirk, hat dien, det wy syn help oannamen. Yn de hjerst fan 1939 krige Poortinga, dy t allinnich moarns op de Akademy wurke, nei t de provinsje subsydzje tasein hie, help fan twa meiwurkers. De earste jiergongen fan It Beaken steane fol mei listen fan minsken dy t boeken ekserpearden, taaleigen opskreaunen of notearden wat se oan faktaal tsjinkamen. E.B. Folkertsma kaam in skoft ien moarn yn de wike om nij materiaal te bringen en ien of twa man wiene der dan drok mei beset om dat fuort yn kaart te bringen. Net allinnich Folkertsma, mar ek oare Fryske pommeranten wurken mei: Jan Melles van der Goot, Gooitzen Burgy, J.J. Hof, J.J. Kalma, S.J. van der Molen, Sjoerd van der Schaaf en Koos Wiersma. Mar Douwe Kalma bygelyks
14 wer net. Nei twa jier sieten der 30.000 kaartsjes yn de kartoteek, nei trije jier 60.000 en nei de oarloch 100.000. Yn 1950 waard in nije loop makke. Dêrta waard in seleksje makke út it skreaune Frysk út de perioade 1800-1950. Frijwilligers en tydlike krêften typten it materiaal út. En yn 1954 wiene der al 300.000 wurdboekkaartsjes. Der waard út ein set mei it hânwurdboek (dat yn 1956 ferskynde) en trochwurke oan it grutte wurdboek (dêr t diel I yn 1984 fan útkaam). Mei it wurk oan it wurdboek wie it personeel fan de Akademy folslein besteld. As it om dialektology of nammekunde gong, wiene it bestjoersleden en stipers dy t foar de publikaasjes soargen. J.H. Brouwer en Sipma wiene bygelyks dwaande mei it Aldfrysk, Jan Jelles Hof joech omtinken oan de dialekten en G. Knop publisearre in stúdzje fan de Skylger dialekten. Der waard yn dy jierren benammen taalmateriaal sammele en yn it Taalkundich Wurkferbân waarden de risseltaten fan al dat wurk besprutsen. Yn 1956 sette de Akademy út ein mei syn filologekongressen, dêr t de skiednis en de literatuer ek omtinken krigen. Yn de sechstiger jierren ferskynden wichtige publikaasjes op taalkundich mêd: grammatika s, taalatlassen, taaleigenstúdzjes en in rige útjeften fan Aldfryske teksten. wurkferbannen, sneupers en publikaasjes It wurk fan de Akademy, en dat jilde net allinnich foar it wurdboek, soe pas goed út ein sette yn de jierren nei de oarloch. Op tal fan terreinen waarden wurkferbannen ynsteld, dêr t fakgelearden en sneupers elkoar moetsje koene. Troch de wurkferbannen waard oandacht jûn oan de nammekunde, de genealogy, de geakunde, de folkskunde en oan literatuerstúdzje. Wat de Akademy op dat mêd ta stân brocht wie dus benammen it wurk fan minsken dy t net profesjoneel oan de Akademy ferbûn wiene. Sa wie dr. G.A. Wumkes bygelyks al yn 1938 yn de foarkeamer fan it Coulonhûs út ein set mei it sammeljen fan materiaal foar syn biografyske wurdboek. Dat soe der noait komme, mar de grutte rispinge oan kaartsjes, oantekens en knipsels yn enveloppen is noch altyd op de Akademy te finen. Sa wiene der mear ferneamde meiwurkers. Dr. Obe Postma, dy t sawat oant syn dea op de Kânselarij, dêr t doe Ryksargyf en PB sieten, te finen wie, wurke foar de Akademy. De lettere PvdAminister Anne Vondeling publisearre (yn 1942) in demografysk ûndersyk by de Akademy. En de genealooch R.S. Roarda joech der de risseltaten fan syn iverich neisneupen fan saken yn de argiven út. Der waarden troch de wurkferbannen jierboeken útjûn, boeken gearstald en publikaasjes foar it wittenskiplik tydskrift It Beaken gearstald. Gâns stúdzjeprojekten waarden fanút de Akademy-ferbannen op gong brocht. Sa brocht it Geakundich Wurkferbân (mei Meint Wiegersma en S.J. van der Molen as driuwende krêften) op fersyk
