KNAG-excursie Aardkundige monumenten in Noord-Holland 15 september 2012 i.s.m. Provincie Noord-Holland o.l.v. Pim Beukenkamp (KNAG) Rob Adriaens (KNAG) Eric Khodabux (Provincie Noord-Holland) Deon Slagter (Rijkswaterstaat)
Aardkundige waarden zijn bijzondere verschijnselen aan het aardoppervlak die gevormd zijn door natuurkrachten als landijs, de zee, rivieren of de wind. Aardkundige waarden vertellen ons iets over het ontstaan van het landschap. Omdat aardkundige waarden soms bedreigd worden, door bijvoorbeeld bouwplannen of afgraafwerkzaamheden, worden een aantal unieke waarden aangewezen als aardkundige monumenten. Aardkundige monumenten worden beschermd. Hierdoor kan ook in de toekomst nog gezien worden hoe natuurkrachten Nederland hebben gevormd. De Provincie Noord-Holland heeft verspreid over de provincie zeventien aardkundige monumenten aangewezen. Het zijn zeer diverse aardkundige monumenten die samen een verhaal vertellen over hoe Nederland, en Noord-Holland in het bijzonder, zijn ontstaan. Tijdens deze excursie maakt u kennis met een aantal van deze aardkundige monumenten. De afbeeldingen in deze excursiegids dienen als ondersteuning van hetgeen tijdens de excursie verteld wordt. Globale route: - Alkmaar - Schermerhorn Westerland (Wieringen) Balgzand bij Van Ewijcksluis Oude Veer Callantsoog Sint-Maartenszee Hondsbossche en Pettemer Zeewering Alkmaar 3
1. Ontstaansgeschiedenis van het landschap in de Kop van Noord-Holland De twee belangrijkste vormende krachten van het landschap van de Kop van Noord-Holland zijn de ijstijden en in een later stadium de Noordzee. De eerste vormende processen vonden plaats tijdens de voorlaatste ijstijd (Saaliën), toen keileembulten op Texel en Wieringen werden gevormd door gletsjers afkomstig uit Scandinavië. Na de laatste ijstijd, ongeveer 10.000 jaar geleden, diende zich een warmere periode aan. Het afsmelten van de gletsjers zorgde ervoor dat de zeespiegel sterk begon te stijgen en de Noordzee ontstond. Behoudens de stuwwallen op Texel en Wieringen bestond de Kop van Noord-Holland uit een waddenachtig gebied van geulen, kreken en kwelders. Halverwege het Holoceen nam de zeespiegelstijging af en werden er langs de kust langwerpige zandruggen afgezet, de zogenaamde strandwallen. Deze voorlopers van de duinen zorgden ervoor dat de invloed van de zee op het achterland afnam zodat er achter deze kleinschalige duinenrij, in een zoet milieu, veenvorming plaats kon vinden. Mede door ontginning en ontwatering van het veen daalde het maaiveld waardoor duizend jaar geleden de invloed van de zee weer toenam. Aan de andere kant ontstonden in die periode de eerste jonge duinen. Deze duinen zijn veel hoger dan de strandwallen. Toch konden zij niet voorkomen dat de zee op verschillende plaatsen door de smalle duinenrij tussen Schoorl en Texel heen brak en er een getijdengebied ontstond. Tijdens deze periode is het veenpakket in de Kop van Noord-Holland grotendeels weggeslagen door de invloed van getijdengeulen waarvan de Zijpe, ter hoogte van de Hondsbossche zeewering, het Heersdiep, ten noorden van Callantsoog en het Marsdiep tussen Den Helder en Texel, voorbeelden zijn. Ook is de kustlijn in de loop van de tijd steeds verder oostwaarts gedrongen. De hoger gelegen gronden van Wieringen en de strandwallen en de oevers van getijdengeulen zijn de eerste gebieden van Noord-Holland die bewoond werden. De eerste permanente nederzettingen dateren ongeveer van het jaar 1000. Dorpen zoals Callantsoog, Huisduinen en de kernen op Wieringen stammen uit deze tijd. Aanvankelijk konden veel van deze dorpen alleen over water worden bereikt. Pas later, rond 1600, werden deze eilanden met elkaar verbonden door de aanleg van zanddijken. De bevolking leefde van land- en tuinbouw, van jacht en visserij. Vooral de strijd van de mens tegen het water heeft sporen in het landschap achtergelaten. Men bouwde terpen en dijken om zich tegen stormvloeden te beschermen. Desondanks ging er veel land verloren. Veenwinning en ontwatering (maaivelddaling) waren hiervan de voornaamste oorzaak. De