Naam... Klas... DOE HET ZELF TOUR

Naam... Klas... DOE HET ZELF TOUR

Weetje.. De collectie van het Stedelijk Museum Alkmaar dankt zijn ontstaan aan het belangrijkste wapenfeit uit de stadsgeschiedenis: het Beleg van Alkmaar in 1573. Ter nagedachtenis aan de overwinning op de Spaanse troepen werd namelijk in 1861 de 8 Octobervereeniging Alkmaar ontzet opgericht. De leden van deze vereniging verzamelden voorwerpen en schilderijen die voor Alkmaar van historisch belang waren. Die objecten zijn het begin geweest voor de collectie van het museum. In de loop van de tijd is de verzameling steeds groter geworden. In 1871 was de verzameling zo gegroeid dat oprichting van een stadsmuseum noodzakelijk werd. Vier jaar later opende het Stedelijk Museum Alkmaar zijn deuren. Het was een van de eerste musea van Nederland. WELKOM IN STEDELIJK MUSEUM ALKMAAR 2 3

Wat ga je doen? Met deze DIY (do-it-yourself) tour op zak maak je kennis met de collectie van het Stedelijk Museum Alkmaar. Je maakt een tour langs een aantal van de topstukken van het museum. Door de vragen te beantwoorden leer je over de geschiedenis van de stad Alkmaar en over de kunstwerken in het museum. Hoe ga je te werk? Aan de hand van vier verschillende onderwerpen zal je door de museumzalen lopen. Dit zijn de vier thema s: THEMA 1: De geschiedenis van Alkmaar Waar begin je? De route kan op verschillende plekken in het museum starten. De startpunten zijn de vier genoemde thema s (zie hierboven). Ben je met een grote groep? Maak dan vier kleinere groepen en kijk hierboven waar je moet beginnen. De plattegrond helpt je de weg te vinden en toont waar de kunstwerken te zien zijn. Waar je ook start, je eindigt met de twee slotvragen (vraag 21 en 22). Deze vind je achterin het boekje. Veel plezier! THEMA 2: Schilderijen uit de Gouden Eeuw THEMA 3: Kinderen en mode in de 17de eeuw THEMA 4: Portretten van toen en nu Verschillende thema s zoals je ziet, maar samen laten ze je meer ontdekken over de geschiedenis en de kunst van Alkmaar in verschillende perioden. Bekijk ook de plattegrond achterin dit boekje! 4 5

THEMA 1 DE geschiedenis VAN ALKMAAR Gezicht op Alkmaar (Hendrick Cornelisz. Vroom, 1638) Bekijk de introductiefilm in de filmzaal op de begane grond. Ga daarna met de lift naar beneden naar het souterrain. Hier staat de geschiedenis van Alkmaar centraal. Bekijk de maquette van de stad die in het midden van deze zaal te zien is. Loop daarna naar het schilderij Gezicht op Alkmaar vanaf het nog onbedijkte Schermeer (het is geschilderd door Hendrick Cornelisz. Vroom in 1638). 6 7

Vraag 1 Je hebt nu meer informatie gekregen over het ontstaan van de stad Alkmaar. Welke bron (film, maquette of schilderij) vind jij het meest betrouwbaar om een beeld te krijgen van hoe het vroeger was? Licht je antwoord toe. Vraag 3 A) Op het schilderij Gezicht op Alkmaar vanaf het nog onbedijkte Schermeer zie je schepen afgebeeld die met de wind in de zeilen naar Alkmaar varen. De vlaggen op de mast laten zien waar een schip vandaan komt. Teken de Alkmaarse vlaggen na: Vraag 2 Natuurlijk is Alkmaar door de eeuwen heen veranderd, maar toch is er ook nog veel herkenbaar en kom je in de stad veel historie tegen. Noem hieronder drie verschillen en drie overeenkomsten tussen het Alkmaar van nu en het Alkmaar van vroeger. Gebruik hiervoor de informatie uit de film, de maquette en het schilderij. Verschillen Overeenkomsten 1 1 2 2 B) Aan welk van de schepen kan je zien dat er in 1638 al sprake was van internationale handel? Verklaar je antwoord. 3 3 C) Welke twee gebouwen die je in de verte ziet herken jij? 1 2 8 9