de Moanne NUMER 9/10 DESIMBER 2003 side 14: gasten foar it diner by de iepening fan de fryske akademy foto s: fryske akademy 15 de wurdboekseal mei kartoteek fan de fryske akademy. f.l.n.r. klaas van der veen (haad), rients de boer, jant van der weglaverman, piter boersma, sybren dyk en jarich hoekstra. opname út 1984 by it útkommen fan it earste diel fan it wurdboek. fan de gemeente as earste wurkstik de geakunde Baerderadiel út (1957). Sawat tweintich auteurs namen ien of mear aspekten foar har rekken. By de geakunde Wûnseradiel die bliken dat dy formule eins te breed wie. Akademy-streekûndersiker J.J. Spahr van der Hoek krige de opdracht om it manuskript yn te koartsjen ta de helte: ien (dochs ek wer tsjok) boek. It ferhaal oer Makkum wie al earder ta in aparte publikaasje makke. Sûnt folge by de Akademy noch in lange rige fan gritenij- en doarpsskiednissen, meastentiids mei mear auteurs. Foar grutte projekten wie de Akademy mei de al útwreide, mar dochs noch ridlik lytse stêf dus net benaud. Der kaam fanút de Akademy yn 1958 in Encyclopedie van Friesland, dêr t de haadredaksje (Jelle Brouwer) fan op it Coulonhûs siet, en mei ds. J.J. Kalma as buroredakteur. Ryksargivaris Van Buijtenen wie yn 1962 fan betinken, der moast mar in hânboek foar de skiednis fan Fryslân komme. De direksje fan de Akademy fûn it in moai idee en der waard in earste gearkomste belein. De belangstelling wie fuortendaliks net hiel grut: nêst direkteur Jelle Brouwer en frou (fanwege it ferfier) wiene der in man út Snits en skiednislearaar Harm Oldenhof fan It Hearrenfean. Fierders wie der noch in kaartsje fan master Twerda om him ôf te melden, om t de lêste bus nei Bakhuzen fuortgong op it momint dat de gearkomste begjinne soe. It waard dus in praatsje om e tafel. Dochs lei der fiif jier letter in Geschiedenis van Friesland, dêr t gâns auteurs oan meiwurke hiene, benammen ek fan bûten it reguliere sirkwy fan de Akademy. It wie yn 1968 de earste provinsjale skiednis yn Nederlân. Yn de rin fan de jierren soe it tal histoaryske publikaasjes fan de Akademy mear en mear tanimme. De skiednis waard al gau it mêd dêr t de measte Akademy-publikaasjes op ferskynden. it streekundersyk In wichtich faset fan it Akademy-wurk waard yn de fyftiger en sechstiger jierren it streekûndersyk yn de Wâlden: in grut histoarysk en sosjaal-wittenskiplik ûndersyk, betelle troch ZWO. It projekt soe gâns eleminten fan it ferdwinende karakteristike ferline fan it yn heech tempo feroarjende easten fan de provinsje dokumintearje, ûndersykje en fêstlizze moatte. Emigraasje en migraasje út de wâlddoarpen waard doe foars stimulearre en de ferwachting wie, dat ûnderskate doarpsmienskippen yn koarte tiid in hiel oar karakter krije soene. De komst fan Philips nei Drachten wie de oankundiging fan in fierdere yndustrialisearring. De lêste spitketen waarden opromme, de lânarbeider makke plak foar de masine en oerheidsjild waard ynset tsjin de earmoed en de strukturele wurkleazens. Johan Spahr van der Hoek waard yn 1952 skriuwer fan de Wâlden-kommisje en hy soe oant 1980 de driuwende krêft wêze fan it streekûndersyk. Yn de aadlike wente yn Olterterp, dêr t no It Fryske Gea sit, kaam it streeksintrum. Dat waard it
