Monument: Hengelo, Stadhuis REGISTER Monumentnummer Identificatienummer 016410000018147 Basisregistratie Provincie Overijssel Gemeente Hengelo Plaats Hengelo Straat/huisnummer Burgemeester Jansenplein 1 Postcode 7551 EC Hengelo Kadastrale aanduiding Hengelo (O) 4985 Datum inschrijving in register beschermde monumenten Datum, deel en nummer van inschrijving in openbare registers Aanduiding of korte omschrijving Complexonderdeel van complex [naam of complexnummer] Stadhuis met vrijstaande klokkentoren, bijgebouw en kunstwerk
KENNIS: WAARDERING I Cultuurhistorische waarde: belang van het object/complex 1. als bijzondere uitdrukking van (een) culturele, sociaaleconomische en/of bestuurlijke/beleidsma tige en/of geestelijke ontwikkeling(en); 2. als bijzondere uitdrukking van (een) geografische, landschappelijke en/of historisch-ruimtelijke ontwikkeling; 3. als bijzondere uitdrukking van (een) technische en/of typologische ontwikkeling(en); 4. wegens innovatieve waarde of pionierskarakter; 5. wegens bijzondere herinneringswaarde. II Architectuur- en kunsthistorische waarde: (bijzonder) belang van het object/complex 1. voor de geschiedenis van de architectuur en/of bouwtechniek; 2. voor het oeuvre van een bouwmeester, architect, ingenieur of kunstenaar; 3. wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp; Het stadhuis straalt het nieuwe, sterke elan uit dat het gemeentebestuur na de Tweede Wereldoorlog aan Hengelo wilde geven, zodat Hengelo kon doorgroeien van dorp naar stad Het is één van de drie belangrijkste gebouwen die na de oorlog in Hengelo samen met nieuwe pleinen (bestuur, verkeer, commercie en religie) de kern van het centrum gingen vormen: het nieuwe stadhuis, het nieuwe station en de reeds bestaande Lambertuskerk. Het gebouw heeft bovendien een bijzondere herinneringswaarde als symbool van de nieuwe start die de Hengelose gemeenschap na de Tweede Wereldoorlog maakte en daarmee als herinnering aan het recente verleden Het stadhuis is architectuurhistorisch van belang vanwege de vertaling van een traditioneel programma (stadhuis) tot een modern vormgegeven gemeentehuis, waarin behalve verwijzingen naar architectuur in Stockholm en Florence zijn opgenomen, ook veel regionale symboliek is verwerkt en plaats is gemaakt voor herinneringen aan de verschrikkingen van de oorlog Het stadhuis is een representatief voorbeeld uit het oeuvre van architectenbureau Berghoef & Klarenbeek Het gebouw heeft een heldere opzet, zowel in ruimtelijk als functioneel opzicht. Het architectonisch ontwerp is van hoog niveau, het gebouw heeft een ingetogen maar monumentale uitstraling. Zowel aan de afwerking van interieur (met name de representatieve ruimten en de hal) als exterieur heeft ir. J.F. Berghoef bijzondere aandacht besteed. Ook de klokkentoren, het bijgebouw
4. wegens het bijzondere materiaalgebruik, de ornamentiek en/of monumentale kunst; 5. wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur en interieur(onderdelen). III Situationele en ensemblewaarde 1. betekenis van het object als essentieel (cultuurhistorisch, functioneel en/of architectuurhistorisch en visueel) onderdeel van een complex; 2. a. bijzondere, beeldbepalende betekenis van het object voor het aanzien van zijn omgeving; b. bijzondere betekenis van het complex voor het aanzien van zijn omgeving, wijk, stad of streek; 3. a. bijzondere betekenis van het complex wegens de hoogwaardige kwaliteit van de bebouwing in relatie tot de onderlinge historisch-ruimtelijke context en in relatie tot de daarbij behorende groenvoorzieningen, wegen, wateren, bodemgesteldheid en/of archeologie; b. bijzondere betekenis van het object wegens de wijze van verkaveling/ inrichting/ voorzieningen. en het kunstwerk hebben een heel eigen kenmerken en kwaliteiten. Van belang is ook de architectonische detaillering, het materiaalgebruik en de speelse en creatieve toepassing daarvan en de royale aanwezigheid van monumentale kunst Het stadhuis is beeldbepalend gelegen op het nieuwe bestuursplein. Alle zijden van het stadhuis, incl. de plaats van de klokkentoren en het bijgebouw, hebben een eigen karakteristieke vormgeving en (ruimtelijke) betekenis IV Gaafheid en herkenbaarheid: belang