THEMA 2 SCHILDERIJEN UIT DE GOUDEN EEUW Visstilleven (Van Schaeyenborgh, ca. 1610) In de 17de eeuw ging het heel goed met de Republiek der Nederlanden, daarom noemen we deze periode de Gouden Eeuw. De economie, wetenschap maar ook de schilderkunst bloeiden op. Veel schilders uit deze periode zijn nu wereldberoemd. Denk aan Rembrandt, Johannes Vermeer en Jan Steen. De Hollandse schilders waren meestal gespecialiseerd in een bepaald schilderijtype of genre. Je gaat nu kennismaken met verschillende genres. De eerste is: het stilleven. Bekijk het schilderij Visstilleven met Egmond, dat door Pieter van Schaeyenborgh rond 1610 is geschilderd. De vissen en het landschap op dit stilleven lijken levensecht en je zou bijna denken dat de schilder dit werk buiten in de natuur geschilderd heeft. Maar omdat er nog geen verftubes bestonden, was schilderen in de buitenlucht simpelweg nog niet mogelijk. Schilders werkten daarom binnen in een atelier. 10 11

Vraag 4 Hoe denk je dat de schilder dit toch zo echt heeft kunnen schilderen? B) Wat hangt er bij jullie thuis in de keuken? Het stilleven was een populair onderwerp bij de 17de-eeuwse Hollandse schilders. Denk maar aan schilderijen waarop je rijk gedekte tafels ziet met daarop allerlei levenloze dingen. Vaak werden er objecten geschilderd die aan de dood herinnerden. C) Wat zou je later in jouw keuken aan de muur willen hebben? Vraag 5 Op dit schilderij heeft de schilder niet alleen dode vissen geschilderd, hij heeft op de achtergrond de plaats Egmond afgebeeld. Waarom zou hij dat gedaan hebben? Nu je een stilleven hebt bekeken, wordt het tijd dat je kennismaakt met een ander populair schildergenre uit de Gouden Eeuw, het portret. Bekijk het schilderij dat door Caesar van Everdingen is geschilderd. Je ziet de commandant Wollebrand Geleynsz. de Jongh afgebeeld, die in het jaar van zijn dood (1674) dit portret liet schilderen. Weetje.. Ben je een beetje thuis in vis? Op het schilderij zie je schar, tong, kabeljauw, rode poon en krab. Vraag 6 Uit boedelinventarissen bleek dat veel rijke mensen in de 17de eeuw een stilleven in de keuken hadden hangen. Bijvoorbeeld een met vissen of een met dode hazen en fazanten. A) Waarom denk je dat de mensen een stilleven ophingen in de keuken en bijvoorbeeld geen landschap of portret? Vraag 7 Wollebrand De Jongh was bevelhebber op het commandoschip De Walvis en hij voer met dit schip twaalf handelsschepen terug uit Oost-Indië. Op dit schilderij zie je dus een echte zeeheld afgebeeld. Bekijk het schilderij en noem drie dingen waaraan je kan zien dat Wollebrand een zeevaarder was. 1 2 Wollebrand (Van Everdingen, 1674) 12 13 3

Vraag 8 Wollebrand had het ver geschopt en hij ontving van de VOC (Verenigd Oost-Indische Compagnie) zelfs een eremedaille voor het terugvaren van de handelsschepen. Zijn status als belangrijke zeevaarder kan je op het schilderij terugzien. Hieronder lees je de woorden houding (hoe Wollebrand erbij staat), kleding en bedienden. Vertel bij ieder woord hoe het de status van Wollebrand op dit schilderij benadrukt. Vraag 9 Houding: Kleding: Bedienden: Loop de grote trap op naar de eerste verdieping. Ga rechtsaf en dan weer links. Hier zie je een groot schilderij met daarop het interieur van de Grote of Sint Laurenskerk. Je zou kunnen zeggen dat dit schilderij tot een genre apart hoort. Het is namelijk typerend voor de wereldberoemde schilder Pieter Saenredam. Het is een van de absolute topstukken van het museum. horizon verdwijnpunt Weetje.. Pieter Saenredam schilderde normaal gesproken op een houten paneel. Dit werk is op doek gemaakt vanwege de afmeting van dit schilderij. Een schilderij van houten planken zou op dit formaat van 2 bij bijna 3 meter namelijk loodzwaar worden. Interieur van de Grote of St. Laurenskerk (Pieter Jazz. Saenredam, 1661) A) De schilder heeft dit kerkinterieur in perspectief weergegeven. Geef in de afbeelding hierboven aan waar de horizon loopt. B) Het verdwijnpunt heeft Saenredam gemarkeerd met een gaatje in het linnen. Kan jij dit gaatje vinden? Trek in de afbeelding hierboven de lijnen van de vloer door richting de horizon. Weetje.. Het ging Saenredam in zijn schilderijen om het juist weergeven van het perspectief. Zijn gebouwen liet hij vaak helemaal leeg. De mensen en het hondje die in de kerk rondlopen zijn er later door iemand anders ingeschilderd. Dat gebeurde vaker bij de verlaten interieurs van Saenredam. 14 15

