DE TUINEN VAN... DE VITAMINE G

De tuinen van...

DE TUINEN VAN... DE VITAMINE G De vitamine G, ook wel vitamine Groen genoemd, is de titel van een serie onderzoeksprogramma s (2005-2009) uitgevoerd door het Nederlandse Instituut voor onderzoek van de Gezondheidszorg (NIVEL) en Alterra (WUR). Hierbij onderzocht men de relatie tussen groen en gezondheid, de achterliggende mechanismen en het sociaal welbevinden. Tenslotte diende de onderzoeken als een aanzet tot beleid op dit vlak. De verschillende promotieonderzoeken en onderzoeken van de gezondheidsraad wezen uit dat groen daadwerkelijk bijdraagt tot gezondheid en leidt tot versnelde genezingsprocessen. Groen heeft grote invloed op stress en aandachtsvermoeidheid en zelfs korte blootstelling levert al een gunstig effect op sneller herstel, minder complicaties bij operaties en vermindering van medicijngebruik. Opnamedagen kunnen afhankelijk van de aandoening met 1 à 2 dagen worden verkort (Ulrich 1984). 5 In het verleden is regelmatig gesproken over Green Health Environment voor het Jeroen Bosch Ziekenhuis. Daarbij stond MTD Landschapsarchitecten vooral voor ogen een mooie en volwassen groene terreininrichting, die recht doet aan de natuurlijke omgeving waarin het ziekenhuis is gebouwd, die een sfeer van genoeglijk vertoeven creëert en die een lange levensduur beschoren is. Reeds bij aankomst is het groene karakter herkenbaar. Op het plein, langs het fietspad en de nieuwe randweg en midden op het terrein, overal zijn grotere bomen geplaatst en wanneer men verder het ziekenhuis ingaat ontmoet men verschillende bijzondere binnentuinen met een eigen karakter vol vitamine G.

JHERONIMUS BOSCH Jheronimus Bosch (1450-1516) is de kunstenaar naar wie het ziekenhuis is vernoemd. Met zijn Tuin der Lusten zorgde ook hij al voor een vorm van landschapsbeleving, zij het met een uniek laatmiddeleeuwse beeldentaal. Tijdens de samenstelling van dit boekje is er naar overeenkomsten gezocht, maar deze zijn interpretabel, net als elke afbeelding op het beroemde drieluik. En waar het schilderij vol staat met de verschrikkelijkste beelden, stralen terrein en patio s van het JBZ een serene rust uit. Doen we toch een poging dan zien we op het linkerpaneel Adam en Eva in een aards paradijs met alle aspecten van flora en fauna, een beeld dat binnentuinen en omliggende groenvoorzieningen ook willen uitstralen. Het middenpaneel toont de levensbron terwijl er op het voorplein een fontein is gelegen die de entree een levendig karakter geeft. Op het rechter paneel ten slotte worden muziekinstrumenten (als attributen van de zonde) vervormd tot vreemde werktuigen die met een knipoog zouden kunnen verwijzen naar de vreemde kunstvormen in de patio s. 9 Natuurlijk zijn er op een dergelijk schilderij altijd wel enkele overeenkomsten te vinden die te relateren zijn aan de tuinen van het JBZ, maar laten we met twee benen op de grond blijven staan; de tuin en de patio s zijn vooral een lust voor het oog.