van het object/complex 1. wegens de architectonische gaafheid en/of herkenbaarheid van ex- en/of interieur; 2. wegens de materiële, technische en/of constructieve gaafheid; 3. als nog goed herkenbare uitdrukking van de oorspronkelijke of een belangrijke historische functie; 4. wegens de waardevolle accumulatie van belangwekkende historische bouwen/of gebruiksfasen; 5. (van specifiek het complex) wegens de gaafheid en herkenbaarheid van het gehele ensemble van samenstellende onderdelen (hoofd- en bijgebouwen, hekwerken, tuinaanleg e.d.); 6. in relatie tot de structurele en/of visuele gaafheid van de stedelijke, dorpse of landschappelijke omgeving. Het exterieur van het stadhuis en de behorende onderdelen is nagenoeg gaaf (met uitzondering van de nieuwe entree van het stadhuis op de begane grond), het interieur van het stadhuis is op onderdelen gewijzigd, de hal en de representatieve vertrekken op de bel-etage en de eerste verdieping zijn nagenoeg gaaf. Het gebouw is nog altijd in gebruik als stadhuis. V Zeldzaamheid 1. belang van het object/complex wegens absolute zeldzaamheid in architectuurhistorisch, bouwtechnisch, typologisch of functioneel opzicht; 2. uitzonderlijk belang van het object/complex wegens relatieve zeldzaamheid in relatie tot één of meer van de onder I t/m III
genoemde kwaliteiten. Onderdelen zonder monumentale waarde: - Exterieur - Interieur Receptiegeschiedenis, prijzen e.d. Het stadhuis werd in 2007 aangewezen als gemeentelijk monument. Overige KENNIS: FEITENVERZAMELING Oorspronkelijke functie Typologie Huidige functie (met jaartal) Naam object Bouwtijd (ook de planfase) Bestuurs-, rechts- en overheidsgebouwen, Bestuursgebouw en onderdeel Stadhuis Stadhuis (2012) Stadhuis Hengelo Traditionalisme 1946: opdracht ontwerp stadhuis aan ir. J.F. Berghoef (raadsbesluit 27-8-1946) 1948: voorlopig ontwerp gereed 1958: start bouw (2 september 1958) 1963: officiële opening (3 september 1963) 1965: plaatsing kunstwerk van E. Pieter de Monchy voor het stadhuis 2011: renovatie door architect Camiel Berns, i.s.m. HVE Architecten Architect(en)/ontwerper(s) Uitvoerder (aannemer e.d.) Opdrachtgever Ontwerper: Prof. Ir. J.F. Berghoef Medewerker: Ir. J.F. Hondius Medewerkster voor meubilair en stoffering: Mevr. K.G. Eilders Uitvoering: tot oudjaar 1962: Architectenbureau Berghoef & Klarenbeek. Na Nieuwjaar 1963: Architecten- en Ingenieursbureau Berghoef, Hondius & Lamers, Aalsmeer Aannemersbedrijf v/h Gebr. Thomasson N.V., Hengelo (betonwerk kelder) Firma G. Ribberink, Hengelo (bovenbouw en afbouw) Gemeentebestuur Hengelo Exterieur Stadhuis Het gebouw heeft een vrijwel rechthoekige plattegrond,