it streeksintrum te olterterp, dêr t de fryske akademy foar it streekûndersyk yn de wâlden in dependâns hie 16 moetingspunt fan al dyjingen dy t op de ien of oare wize oan it Wâlden-ûndersyk meiwurken: wittenskippers en bestjoerders, mar ek in grut tal frijwilligers en sneupers yn de regionale skiednis. Somtiden waard de dyk oerstutsen om yn It Wite Hûs wat te iten of by in buorrel en in sigaar te evaluearjen en nije ynspiraasje op te dwaan. Spahr waard, ear t er der erch yn hie, in gratis avondvullend programma wurden, benammen foar doarpsrûnten en ôfdielingen fan de plattelânsfroulju. Der waard gâns materiaal sammele oer de sosjale en ekonomyske ûntjouwing fan it gebiet, de migraasje, de sosjale netwurken en de demografy. Dêrfoar wie de âlde wynkelder fan jhr. Sandberg ta klûs omboud. Der waard troch Spahr en in grut tal frijwilligers in bulte wurk ferset. Fan belang wie de stipe fan Dam Jaarsma fan Easterwâlde. Dy hie it folle fertrouwen fan de faak fan oarsprong wat erchtinkende minsken op de heide mar wat er witte woe, dat fertelden hja him, neffens Spahr. It streekûndersyk makke nammentlik nêst tradisjonele foarmen fan ûndersyk gebrûk fan de nije metoaden fan de sosjale wittenskippen lykas de enkête, it psychogram, it ynterview en it mienskips-selsûndersyk. Yn alle doarpen fan de Wâlden waarden fraachpetearen hâlden mei âldere minsken, neffens in fêst skema. Sa ûntstie in wichtige samling fan sosjale data oer de wâlddoarpen út de tiid tusken 1900 en 1960. Jaarsma wie yn de fyftiger en sechstiger jierren fan de tweintichste ieu altiten op e fyts ûnderweis foar dy ynterviews of om út e folksmûle folkskundich materiaal op te tekenjen. Fan dat lêste is in protte werom te finen yn gâns publikaasjes, bygelyks yn de troch Akademy-meiwurker Ype Poortinga gearstalde boeken mei Fryske folksferhalen. Ta in synteze fan it Wâlden-ûndersyk soe it net komme, mei trochdat it folksaard -ûndersyk, dêr t de skaeisoarch -saakkundige Haring Piebenga noch in hoartsje foar ynset waard, stykjen bleau. Spahr soe letter dat projekt yn net mis te fersteane termen beskriuwe. It hat goed mis west om alle belangstellende gelearden fan fier en hiem yn dy kommisje op te nimmen. Al yn desimber 1954 sieten der safolle fakulteiten om e tafel, dat ik se net mear ûnderskiede koe troch it reekgerdyn fan al dy piipsmokers. De wittenskiplike latte waard dus wat leger lein en net sûnder sukses: yn totaal ferskynden der 51 boeken, boekjes en spesjale Beakennûmers. Yn 1962 waard it ûndersyk mei de Visser-Neerlandiapriis bekroand. Under de titels út de Wâlden-rige sitte noch hieltyd gâns wichtige. Ik sil der twa fan neame. Yn De heidedorpen in de noordelijke Wouden (1959) beskreau Spahr van der Hoek de skiednis fan de lytse wrâld fan de heide, it sosjale libben yn de eigen mienskippen, it mienskipsgefoel en de reservearre hâlding fan de heidebewenners foar in fijannige, boargerlike bûtenwrâld oer. In ferhaal oer in wrâld dy t no alhielendal ferdwûn is. De dissertaasje fan Spahr út 1969, Samenleven in Friesland, kin men sjen as de ôfsluting fan it Wâlden-ûndersyk. Spahr soe him yn dat boek ôffreegje of er verschil in innerlijke samenhang bestaat tussen diverse nederzettingstypen, en - zo ja - of dat bepaald wordt door een fase in de sociale ontwikkeling dier