11

DE TUINEN VAN... IEGELIJK HET JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS Iegelijk betekent iedereen, een ieder, alle mensen, allemaal, allen, alle. Iedereen kan genieten van het groen in de tuinen van het Jeroen Bosch Ziekenhuis; patiënten, bezoekers, passanten, specialisten, verpleging en ondersteunend personeel, maar ook de cliënten en het personeel van de overige organisaties op het JBZ-terrein; kortom een ieder die het ziekenhuisterrein wil leren kennen. Het plein is een sfeervolle ontmoetings- en verblijfsruimte geworden waar alle mensen welkom zijn, terwijl de patio s aangename kijktuinen zijn waar je als mens in contact kunt blijven met de jaargetijden, de kringloop van het leven en je eigen plek daarin. Reflectie- en zingevingprocessen kunnen ontstaan die belangrijk zijn voor het fysieke, psychische en sociaal welbevinden. Allemaal hebben we min of meer een bijdrage geleverd aan dit resultaat. Dankzij de inzet van ons allen ; de Stichting vrienden Jeroen Bosch Ziekenhuis, de ambassadeurs van de tuinen, de financiële bijdrage van de sponsoren en de inzet van Erik van den Akker is de uitstraling van JBZ geworden zoals de landschapsarchitect, Ruud Dubbeld, deze voor ogen had. Elementen als bomen, fonteinen, verlichtingselementen en zitbanken bepalen in belangrijke mate de verblijfskwaliteit (en verblijfsduur) in een omgeving Het Jeroen Bosch Ziekenhuis, EGM Architecten en MTD Landschapsarchitecten danken alle betrokkenen, sponsoren en begunstigers voor deze ondersteuning. Dank gaat ook uit naar het bestuur en de ambassadeurs van de Stichting Vrienden van Jeroen Bosch. Het Jeroen Bosch Ziekenhuis heeft in beginsel al een zeer groene uitstraling gekregen. Dit ondanks het feit dat de bomen en planten nog geen half jaar in de grond staan. De reden hiervoor is de eerder genoemde geweldige financiële bijdrage die personen, bedrijven en organisaties hebben gedaan omdat zij geloofden in het plan, de waarde van het groen erkende en de visie van MTD Landschapsarchitecten en het Jeroen Bosch Ziekenhuis daarin ondersteunden. In aanloop naar de realisatie is er vaak gevraagd welke soorten bomen komen er of wat voor een boom kan ik schenken. Daarom wordt er op de nu volgende bladzijden een overzicht gegeven van alle bomen en planten die op het JBZ-terrein zijn geplant. Specifiek worden de patio s en het voorplein er uitgelicht, omdat hier het merendeel van de gesponsorde bomen staan. Om aan te duiden wat voor een boom er geschonken is en door wie, worden daarbij tevens de specificaties vermeld en de sponsoren. Er wordt geen recht gedaan aan sommige sponsoren wanneer we elementen als banken, fontein en brug niet zouden vermelden. Deze inrichtingselementen dragen eveneens bij aan het gebruik en de uitstraling van het ziekenhuisterrein en daarmee aan de identiteit van het Jeroen Bosch Ziekenhuis. 13

15

PATIO 1 Ginkgo biloba (Japanse notenboom) 15-25m. piramidaal lichtbruin tot bruinachtig grijs waaiervormig blad, meestal 2- lobbig met golvende rand, 5-8cm, lichtgroen, in het najaar goudgeel onopvallend, 2 knopjesachtige eikels op stokjes (vrl.), korte aren (mnl.) juni/juli abrikoosvormige vrucht China Onderbegroeiing Taxus Baccata Groeivorm: (Taxus) 12-20m. breed kegelvormig of eirond tot onregelmatig rond takken horizontaal of opwaarts groeiend en uiteinden hangend, schors roodbruin tot grijsbruin en schubbig afbladderend 2-3cm lange donkergroene, glanzende naalden, wintergroen onopvallend maart-april scharlakenrode, klokvormige, vlezige bessen Europa, Noord-Afrika, West-Azië 17 SPONSOREN - Kees van de Ven - Peter Langenbach - Thymen Ploegmakers

PATIO 2 Prunus serrulata (Japanse sierkers) 4-8m. vaasvormig galdde bruine stam, twijgen roodbruin elliptisch, top lang toegespitst, donkergroen, 7-12cm in bundels, wit tot zachtroze eind april/begin mei zelden aanwezig Japan, China Onderbegroeiing Viburnum tinus Groeivorm: (Sneeuwbal) 1,5-2,5m. zeer dicht, breed-opgaand twijgen kaal of licht behaard tegenoverstaande bladeren smal en eirond tot langwerpig, 3-10cm, wintergroen wit tot witachtig roze, breed en bijeen in schermen maart-april steenvruchten zijn eivormig, diepblauw tot zwart landen rond Middellandse zee 19 SPONSOREN - Van den Ban - Drain Design & Construct