is vier bouwlagen hoog. Aan de linkerzijde een trap die naar de representatieve entree op de bel-etage leidt. Onder de trap op de begane grond een nieuwe entree voor algemeen gebruik. Alle gevels hebben een eigen karakteristieke vormgeving, detaillering en betekenis. Aan de voorzijde van het stadhuis een verhoogde stoep (bestrating met kinderkopjes), toegankelijk middels vier treden en gemarkeerd door een vlaggenmast. Rechts een royale uitbouw met onderdoorgang. Aan de achterzijde een luchtbrug maar de klokkentoren. Klokkentoren Aan de linkerzijde van het stadhuis staat de klokkentoren, iets naar achteren geplaatst, met onderdoorgang en verbonden met een luchtbrug met het stadhuis. Bijgebouw ( dagwinkel ) Rechts naast het stadhuis staat het bijgebouw op plint, een bouwlaag hoog en overkapt door een zadeldak (gesmoorde pannen). De gevels zijn opgebouwd in vakwerk, met velden van afwisselend baksteen en vensters. Aan de achterzijde een erker. Het bijgebouw vormde de (symbolische) overgang van het stadse naoorlogse Hengelo naar het dorpse, kleinschaliger buitengebied. gebouw, constructietechniek Kunstwerk Voor het stadhuis staat het vrijstaande bronzen kunstwerk van E. Pieter de Monchy uit 1965, ter herinnering aan de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Het is een ronde vijver, met centraal een kunstwerk bestaande uit twee handen van die een vogel vrijlaten. In de bodem van de vijver is een urn met as van een onbekend gebleven slachtoffer van een concentratiekamp begraven. Stadhuis Het stadhuis is op staal gefundeerd en de kelders zijn uitgevoerd in gewapend beton. De kern van het stadhuis bestaat uit een betonskelet, de vloeren uit geprefabriceerde betonbalken en vloerplaten. Buitenmuren opgemetseld uit oranje-grijze Brabantse steen. De kolommen in de voorgevel, de lateibekledingen en de vensterdorpels in muschelkalksteen. De daken werden oorspronkelijk afgedekt in Alcufol, een dakleer dat bedekt was met een koperpletlaag. Goten en afvoerpijpen werden uitgevoerd in koperplaat. In 2011 is tijdens de renovatie de dakbedekking vervangen door EPDM met geïntegreerde zonnepanelen Stoepen en treden zijn uitgevoerd in graniet. Treden en randen zijn massieve platen, de bordessen zijn belegd met kleine keitjes en de bestrating is uitgevoerd in grotere keien (waaierverband). Buitenkozijnen oorspronkelijk uitgevoerd in doussie (tropisch houtsoort), onbehandeld.
Vensters en buitendeuren oorspronkelijk van aluminium, beglaasd met dubbel glas. Balkon, bordes en buitentraphekken: gegoten brons. Klokkentoren Massief gemetseld, bestaande uit twee schachten. Buitenmuren zijn 77 cm dik en de binnenmuren 33 cm. Tussen de binnen- en buitenmuur bevinden zich de trappen. Op enkele plaatsen gewapend betonnen ringenankers ingegoten ter versterking van de toren. De lantaarn van de klokkentoren is opgebouwd uit een gewapend betonnen skelet dat ommetseld werd. De klokkenstoel rust op de hoekpunten van de binnenmuur, en werd in staal geconstrueerd. De trans van de toren met balustrades en de wijzerplaten zijn in hardhout (doussie) uitgevoerd. Het dak en enkele onderdelen afgewerkt met koperplaat. Bijgebouw (dagwinkel) Rode baksteen, houten eiken delen, gesmoorde pannen, gevels op plint. Interieur (indeling) Stadhuis Het stadhuis is gebouwd rondom een royale centrale binnenplaats, die als hal alle omringende ruimten verbindt en in totaal drie verdiepingen hoog is. De indrukwekkende hal wordt aangelicht door de vensters van de dakopbouw. Via een brede buitentrap wordt deze op de eerste verdieping of bel-etage gelegen hal bereikt. Intern zijn er diverse andere routes. In de hal een royale binnentrap, waarvan een deel als podium kan fungeren. Diverse binnenbalkons. Op de begane grond bevinden zich van oudsher kantoren voor diverse diensten. Deze bouwlaag is in de loop der jaren gemoderniseerd. Op de bel-etage eveneens kantoorruimten, op de tweede verdieping representatieve ruimten als de burgemeesterskamer, de kamers voor het college van burgemeester en wethouders, vergaderzalen en de trouwzaal. Aan de voorzijde: de raadzaal en de burgerzaal. Op de derde verdieping bevinden zich wederom kantoorruimten. In het stadhuis bevinden zich twee trappenhuizen en twee liften. Het stadhuis is geheel onderkelderd. Klokkentoren Trappen interieur, techniek en Bijgebouw Eenvoudige indeling. Wanden van hal en gaanderijen: schoon metselwerk