de Moanne NUMER 9/10 DESIMBER 2003 ype poortinga (rjochts) set de folksferhalen fan roel piters de jong fan ousterhaule op de bân 17 nederzettingen, en voorts of er verband bestaat - en zo ja, op welke wijze - met de verhouding tot een andere gestructureerde omgeving. De wurdkar yllustrearret al de stadige feroaring yn it karakter fan de Akademy: it gie om wittenskip. wittenskiplik undersyk yn soarten Dy feroaring waard nei 1960 op tal fan plakken dúdlik: yn de útwreiding fan it personeel en fan de gebouwen, de ferbreding fan it wurkterrein en de taname fan de aktiviteiten. Yn dat jier hie de Akademy 17 meiwurkers yn tsjinst; yn 1979 wiene dat al 30. De taalkundige ôfdieling waard yn 1964 splitst: it wurdboek waard in aparte ôfdieling (dy t him yn de santiger jierren stadich útwreidzje koe) en literatuerskiednis, folkskunde en de maatskiplike problematyk fan taal en taalgebrûk waarden ûnderskieden dissiplines. Dêrfoar wie doe (noch) gjin formaasje beskikber. Wol waard op oantrún fan de provinsje yn 1964 in bestjoerskundige (Sytze Faber) yn tsjinst nommen, ynearsten foar de helte fan de tiid en yn 1966 folslein; yn 1972 kaam der in twadde by. Yn datselde jier waard Krine Boelens beneamd as taalsosjolooch. It Ryk wie ynearsten nochal skruten om mei te beteljen oan it sosjaal-wittenskiplik ûndersyk, om t it fan betinken wie dat de Akademy him beheine moast ta skiednis en taal. Mar de provinsje liet yn 1977 witte dat de útbou mei in sosjaal-wittenskiplike stêf nedich wie. Benammen gong it om de taalsosjology en de stúdzje fan de twataligens, mar ek in regionaal-ekonoom en twa nije streekûndersikers waarden neamd. Yn de folgjende jierren krige de Akademy in literatuerkundige (Philippus Breuker), op en nij in taalsosjolooch (Durk Gorter, dy t de oare helte fan syn tiid foar ZWO oan it ûndersyk Taal yn Fryslân wurke), in sosjaal-geograaf en in regionaal ekonomysk ûndersiker. Yn 1981 bestie de wittenskiplike formaasje fan de Akademy al út 16,5 plakken (beset troch 19 minsken); seis jier letter wie dat oprûn ta 29,5 (35 minsken). Dy rappe útwreiding hie te krijen mei it sneuveljen fan it eksperimint universitêre festiging Ljouwert by de besunigingsoperaasjes fan 1983. As kompensaasje waard it heger beropsûnderwiis yn Ljouwert útwreide en krige de Akademy der sân nije ûndersyksplakken by. Der koene no aparte fakgroepen foar skiednis en sosjale wittenskippen foarme wurde. Yn 1984 krige de Akademy boppedat it tafersjoch op de bysûndere learstuollen yn de frisistyk. Yn de njoggentiger jierren kaam der in doktoraaloplieding Frysk oan de Universiteit van Amsterdam, dêr t de Akademy nau by behelle is. Fierders waard yn 2003 fanút de Akademy in bysûndere learstoel foar de midsieuske skiednis fan de Fryske lannen oan de universiteit yn Leiden ynsteld. Op dit momint bestiet de formaasje fan de Akademy yn totaal út 32 wittenskiplike formaasjeplakken. De fakgroep taalkunde (ynklusyf de wurdboekôfdieling) is de grutste, mei 11,8; de fakgroep skiednis komt op it twadde plak mei 8,8 en de sosjale wittenskippen hat 6,6 (ynklusyf de Jeropeeske ôfdieling minderheidstalen). Foar de direkte en yndirekte tsjinstferliening oan it wittenskiplik wurk binne 22,7 formaasjeplakken reservearre.