kleine zeegaten van de Zijpe, het Heersdiep en het Marsdiep werden breder zodat er een kleine binnenzee, de Zijpe, ontstond. Pas in de zestiende eeuw was men in staat om de grotere waterplassen door bemaling droog te leggen. In 1597 werd de Zijpe drooggelegd, waarmee de eerste aandijkingspolder van Noord-Holland werd gerealiseerd. Direct na de Zijpe werden de naastliggende polders van Callantsoog en Wieringerwaard ingepolderd. Na een relatief rustige periode in de achttiende eeuw, zonder grootschalige waterhuishoudkundige werken, kwam in het begin van de negentiende eeuw het Noordhollandsch Kanaal tot stand. Gelijktijdig met de aanleg van dit kanaal werd ook begonnen met de inpoldering van Polder Het Koegras ten zuiden van Den Helder (1818). Rondom de oudere Wieringerwaard werden de Waardpolder (1844) en de Anna Paulownapolder drooggelegd (1847). Beide gebieden vormen daarmee de jongste polders van het plangebied. Door bovengenoemd proces werd de mens minder afhankelijk van het natuurlijk gevormde landschap en kon men bij de situering van dorpen en wegen meer planmatig te werk gaan wat tot uitdrukking kwam in een rechtlijnig kavelpatroon. Door deze ontwikkeling en de economische groei steeg het bevolkingsaantal. Langs de kust nam de exploitatie van duinzand (het afgraven van de strandwallen) voor wegverharding, glasfabricage en de aanleg van dijken toe. Trekvaarten en later tram- en spoorlijnen werden aangelegd om zand naar de grotere steden te vervoeren. Op de afgegraven duingrond kwamen tuinbouw en later de bloembollenteelt tot ontwikkeling. 4
Fig. 2. Geschematiseerde doorsnede Bergen aan Zee-Heiloo-Jisp Fig. 3. De geleidelijke inpoldering van de Kop van Noord-Holland 6
Fig. 7. Doorsnede Polder Mijzen 9
3. Westerland Aardkundig Monument: Wieringen Fig. 8. Geologische doorsnede Wieringen 4. Anna Paulowna Aardkundig Monument: Oude Veer en Anna Paulownapolder 10 Fig. 9. Oude Veer
5. Van Ewijcksluis Aardkundig Monument: Buitendijkse zandplaten Fig. 10. Getijdegrafiek van Den Oever voor 15 september 2012. Bij laagwater is de drooggevallen zandplaat bij Van Ewijcksluis te zien. 6. Callantsoog Sint-Maartenszee Aardkundig Monument: Duinen tussen Den Helder en Petten en Zwanenwater Fig. 11. De kustlijn tussen Den Helder en Petten is in de loop der eeuwen steeds verder oostwaarts gedrongen. Bron: H. van zijl 11
7. Hondsbossche en Pettemer Zeewering Zwakke Schakel In Nederland moeten de zeekeringen voldoen aan de zogenoemde deltanorm, zoals vastgelegd in de Wet op de waterkering. Voor verschillende dijkringgebieden zijn normen vastgesteld. Daarbij is gekeken naar de waarde van wat er verdedigd wordt aan mensenlevens en goederen. Voor Noord-Holland geldt de veiligheidsnorm 1:10.000. Dat wil zeggen dat een dijk - of duin - hoogwaterstanden moet kunnen weerstaan die behoren bij stormen die de kans hebben om minimaal eens in de 10.000 jaar op te treden. Voor Zeeland en Friesland, bijvoorbeeld, geldt een norm van 1:4000. De verwachting is dat door klimaatveranderingen de zeespiegel zal stijgen (de schattingen van het KNMI voor de 21ste eeuw lopen uiteen van 35 tot 85 cm) en dat de Nederlandse kust te maken krijgt met krachtigere stormdepressies. Tegelijkertijd daalt de bodem in de kustzone. Deze ontwikkelingen leiden ertoe dat er een grote inspanning gevraagd wordt om aan de normen uit de Wet op de waterkering te blijven voldoen. Bovendien heeft nieuw onderzoek aangetoond dat golven met meer kracht op de zeedijken slaan dan werd verondersteld bij het opstellen van de Wet op de waterkering. Als gevolg van deze grotere golfbelasting voldoet de zeewering op enkele plaatsen nu al niet meer aan de normen. De overheid heeft hierop een aantal zogenoemde zwakke schakels in de kust aangewezen (zie figuur 2.2). Voor acht van deze zwakke schakels dienen met voorrang maatregelen te worden getroffen. Twee van deze prioritaire zwakke schakels liggen in Noord-Holland: de smalle duinenrij tussen Petten en Den Helder en de Hondsbossche en Pettemer zeewering tussen Camperduin en Petten. Fig. 13. Zwakke Schakels 13