materialen met helderrood genuanceerde baksteen, voegwerk wit en ruig. Vloeren van hal en hoofdgalerij: marmer (Comblanchien en Rosso di Verona), in patronen gelegd. In de figuren op het podium nog enkele marmersoorten in geel en bruin verwerkt. Vloeren van hal en gangruimten begane grond en gaanderij op bovenste verdieping en trappenhuizen en treden: kwartsiet Plafonds van hal en gaanderijen betimmerd met stroken van red cedar. Kantoren: wanden geschuurd en gesausd, vloeren: linoleum en geluiddempende plafonds van houten, witgeschilderde roosters. Sommige eindwanden beschilderd in een sprekende kleur. Representatieve vertrekken: houten strokenvloeren (afwisselend eiken en teak) In de werk- en vergaderruimten: geschuurde en gesausde wanden, roosterplafonds in larikshout. Vm. koffiekamer: larikshouten sierplafond, deels gekleurd. Wanden betimmerd met panelen van lariks. Burgerzaal en Raadzaal: schoon metselwerk, met grauwe specie gespritst. Binnenwanden vakwerk in lariks met baksteenvullingen. Zolderingen van voorgespannen betonbalken, blauw geschilderd, waartussen panelen van larikshout, deels in roosterwerk, deels gekleurd. Kunstwerken/orgels/ gedenktekens/meubels die onderdeel zijn van het monument nr. 1 Beeltenis Oorspronkelijk in de Raadzaal (11-12-12: niet bekend is of het beeld nog in het stadhuis aanwezig is) E. Pieter de Monchy, Amsterdam Beeltenis van H.M. Koningin Juliana Datering Ca. 1962-1963 nr. 2 Mozaïek (marmer, natuursteen, glasmozaïek) Raadzaal Burgerzaal Jan Goeting en Catharina Goeting-Stultiens, Den Haag Symbolische betekenis van stadhuis, raadzaal en burgerzaal.
Het mozaïek in de Raadzaal drukt het wezen van het goede gezag uit. Centraal motief is het medaillon; met een zon als krachtbron, de haan als symbool van waakzaamheid en de uil als symbool van wijsheid. Daaromheen, binnen kruikvormige motieven, de zeven werken van barmhartigheid. In de Burgerzaal wordt de neerslag van het gezag in de samenleving verbeeld. Rondom een haardpartij, bedoeld als symbool van veiligheid, geluk en warmte, het gezin en de cultuur, verbeeld door een rijzige, juichende vrouwenfiguur, en de groei en bloei van dit alles. Datering Ca 1962-1963 Wandvullend nr. 3 Keramiek Hoofdgalerij op de tweede verdieping Frans J.M. Jacobs, Deurne Het fries werd gebakken en geglazuurd bij de Porceleyne Fles in Delft Ruim 40 meter lang keramisch fries laat de mens zien van vandaag die prat gaat op zijn technische verworvenheden en kennis en iets laat zien van de geheimzinnige levenskrachten die immer in de natuur voorhanden blijven. Het fries is een evocatie geworden van leven, groei, spanning en krachten, met dier- en plantmotieven. Het fries wordt bekroond door Orpheus, die het onzegbare wist te zingen. Datering 1962-1963 Ruim 40 meter lang, in delen opgebouwd nr. 4 Datering Ca. 1962-1963 Torenbekroning en voet van de klokkentoren Jan van Eijl en Marie van Eijl-Eitink, Enschede Torenbekroning: de figuren rondom de bekroning verbeelden de levensgang: in het oosten een kind dat speelt met een bal, in het zuiden een moeder met kind in de armen, in het westen de grijsaard met zijn stok en in het noorden de dood. Nr. 5 In de voorgevel Martin Stolk, Hengelo