de akademy as motor Wie de Akademy yn 1938 ûntstien ûnder tafersjoch fan de PUR, doe t it ynstitút nei de oarloch selsstannich wurden wie, waarden der tal fan nije inisjativen oan ferbûn. Dy begûnen ûnder de wjukken fan de Akademy, mar soene letter ferselsstannigje. It makke de Akademy ta de motor fan kultureel Fryslân. Sa ûntstiene de Noordelijke Leergangen Ubbo Emmius (MUopleidingen), it Pedagogysk Adfysburo, it Fuortset Boukeunstich Underwiis, de Bestjoersakademy en de Agogyske Akademy ûnder de wjukken fan de Akademy. De Akademy joech de stjit ta de oprjochting fan de Ljouwerter Orkestferiening, dêr t it Frysk Orkest út fuortkaam, en naam yn 1959 it inisjatyf ta de oprjochting fan it Frysk Letterkundich Museum en Dokuminitaesjesintrum. Yn de tachtiger jierren waarden de taken fan de Akademy werombrocht ta dy fan de wittenskip oangeande Fryslân, sa t dat ek yn de statuten fêstlein wie. De direksje fan de Akademy konstatearre yn 1988 by it fyftichjierrich bestean, dat de Akademy sûnt koart profesjonele wittenskippers op tal fan mêden yn tsjinst hie. Der wiene no bygelyks trije histoarisy yn tsjinst: foar de midsieuwen (en nammekunde), de Nije Tiid en de Nijste Tiid. Dêrmei koe no it projekt fan it nije hânboek foar de skiednis fan Fryslân oanpakt wurde. Mar, konstatearre de direksje wol, der moast hieltiten wer op en nij útlein wurde wat de Akademy net mear wie. Guon minsken hiene dêr noch wolris in probleem mei, dat de útwreiding fan de Akademy foar fierdere spesjalisaasje yn profesjonele en wittenskiplike rjochting soarge. Soks hâlde ek ferbân mei de maatskiplike ûntjouwing: it tanimmen fan it trochsneed opliedingsnivo. It fenomeen fan betûfte sneupers as Obe Postma, S.J. van der Molen, J.J. Kalma en oaren, dy t safolle foar de Akademy betsjut ha, dat hie west. De ynbring fan oplate wittenskippers waard wichtiger en yn syn algemienens naam de betsjutting fan de wurkferbannen foar it wurk fan de Akademy ôf. Men sjocht it ek werom yn it tal publikaasjes: op dit momint bedraacht de produksje (en dêr wurdt de Akademy by de fisitaasje op ôfrekkene) mear as hûndert wittenskiplike en mear as fyftich populêr-wittenskiplike titels yn t jier. It tal publikaasjes fan de wurkferbannen naam ôf fan tsien yn it ferslachjier 1996/1997 ta fiif no. In útsûndering ûnder de wurkferbannen foarmje it Genealogysk en it Argeologysk Wurkferbân, mar dy beweegje harren op in mêd dêr t - sa bewize elts jier wer it Genealogysk Jierboekje en de argeologyske kronyk fan De Vrije Fries - de amateur noch in wichtige ynbring hat. Fan âlds hat in grut tal fan de goed 3000 stipers in hechte bân mei de Akademy. Dat die bygelyks bliken yn 1956, doe t it Coulonhûs útwreide wurde moast. Troch in kommisje ûnder lieding fan LC-redakteur (en letter Akademy-direkteur) Keimpe Sikkema waard yn de provinsje f 95.000,- ophelle. Letter soe it Akademy-kompleks oan de Grienewei en yn de Doelestrjitte gâns útwreide wurde. De finansiering fan de Akademy lit de ûntjouwing yn de tiid ek sjen. Ynearsten waard de Akademy allinnich troch de provinsje Fryslân subsidiearre. Yn 1947 wie dat bedrach fan f 7000,- ferhege nei f 37.000,-. Yn 1956 begûn it Ryk mei te beteljen (f 30.000,-). Yn 1990 waard al twa kear safolle rykssubsydzje jûn fanút de KNAW as fanút de provinsje; yn 2002 lizze dy bedraggen wer tichter byelkoar: fia de KNAW 4 1.450.394,- en fan de provinsje 4 971.656,-, wylst de Akademy sels 4 1.054.450,- byelkoar swile foar ekstern finansierde projekten. Sokke sifers bringe jin de wurden yn t sin dy t dr. Geert Aeilco Wumkes, ien fan de oprjochters fan de Fryske Akademy, yn de fyftiger jierren fan de foarige ieu útspruts: Jow en jimme scil jown wirde; in goede yntreaune, skodde en oerrinnende miette scil men yn jimme skirte jaen. Dat wurd út de Berchrede, dat is fan tapassing op ús Fryske striid en benammen op ús Fryske Akademy. Se sil oanwinne yn krêft, se sil groeije en se sil bloeije, tot der hannen tekoart komme. Hy wie der wis fan: de Akademy soe in grut, manmachtich ynstitút wurde. 18