PATIO 3 Magnolia stellata (Stermagnolia) 3-5m. rond, bolvormig grijze, gladde bast, jonge twijgen behaard langwerpig tot lancetvormig, groen, 6-14cm stervormig, helder wit maart/april n.v.t. Japan Onderbegroeiing Buxus sempervirens Groeivorm: (Palmboompje) 3-6m. breedopwaarts groeiende, dichte bos houtige takken tegenoverstaand, eivormig blad, 1,5 tot 3cm. lang, leerachtig en sterk glanzend donkergroen, wintergroen klein en onopvallende geelachtige bloemen in bosjes maart-mei Midden- en Zuid-Europa en West-Azië 21 SPONSOR Familie Lathouwers

PATIO 4 Koelreuteria paniculata (Blazenboom) 5-17m. breed, bijna rond, iets onregelmatig grijsbruin, licht gegroefd (dubbel) geveerd, dofgroen, 30-35cm geel, in grote eindstandige pluimen juli/augustus blaasvormig, bronskleurig, zaden zwart, Ø circa 4,5cm Noord-China, Korea Onderbegroeiing Ilex meserveae Blue Princess / Ilex meserveae Blue Prince (Blauwe hulst) 1,5-3m. Groeivorm: breed opgaand purperviolet berijpte twijgen licht gestekeld en donkergroen, wintergroen wit en onopvallend april-juni talrijke bessen, helderrood (vrl.), stuifmeelleverancier (mnl.) U.S.A. 23 SPONSOREN - Van Helvoirt Groenprojecten - Trits zorgapplicaties - Indal Nederland BV

PATIO 5 Cornus controversa (Reuzenkornoelje) 6-8m. rond, vertakking in etages goudbruin met ondiepe groeven breed eirond tot breed ovaal, groen, 8-15cm crèmewit, in schermvormige tuilen mei/juni kleine donkerblauwe bes Japan, Korea, China Onderbegroeiing Lavandula angustifolia Hidcote (Lavendel) 0,50m. Groeivorm: zeer compact oude takken verhout, nieuwe twijgen grijs/groen groen/grijs smal blad rijkbloeiend in paarsblauwe aren, sterk geurend juni-augustus n.v.t. Zuid-Europa 25 SPONSOR Vion N.V.

PATIO 6 Acer palmatum (Japanse esdoorn) 8-12m. waaiervormig bruin tot grijsbruin, glad handlobbig, groen, 6-10cm, oranjerode herfstkleur hangende gesteelde tuilen, paarsrood april/mei gevleugelde nootvrucht, 1-1,5cm China, Japan, Korea Onderbegroeiing Buxus sempervirens Groeivorm: (Palmboompje) 3-6m. breedopwaarts groeiende, dichte bos houtige takken tegenoverstaand, eivormig blad, 1,5 tot 3cm. lang, leerachtig en sterk glanzend donkergroen, wintergroen klein en onopvallende geelachtige bloemen in bosjes maart-mei Midden- en Zuid-Europa en West-Azië 27 SPONSOR Capital at Work

PATIO 7 Zelkova serrata (Japanse zelkova) 10-12m. breed waaiervormig tot rond grijze afschilferende stam, oranjebruine onderschors eivormig tot langwerpig, top toegespitst, zachtgroen, 7-13cm onopvallend, eenslachtig, eenhuizig, groen april/mei kleine boonvormige vrucht, 0,4-0,5cm Japan, Korea, China Onderbegroeiing Lavandula angustifolia Hidcote (Lavendel) 0,50m. Groeivorm: zeer compact oude takken verhout, nieuwe twijgen grijs/groen groen/grijs smal blad rijkbloeiend in paarsblauwe aren, sterk geurend juni-augustus n.v.t. Zuid-Europa 29 SPONSOR Boomkwekerij Ebben b.v.

PATIO 8 Prunus serrulata (Japanse sierkers) 4-8m. vaasvormig gladde bruine stam, twijgen roodbruin elliptisch, top lang toegespitst, donkergroen, 7-12cm in bundels, wit tot zachtroze eind april/begin mei zelden aanwezig Japan, China Onderbegroeiing Viburnum tinus Groeivorm: schermen tot zwart (Sneeuwbal) 1,5-2,5m. zeer dicht, breed-opgaand twijgen kaal of licht behaard tegenoverstaande bladeren smal en eirond tot langwerpig, 3-10cm, wintergroen wit tot witachtig roze, breed en bijeen in maart-april steenvruchten zijn eivormig, diepblauw landen rond Middellandse zee 31 SPONSOR EGM Architecten b.v.