THEMA 3 KINDEREN EN MODE IN DE 17de EEUW Scipio van Everdingen (1625) Ga naar de grote zaal op de begane grond en bekijk dit schilderij. Van kinderen werden in de Gouden Eeuw ook portretten geschilderd. Op dit schilderij zie je een klein jongetje afgebeeld. Een jongetje? Dit is toch een meisje?, zou jij kunnen denken, omdat je een kind in een jurkje ziet. Maar in de Gouden Eeuw droegen jongens ook jurkjes. Lange tijd hebben wetenschappers zich afgevraagd of dit nu een jongetje of een meisje is. Op dit moment zijn ze er zeker van dat het een jongen is. Het kind draagt namelijk een wambuis, dat is een jasje met uitstekende schouderstukken en strakke mouwen. Een wambuis werd alleen door jongetjes gedragen. 16 17

Nu je dit schilderij gezien hebt, loop je verder naar de serie schilderijen: 1 2 3 4 5 Vraag 11 A) In het weeshuis kregen de kinderen naast onderwijs ook een echte opleiding. Wat leren de jongens in het weeshuis? En wat de meisjes? Jongens: Meisjes: Weeshuiskinderen (1619) Deze vijf panelen naast elkaar laten het leven van kinderen in een weeshuis zien. Zo zou het een soort van stripverhaal kunnen zijn. In de 17de eeuw was er in bijna iedere stad een weeshuis. Ook in Alkmaar was een Burgerweeshuis waar kinderen opgevangen konden worden als hun ouders waren overleden. B) Waarom leerden ze andere vaardigheden? Licht je antwoord toe. Weetje.. In de 17de eeuw lag het sterftecijfer erg hoog. Er waren dan ook heel wat weeskinderen. Naast jurkjes (voor jongens en meisjes) waren lintstrikken vanaf 1640 erg in de mode. Die linten zie je bij het schilderij van de jongen en de vlieger. Dit schilderij is ook op deze verdieping te zien. Bekijk dit schilderij. Vraag 10 Kijk goed naar de vijf schilderijen en plaats de zinnen hieronder in de goede volgorde: zet achter onderstaande regels de nummers 1 t/m 5. Afscheid nemen van de weeskinderen die opgegroeid zijn in het huis Drie nieuwe weeskinderen in de regentenkamer Begrafenisstoet Kinderen krijgen onderwijs De verdrietige familie kan de kinderen niet verzorgen Jongen met vlieger (ca. 1650) 18 19

Hip of niet hip? Vraag 13 Een kind ziet er in de 17de eeuw uit als een mini-volwassene. Ben jij het eens met deze stelling? Motiveer je antwoord. Vraag 14 Welk kind van de schilderijen hierboven is het meest als kind afgebeeld (in plaats van als mini-volwassen)? Waarom vind je dat? Vraag 12 Kijk naar de afbeeldingen hierboven en geef je mening. Wie was voor de 17de eeuw hip of niet hip? Schrijf het woord hot of not onder de afbeeldingen. Weetje.. Kinderen kregen in de 17de eeuw weinig speelruimte, zeker niet na hun zevende levensjaar en al helemaal niet in hogere kringen. Spelen gold als lichtzinnig en volks. De bekende Delftse tegeltjes met kinderspelen waren niet voor niets alleen bedoeld voor de keuken en de dienstvertrekken, waar het personeel werkte. In de vitrine onder de vliegeraar zie je drie van die tegeltjes. 20 21

THEMA 4 PORTRETTEN VAN TOEN EN NU Schutterij (Ceasar van Everdingen, 1657) In de 17de eeuw werden er veel portretten geschilderd van mensen uit verschillende lagen van de bevolking. Vaak werd er een opdracht gegeven aan een schilder als er iets speciaals gebeurd was. Denk aan een verloving, huwelijk, de geboorte van een kind of een eervolle benoeming. Ook schutterijen werden vaak in een groepsportret vereeuwigd. Een schutterij was er om een stad of dorp te verdedigen. Het was een stadswacht van burgers. In oorlogstijd trad een schutterij op als stadsleger, zoals tijdens het Beleg van Alkmaar in 1573. Op het schilderij hierboven zie je de officieren en vaandeldragers van de Oude Schutterij in Alkmaar. 22 23