de Moanne NUMER 9/10 DESIMBER 2003 In universiteit oer Europeeske mindertallen yn Ljouwert? tony feitsma 19 ynlieding It idee fan Lammert Jansma om ta in universitêre fêstiging yn Ljouwert te kommen dy t him yn oparbeidzjen mei of as ûnderdiel fan de Fryske Akademy - rjochtsje moatte soe op ûndersyk en ûnderwiis op it stik fan Europeeske mindertallen, liket my tige de muoite wurdich ta. Ik stean dêr posityf foaroer, en wy soene der om te begjinnen ris in goede diskusje oer ha moatte, mar yn myn reaksje wol ik my net bejaan yn de technyske finesses fan de nijste organisatoaryske bachelor-masterproblemen, dêr t ik in aardich skoft nei myn pinsjoen no just net sa goed yn sit. It giet my om de ynhâldlike kant fan de saak, dêr t ik wol de nedige ûnderfining mei ha. Sa n ynstitút soe net yn it plak komme moatte fan universitêre opliedingen bûten Fryslân, mar soe dêr boppe-op komme moatte, as in ûnderwiis- en ensfh., dy t allegearre mear of minder ticht by ien fan de poalen taal en dialekt steane. Ek it eigen karakter fan taal en dialekt kin yn it ramt fan dy problematyk en dy ferliking noch namste dúdliker wurde. Al dy faktoaren sil de wittenskiplike frisistyk rekken mei hâlde moatte. de objektive frisistyk Dat tema hat net altyd foarop stien by de frisisten. De frisistyk sa t dy beoefene is oan de universiteiten en op de Fryske Akademy hat him om te begjinnen meast beheind ta Fryske taal- en letterkunde. It wie doe in hiele toer om foar it Frysk in eigen plak te krijen, as de klam net lei op de Aldfryske taalkunde. Boppedat wie der benammen yn de Grinzer letterefakulteit hiel wat wjeraks tsjin Frysksinnige frisisten, ek al die it bliken dat de It Frysk is in minderheidstaal; dat wol sizze dat it tusken in echte steatstaal en in dialekt yn stiet. ûndersyk-ynstitút op doktoraal of mastersnivo. Op dy manier soe in spesjalisme brocht wurde kinne dat fierder bouwe kin op de basiskennis fan in soarte fan universitêre kandidaatsoplieding en oan de oare kant alhiel oanslút by wittenskiplike aktiviteiten fan de frisistyk yn brede sin. Dat domein wurdt al in hiel skoft beoefene mei goede konkrete risseltaten wat it Frysk oangiet en mei goede oanslútmooglikheden nei oare Europeeske mindertallen ta. Yn dat ferbân jout in lyts spesjalistysk universitêr ynstitút goede mooglikheden foar ferdjipping en fernijing. De frisistyk yn rûme sin rint ynhâldlik lykop mei de stúdzje fan taal- en letterkunde op harsels en yn sosjaal perspektyf, en fansels ek yn it ramt fan har histoaryske ûntjouwing. Dat wol sizze dat dêrby ynbegrepen is net allinne de histoaryske taalkunde, mar ek de taalsosjology/sosjolingwistyk en de útwindige taalskiednis, en parallel dêrmei wat de literatuer oangiet ek de literatuersosjology. Mei oare wurden: taal en literatuer besjoen yn alderhande ferbannen mei de maatskippij dêr t de Fryske taal en literatuer yn funksjonearje. Dat liket yn ús tiid hast fanselssprekkend te wêzen, mar is yn e praktyk dochs minder ienfâldich as it liket. It Frysk is in minderheidstaal; dat wol sizze dat it tusken in echte steatstaal en in dialekt yn stiet; it hat oan e iene kant in swakkere posysje as sa n echte taal, oan e oare kant stiet it sterker en hat it wat in oare posysje as in dialekt. Yn dy sin is it Frysk