PATIO 9 Gleditsia triacanthos (Christusdoorn) 20-25m. rond donkergrijze schors met ondiepe groeven frisgroen, 15-35cm in lichtgroene trossen (vrl.), in aren (mnl.) mei/juni sikkelvormige peulen, 30-45cm Noord-Amerika 33 SPONSOR Mathijn & Anne-Marie van de Pas

VOORPLEIN Ailanthus altissima (Hemelboom) 20-25m. rond tot bolvormig lichtgrijs met ondiepe lichtbruine groeven dofgroen, tot 60cm groenwit in pluimen juni/augustus geelgroen tot rozerood China, Korea Quercus rubra (Amerikaanse eik) 25-30m. breed ovaal grijs, lang glad blijvend, twijgen roodbruin ovaal, diep ingesneden, 12-22cm goudgeel, katjes (mnl.), 5-8cm lang mei breed eivormige eikel, 2-2,5cm Oost- en Midden Amerika 35 SPONSOREN - Gemeente s-hertogenbosch - 12 mei comité Jeroen Bosch Ziekenhuis

HOOFDSTRUCTUUR Robinia pseudoacacia (Acacia) 20-25m. rond grijsbruin, ruw gegroefd, twijgen olijfgroen tot bruin met kleine doorns oneven geveerd, 20-30cm, 9 tot 19 deelblaadjes hangende trossen tot 15cm, crèmewit, ±2cm, geurend juni platte leerachtige peul, roodbruin, 5-10cm, lang aanblijvend Oost- en Midden Amerika 37 SPONSOREN - Eureko BV - Mobion - Stichting Nelissen-Smit Fonds - Van der Linden Fonds

NOORDZIJDE Betula pendula (Ruwe berk) 15-20m. onregelmatig ovaal tot langwerpig wit, iets afbladderend, later aan basis diep gegroefd eirond tot ruitvormig, frisgroen, 3-6cm katjes, geelgroen, opstaand en ±1cm. (vrl.), 3-8cm (mnl.) april hangende vruchtkatjes, circa 2-4cm Europa, Klein-Azië 39 SPONSOREN - De Cliëntenraad

ZUIDZIJDE Alnus glutinosa en gegroefd (Zwarte els) 10-20m. kegelvormig tot ovaal jonge takken paarsgrijs, stam later grijs omgekeerd eirond, glanzend donkergroen, 4-10cm katjes (mnl.), bruingeel, ovaal (vrl.) maart/april eivormige elzenproppen, 1-2cm Europa, Noord-Afrika, Kaukasus Salix alba (Gewone wilg) 20-25m. ovaal tot eirond geelbruin tot grijs, diep gegroefd, twijgen dun, grijsgroen lancetvormig, heldergroen, 6-12cm gele, katjes, ±5cm lang april katjes, circa 8cm lang Europa, West- en Noord-Azië en Noord-Afrika 41 SPONSOREN van de zitbanken aan de zuidzijde Firma Van Valderen UVV

ZUIDZIJDE Populus alba (Witte abeel) 15-20m. breed piramidaal bast donker grijsgroen handlobbig, donkergroen, onderzijde viltig vrouwelijke katjes vruchtkatjes Noordelijk halfrond Betula pubescens (Zachte berk) 15-20m. onregelmatig ovaal wit, in dunne stroken afbladderend eivormig tot ruitvormig, frisgroen, 3-5,5cm katjes, opstaand (vrl.) en 1,5 tot 2cm, hangend en 6-7cm (mnl.) april vruchtkatjes, afstaand tot iets hangend, 2-2,5cm Noord en Midden Europa, Rusland en Siberië 43