Vraag 15 A) Wie zijn de belangrijkste personen en hoe zie je dat? Vraag 16 De dames Vlaanderen leefden in een huis waar alle meubels nog de sfeer van de jaren 1930 ademden. Zelf droegen ze deftige kleding die ook doet denken aan vroeger. Kan jij een plek noemen die ook niet lijkt te veranderen? Alsof de tijd er stil is blijven staan? (Denk aan een plek uit je eigen leven of bijvoorbeeld uit een tv-serie). B) Waar kijken de personen naar? Zet in de afbeelding op de vorige bladzijde lijnen waar hun blik naar toe gaat. Er is al een voorbeeld gegeven. Wat valt er op? Vraag 17 A) Wie is de belangrijkste persoon op de foto en hoe zie je dat? Vanaf de Gouden Eeuw is het schildergenre portretten enorm populair. Maar ook uit andere periodes heeft het museum erg veel portretten in de collectie, zoals je misschien al wel hebt opgemerkt. Rond 1839 wordt de fotografie uitgevonden. Daarmee komt een portret voor veel meer mensen binnen handbereik. Loop naar de bovenste zaal (verdieping 1) en maak kennis met De dames Vlaanderen. Bekijk het filmpje door op de startknop te drukken. Weetje.. De dames Vlaanderen stonden ook wel bekend als de fondantjes, vanwege hun excentrieke verschijning in pastelkleuren. Fondant is die suikerzoete laag op een roze koek of tompouce. B) Vergelijk dit groepsportret met het schilderij van de schutterij dat je hiervoor hebt bekeken. Kan jij een overeenkomst noemen en een verschil? Overeenkomst Verkoopsters Kofa-Spruyt (Dames Vlaanderen) Verschil 24 25

Vraag 18 Hieronder zie je drie verschillende typen portretfoto s: een close-up, een buste (nu medium genoemd) en een voluit (ook wel bekend als totaalbeeld). Hoe kan je de groepsportretten van vraag 15 noemen? En hoe die van vraag 17? Schrijf de juiste term onder de afbeeldingen. Op deze verdieping vind je ook het zelfportret van Charley Toorop. Dit vind je bovenaam de trap. Kunstenares Charley Toorop (1891-1955), die in Bergen woonde, staat bekend om de doordringende ogen in de portretten die ze maakte. Van anderen en van zichzelf. Toorop behoort tot een stroming die we de Bergense School noemen. Vraag 20 A) Bekijk het zelfportret. Als de ogen de spiegel van de ziel zijn, zoals mensen wel zeggen, wat zegt dit portret jou dan over het karakter of de gemoedstoestand van de kunstenares? Zelfportret (Charley Toorop, 1954-1955) Vraag 19 Je bent nu in de bovenzaal. Naast je zie je een deel van de speelgoedcollectie van het museum. Ook daar vind je een aantal bijzondere museumstukken. Reageer op de volgende stellingen: 1. Speelgoed van vroeger vraagt meer van de fantasie van een kind. 2. Spelen van nu is anders dan spelen van vroeger. B) Op welke manier legt Toorop extra nadruk op de hoogte? Weetje.. Dit is het laatste zelfportret dat Toorop ooit schilderde. Ze stierf in 1955, niet lang na het voltooien van dit schilderij. Ik ben het eens met stelling 1 Ik ben het eens met stelling 2 Ik ben het eens met beide stellingen Ik ben het met beide stellingen oneens Omdat Weetje.. Zie je de witte scheepsmodellen in de grote zaal? Ze zijn gemaakt van suiker! 26 27

SLOTVRAAG Vraag 21 Je hebt nu een tour gemaakt langs een aantal topstukken uit de collectie van het Stedelijk Museum Alkmaar. Loop nog eens een rondje. Wat is jouw topstuk in de collectie? Waarom? Noteer ook titel, jaar en soort object (bijvoorbeeld schilderij, gebruiksvoorwerp ). Vraag 22 Een museum verzamelt dat waarvan de medewerkers denken dat het de moeite waard is om voor de toekomst te behouden. Wat zou jij voor de toekomst willen behouden? Wat mag wat jou betreft dus worden toegevoegd aan de collectie van het museum? Mijn topstuk is Omdat 28 29

Plattegrond Op deze plattegrond vind je de schilderijen met de nummers van de bijbehorende vragen. 1 20 15 4 7 9 SvE 10 10 12 9 12 SvE 7 4 1 15 20 30 31

2011 Stedelijk Museum Alkmaar, afdeling educatie