bygelyks te ferlykjen en moat it ek ferlike wurde mei oare Europeeske minderheidstalen lykas Katalaansk, Welsh mooglikheden net sa grut wiene om dêrbûtenom gaadlike dosinten te krijen. Dat de frisistyk fan de tritiger en fjirtiger jierren hold him o sa katoen en wie benaud om op it stik fan de objektiviteit bûten de stringen te stappen. Ik sil in pear foarbylden út de histoarje bybringe. Jierren lyn fertelde Laurens ten Cate my ris dat er it mei de Akademy-direkteuren Brouwer (en Kok?), al in moai skoft foar de publikaasje fan Lieuwe Pietersen syn De Friezen en hun taal yn 1969, ris hân hie oer it soarte fan wittenskip dat de Akademy winliken bedriuwe moast. It like Ten Cate nuttich ta dat de Akademy ris neigean soe hoe en wêrom t bygelyks de grienteboer al of net Frysk prate, m.o.w. de Akademy moast neffens him stúdzje meitsje fan de posysje en de takomstmooglikheden fan it Frysk. De Akademy-direksje wie it net mei Ten Cate iens dat soksoarte ûndersyk op de wei fan de Akademy lei. De Akademy hat him faaks hâlde wollen by de âldbewende, mear of minder filologyske bestudearring fan wat objektyf foarhannen wie, dat hy hat him tink ik ek net rjocht weagje doarst oan in mear engazjearre soarte fan sosjaal ûndersyk op it teare punt fan it Fryske taalgebrûk. De Akademy moast net in taalstriid-orgaan wurde, hy moast respektabel en wittenskiplik bliuwe. Ien en oar is yn it ramt fan de hoedene taktyk fan de Fryske beweging nei de oarloch - en dat jildt ek foar de Fryske Akademy wol te begripen.
it begjin fan de frisistyk yn sosjaal perspektyf Yn de 60 er jierren lykwols waard it idee oppere (yn de rûnten fan It Fryske Boek (en de RONO?)) dat der in ûndersyk komme moast nei it lêzen fan Fryske boeken (en it harkjen nei Fryske útstjoeringen?). Lieuwe Pietersen woe dat ûndersyk graach dwaan, mar hy woe dêr noch alderhande oare korrelaasjes (mei taalgedrach, taalhâlding, taalideology) by behelje. De fraach wie doe oft it by in (hark- en) lêsûndersyk yn ingere sin bliuwe moast (dat wie makliker en gauwer út te fieren, en dan koene de risseltaten fuort brûkt wurde) of dat der in grut taalhâldingsûndersyk komme moast. Pietersen hat it grutte ûndersyk trochsetten en it hat bliken dien dat dat grutte ûndersyk foar it wittenskiplik ûndersyk en foar de taalpolityk fan grut belang west hat. Nijsgjirrich is dat de Akademy der yn earste opslach hielendal net sa hyt op wie om it ûndersyk fan Pietersen op e noed te nimmen. Der wurdt sein dat ZWO (no NWO) der yn dy snuorje ek net oan woe. Nei de wegering fan de Akademy wie de Bewegingsrie wol ree om dat al te dwaan, mar yn 1966 hat de Akademy lang om let dochs de opdracht ta it ûndersyk oan Pietersen jûn, en dêrút is dy syn publikaasje De Friezen en hun rjochting ha Henk Meijering en ik fierder wurke, doe t wy yn 1968 oan de VU beneamd waarden. Dy aktiviteiten waarden ferbrede doe t de YSF (de Ynteruniversitêre Stúdzjerie Frysk) om 1970 hinne út ein sette mei syn aktiviteiten. Al gau ûntjoech de YSF him ta in dissidint yn it frisistysk fermidden fan dosinten (benammen oan de VU) en fan studinten oan ferskillende universiteiten. It begryp frisistyk waard dêr wat breder opfette as by de klassike dosinten frisistyk, dat de YSF-konferinsjes besloegen mear domeinen en in bredere rekrutearring oan sprekkers, ek bûten it eigentlike Fryske fermidden. Dat spitste him ta op de konferinsjes fan 1972 en 1981 oer de skiednis fan Europeeske minderheidstalen (yn 1972 The position of the old relatively less influential vernaculars in Europe in the 16 th and 17 th centuries: Welsh, Oksitaansk, Katalaansk, Platdútsk, Frysk; en yn 1981 The less influential vernaculars