KUNST HET NOORDBRABANTS MUSEUM Het Noordbrabants Museum heeft een aantal van haar kunstwerken in permanent bruikleen gegeven aan het ziekenhuis. De kunstobjecten staan in de patio s tussen de wereld van planten en bomen en moeten als het ware een beetje ontdekt worden, als men plots hun aanwezigheid opmerkt. Dan is het aan de verbeelding de betekenis van het beeld te achterhalen en welke emotie het oproept. De ornamenten geven ook rustpunten in de ruimte, trekken het oog naar een bepaalde plaats en accentueren de tuin met kleur of sierlijkheid. De toegepaste kunst bij JBZ is geen decoratie, de objecten dienen ter stimulering van de menselijke zintuigen en moeten de geest prikkelen door originaliteit en/of schoonheid. Net als het groen kan kunst bij mensen aanzetten tot zingeving en naar binnen leiden, naar een gebied waar gevoel en betekenis samen komen. Daarmee kan de kunst ook een rol spelen bij het genezingsproces en stellen we dat de geneeskunde bij het Jeroen Bosch Ziekenhuis wordt ondersteund door de geneeskunst. We danken het Noordbrabants Museum voor het in bruikleen geven van de kunstobjecten. 45 Naast de beelden van het Noordbrabants Museum heeft JBZ ook een tweetal kunstobjecten van de oude locaties mee verhuisd. Zij krijgen een plek in de zuidelijke zone en kunnen al wandelend door dit natuurlijke gebied worden aanschouwd. Patio 1 Pohon Popma, Carola Patio 2 Let me be your shelter Vleuten, Ton van der Patio 4 Kore Berkulin, Arie Patio 5 Stapeling Coenen, Theo Patio 6 San Gimignano Kimmenade, Thijs van Kapel Reflectie kubussen Stulemeijer, Piet-Hein Zuidzijde Omarming Iersel, Gerard van Zuidzijde Water en Zon Jonk, Nic

PATIO 1, 2, 4 en 5 Pohon 1. Popma, Carola Let me be your shelter 2. Vleuten, Ton van der 47 Kore 4. Berkulin, Arie Stapeling 5. Coenen, Theo

PATIO 6, 9 EN ZUIDZIJDE San Gimignano 6. Kimmenade, Thijs van Reflectie kubussen 9. Stulemeijer, Piet-Hein 49 Omarming Iersel, Gerard van Water en Zon Jonk, Nic

BANKEN Altijd gewild dat ik dat was, een lege plek voor iemand, om te blijven R. Kopland SPONSOR Huisartsenkring Noord-Brabant Noordoost 51 Om snel te reizen ga je alleen Om verder te komen ga je samen SPONSOR De Groot, houtbewerkingsmachines b.v.

FONTEIN BRUG JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS 53 SPONSOREN - Specialisten van het Jeroen Bosch Ziekenhuis Dermatologen Geriaters Internisten Kaakchirurgen Kinderartsen KNO-artsen Microbiologen Nucleaire Geneeskunde Oogartsen Orthopaeden Pathologen SPONSOREN - Via Acqua - Waterschap Aa en Maas Waterschap De Dommel

COLOFON Redactie: Foto s: Opmaak: Reproductie: Erik van den Akker Paul Groenen Mario Hendrikx (patio 2) Giel Guffens Katka Tlachova ADC s-hertogenbosch De tuin van het nieuwe ziekenhuis is één van de tien projecten waarvoor de Stichting Vrienden Jeroen Bosch Ziekenhuis ondersteuning heeft gezocht. Andere projecten zijn onder andere de inrichting van 11 familiekamers, de wandschilderingen en speltoestellen voor de kinderafdeling, de nieuwe kinderwebsite, de metimens voor het Skillslab, de revalidatie oefentuin en de kunst. Het is bijzonder om te ervaren hoeveel mensen en organisaties zich inzetten om samen van het nieuwe JBZ een zo fijn mogelijk ziekenhuis. Speciaal bedanken wij de ambassadeurs voor dit project: Marc Claeren Oscar Haffmans Martien van de Heuvel Jan Mannaerts Frits Mutsaerts Ton Nelissen Francis Ploegmakers Irene Smoor Bas van Valderen 55 Bronnen: Een groene gezonde wijk publicatie november 2010 VU Universitair Medisch Centrum, GGD werkgroep groen en gezondheid, Kenniscentrum recreatie, Ministerie LNV en Plant Publicity Holland Op de website www.vriendenjbz.nl vindt u meer informatie over alle projecten en activiteiten. Triple E lezing mei 2011 Dhr. Fred Tonneijck Openbare ruimte als identiteitsdrager publicatie november 2010 MTD Landschapsarchitecten