Gemeentewapen van Hengelo Datering Ca. 1962-1963 Nr. 6 Raadzaal Jan Kip, Oldenzaal Gemeentewapen van Hengelo Datering Ca. 1962-1963 nr. 7 Schilderingen Torenschacht Piet Verberne, Hengelo Folkloristische figuren Datering Ca. 1962-1963 nr. 8 Datering Ca 1962-1963 Nr. 9 Datering Ca. 1962-1963 Nr. 10 Datering Ca 1962-1963 Geglazuurde baksteen Bij de hoofdingang en de onderdoorgang Riemko Holtrop, Delden Decoratieve friezen met bloem en dierfiguren die in Twente voorkomen, van geglazuurde baksteen Gegoten brons Bronzen hekken langs de buitentrappen, stoepen en balkons H.H. Leusink (chef modelmakerij Stork) De sierpanelen bevatten voorstellingen die de belangrijkste industrieën die in Hengelo gevestigd zijn symboliseren. Glazen bollen koper Representatieve vertrekken, hal met galerijen en trappenhuizen A.C.H. van Aarsen, Rotterdam Lichtornamenten en kronen
Groen erfgoed: beplanting Stedenbouwkundige ligging Archeologische relevantie ondergrond Geschiedenis Roerende objecten van belang voor het gebouw Het stadhuis werd gebouwd in het hart van de oude dorpskern, tussen Thiemsbrug en het oude 19 de eeuwse raadhuis (dat na de bouw van het nieuwe stadhuis gesloopt werd). Het stadhuis staat op een royaal stadsplein. Alle gevels van het stadhuis hebben een eigen vormgeving, de zijden worden van het stadhuis worden extra nadruk gegeven door de dagwinkel schuin achter het stadhuis rechts, de klokkentoren links achter het stadhuis, de onderdoorgang rechtsvoor en de trappartij met daarvoor de verhoging links voor het stadhuis. Het stadhuis ligt niet in een gebied met archeologische verwachtingswaarde. Gedurende de Tweede Wereldoorlog werd een groot deel van de Hengelose binnenstad door bombardementen verwoest. Vooral de geallieerde bombardementen van 6 en 7 oktober 1944 die tot doel hadden het verwoesten van de spoorlijnen en station van Hengelo hadden verwoestende gevolgen. Architect R.W van Couwelaar, ir. C. Pouderoyen en diverse anderen kwamen vrijwel direct na de bombardementen van 6 en 7 oktober bij elkaar om een plan voor de wederopbouw van Hengelo te smeden. Na de oorlog was Hengelo de eerste gemeente die een wederopbouwplan klaar had. In oktober 1945 was de binnenstad puinvrij en op 22 december 1945 werd het wederopbouwplan gepresenteerd. De ambitie was groot: Hengelo zou afscheid nemen van het dorpse karakter en zou een echte stad worden met brede wegen, marktgelegenheid, een groot winkelcentrum, een wijk vol kantoren, een stationsplein en busstation en een nieuw stadhuis. De opdracht voor het ontwerp van het stadhuis werd in augustus 1946 verstrekt aan ir. J.F. Berghoef. Hij presenteerde zijn ontwerp voor een geheel nieuw type raadhuisplan vier jaar later. Pas op 2 september 1958 ging echter de bouw van start. In 1963 werd het stadhuis onder grote belangstelling feestelijk geopend. De waardering was niet erg lovend van aard: men vond het gebouw o.a. een anachronisme en niet modern genoeg. De ontwerpen voor de meubels in de representatieve vertrekken zijn ontworpen door het architectenbureau. Het oorspronkelijk meubilair is uitgevoerd in Italiaans notenhout, de stoelen, banken in de burgerzaal, trouwzaal en koffiekamer werden bekleed met zwart leer. Relevante wijzigingen
Bezocht Mariël Kok in juni 2012 en 11 december 2012 Overige 1951: Architectuurreis naar Scandinavië van architect Berghoef met het College van B. en W. en enkele raadsleden. KENNIS: BRONNEN Primaire bronnen, kaarten, literatuur, documentatie, websites Nr. 1 Nr. 2 Nr. 3 Nr. 4 Nr. 5 Wim Wennekes, Trix Broekmans, Het boek van Hengelo 1802-2002, Kroniek van een industriestad, Hengelo 2002 Steenhuis & Meurs, Raadhuis Hengelo, Cultuurhistorische Verkenning, 8 november 2010 Prof. Ir. J.F. Berghoef, Stadhuis Hengelo (O), Hengelo 1963 Monumentencommissie Hengelo, Wederopbouwarchitectuur 1945-1965, Hengelo 2007 http://zoeken.nai.nl/cis/persoon/13761 Interviews bewoners, gebruikers