in Europe and Romanticism in the 19 th century: Flaamsk, Westerlauwersk Frysk, Noardfrysk, Iislânsk, Faeröersk, Baskysk, Skotsk Gælic, Welsh, Oksitaansk, Katalaansk). Oanlieding ta it organisearjen fan dy konferinsjes mei meast sprekkers út de ferskillende behannele gebieten sels wie de needsaak fan ferliking tusken de ûnderskate minderheidstalen en de breklikens fan de ynformaasje oer de ferskillende mindertallen yn besteande hânboeken. Dat der wie ferlet fan op 20 De stelling dat der wittenskip mooglik is sûnder ideology is wittenskiplik net hâldber. taal (Drachten 1969) fuortkommen. It materiaal foar dat ûndersyk wie basearre op de antwurden op in mânske fragelist, dy t oan 800 persoanen fan 12 jier en âlder ôffrege wie. Datsoarte fan taalsosjologysk ûndersyk yn Fryslân hat, sa t út de hjirboppe oanhelle skiednis bliken docht, yn guon opsichten fier wei komme moatten. Mar yn 1984 kaam dan dochs de opfolger fan Pietersen út: Taal yn Fryslân fan D. Gorter, G.H. Jelsma, P. v.d. Plank en K. de Vos. Dat ûndersyk wie allyksa basearre op antwurden op in mânske enkête, ditkear foarlein oan 1126 ynformanten boppe de 12 jier. De slimste bangens op it stik fan de eksplosive eleminten yn sa n enkête en de frees foar de net-neutralens fan it ynstitút Frysk wiene ûnderwilens wat saksearre, en it stellen fan de fragen rûn dêrtroch wat makliker en der koe mear op it stik ôf frege wurde. Troch de stipe fan de Akademy en de ynbêding fan it ûndersyk yn de wurkmienskip Sociolinguistiek fan de Stichting Taalwetenschap fan ZWO wiene ek de tûkelteammen op it stik fan de ynfrastruktuer sa t dy by Pietersen in rol spile hiene, foar dit ûndersyk ûndertusken net mear aktueel. ferskillende soarten fan taalsosjology/sosjolingwistyk In oar domein fan de frisistyk wie de útwindige taalskiednis, dêr t al folle earder al foardat de universitêre frisistyk goed fan de grûn kommen wie - omtinken foar west hie. Foar Klaas Fokkema, dy t fan 1949 ont 1967 heechlearaar west hat oan de VU, wie dat ien fan de swiertepunten fan syn wittenskiplik wurk. Yn dy dy mêden kundige sprekkers dy t de sitewaasje fan binnenút koene. Njonken it globale ûndersyk mei help fan it statistysk ferwurke troch ynformanten rapportearre taalgebrûk dat him konsintrearre op de (rapportearre) taalkar, hat Durk Gorter yn syn dissertaasje fan 1993 sjoen nei it troch himsels waarnommen taalgebrûk tusken siktary-amtners en ynwenners, dêr t de sosjale faktoaren, de taalhâlding, de machtsfaktoaren en de ynfloed fan it offisjele taalbelied yn har wikselwurking oan de oarder komme. De sosjale en de talige aspekten wurde dêr yn har ûnderling ferbân besjoen en de alles behearskjende dominânsje fan de macht en de machtichste taal wurde dêrmei namste dúdliker. It ûndersyk nei fariaasje en ûntwikkeling yn Fryske sandhiferskynsels yn Boarnsterhim (1987), hie in dúdlik talich útgongspunt. De dêr bestudearre ferskynsels is de taalbrûker him ornaris minder bewust fan, en krekt dêrom wie it ûnderwerp o sa gaadlik foar neiere bestudearring. Net allinne de fariaasjes yn it Frysk, mar ek dy yn it Hollânsk fan de ynformanten waarden besjoen. Dêrby die bygelyks bliken dat jongeren it Frysk Frysker útsprieken en it Hollânsk Hollânsker, wylst it Frysk en it Hollânsk fan de âlderein mear opinoar like. Yn oare ûndersiken leit de klam op it mear of minder Hollânske karakter fan it sprutsen Frysk, op de ynterferinsjes út it Hollânsk wei sis mar. Yn syn stúdzje oer Min Frysk Een onderzoek naar het ontstaan van transfer en code-switching in gesproken Fries ûndersocht Bo Sjölin yn 1976 it troch ynterferinsjes beynfloede sprutsen Frysk. Oer de ferklearring en