Van Centrum naar Netwerk Werkplan Expertisecentrum Mantelzorg 2014 en 2015 december 2013
Colofon Auteur(s): Roos Scherpenzeel & Cecil Scholten Datum: december 2013 Overname van informatie uit deze publicatie is toegestaan onder voorwaarde van bronvermelding. 2013 Expertisecentrum Mantelzorg Expertisecentrum Mantelzorg Het Expertisecentrum Mantelzorg is het landelijk kenniscentrum voor mantelzorg en mantelzorgondersteuning, met een breed scala aan diensten en producten voor alle sectoren waar mantelzorgondersteuning een aandachtspunt is of zou moeten zijn. Van visie tot praktische oplossingen, van inspiratie tot kennis en advies. Het Expertisecentrum Mantelzorg is een samenwerkingsverband van Movisie en Vilans. www.expertisecentrummantelzorg.nl * www.movisie.nl * www.vilans.nl
Inhoudsopgave 1. Inleiding 4 2. Actuele vraagstukken 5 3. Plan van aanpak 8 3.1. Kennis bundelen 9 3.2. Kennis borgen in Werkplaatsen 10 3.3. Kennis richten in Broedplaatsen voor Innovatie 12 4 Organisatie 14 5 Begroting 15 Bijlage I: Strategisch krachtenveld (uit werkplan 2013) 16 Bijlage II: Uitgewerkte begroting 18 Van Centrum naar Netwerk Werkplan Expertisecentrum Mantelzorg 2014 en 2015 december 2013 3
1. Inleiding Staatssecretaris Van Rijn onderschrijft in zijn beleidsbrief Versterken, verlichten en verbinden (juli 2013) het belang van de grote bijdrage van mantelzorgers en vrijwilligers aan de zorg en ondersteuning van kwetsbare burgers. Die kunnen daardoor langer in hun eigen omgeving blijven wonen. Voor de informele zorgverleners is het belangrijk dat ze daar niet alleen van cliënten, maar ook van de formele zorg en ondersteuning waardering voor krijgen. Mantelzorgers en vrijwilligers moeten goed worden toegerust om hun informele zorg en ondersteuningstaken te kunnen doen en vol te houden. Daarvoor is van belang dat er zoveel mogelijk vanuit gelijkwaardigheid wordt geopereerd tussen cliënt, informele en formele zorgverlener. Voor mantelzorgers is het daarbij van belang om overbelasting te voorkomen. Bekenden uit het sociale netwerk kunnen meer gemobiliseerd worden. Net als vrijwilligers hebben ze daarbij goede informatie en achterwacht vanuit de formele zorg en ondersteuning nodig. De transformatie van verzorgingsstaat naar participatiesamenleving vraagt van burgers, mantelzorgers, vrijwilligers, beroepskrachten en beleidsmakers een andere manier van denken en werken. Diverse partijen zijn hierbij betrokken: van branche- en beroepsorganisaties in zorg en welzijn tot belangenbehartigers, gemeenten en zorgverzekeraars. Vanuit het Expertisecentrum Mantelzorg onderhouden we contact met de relevante partijen. En meer dan dat. We trekken samen met hen op om de informele en de formele zorg met elkaar te verbinden waarbij de inzet is gericht op het waar mogelijk vergroten van de inzet en de opbrengsten van de informele zorg.. Vragen die daarbij aan de orde komen zijn: wat is ervoor nodig vanuit de verschillende partijen en hoe is dat op een effectieve manier te bewerkstelligen? Belangrijk daarbij is dat de mogelijkheden, ondersteuningsbehoefte en belasting van de informele zorgverlener goed in het oog worden gehouden. We gaan daarmee verder op de ingeslagen weg van de doelen, die we beschreven in het Slotakkoord 2012-2015. Binnen het netwerk vervult het Expertisecentrum Mantelzorg een analyserende, verbindende en ontwikkelende rol in co-creatie met landelijke koepels en veldorganisaties. Dat vraagt een andere invulling van onze functie. Het Expertisecentrum Mantelzorg maakt dan ook de omslag naar een Expertisenetwerk. We zijn geen op zichzelf staand expertisecentrum, maar fungeren als schakel tussen diverse ontwikkelingen die zich voordoen en diverse betrokken partijen die zich bezig houden en kunnen houden met ondersteunen en samenwerken met informele zorg in het algemeen en mantelzorg in het bijzonder. Dit mede met het oog op borging en verspreiden van de verzamelde kennis en ontwikkelde producten na 2015. Er is een nieuwe fase aangebroken, gelet reeds beproefde goede praktijkvoorbeelden en met het oog op de inwerkingtreding van de nieuwe Wmo per 2015, zoveel mogelijk moet worden ingezet op het naar een hoger niveau tillen de ondersteuning van de informele zorgverlener en het verbinden van de informele en formele zorg en ondersteuning. Van Centrum naar Netwerk Werkplan Expertisecentrum Mantelzorg 2014 en 2015 december 2013 4
2. Actuele vraagstukken De transformatie van verzorgingsstaat naar participatiesamenleving vraagt de komende jaren veel aandacht in zorg en welzijn. Het Expertisecentrum Mantelzorg informeert en betrekt onderzoekers, beleidsmakers, beroepskrachten, studenten, vrijwilligers, leden van cliëntenraden en natuurlijk ook mantelzorgers zelf bij de vraag wat dit specifiek betekent in het samenspel tussen mantelzorg, andere vormen van informele zorg en beroepsmatige zorg en ondersteuning. Versterken van mantelzorg Mantelzorgers krijgen een prominentere rol in de zorg en ondersteuning van naasten. Daarbij is het belangrijk dat zij gezien en betrokken worden op allerlei gebieden: bij het keukentafelgesprek, bij het opstellen van zorgplannen van cliënten, bij het vormgeven van Wmo-beleid. Zo blijkt bijvoorbeeld uit recent onderzoek (BMC, 2013) dat mantelzorgers veelal niet aanwezig zijn bij het keukentafelgesprek. Voor gemeenten en beroepskrachten in zorg en ondersteuning ligt hier een belangrijke taak. Het Expertisecentrum Mantelzorg informeert en motiveert professionals, wethouders en ambtenaren over het betrekken van mantelzorgers en op welke wijze, met welke rolverdeling, (mede aan de hand van goede praktijkvoorbeelden) dit het beste kan. Verlichten van mantelzorg Het Expertisecentrum Mantelzorg richt zich op verlichting van mantelzorg. Dat doen we door herkenning en erkenning voor mantelzorgers op de agenda te zetten. Meer betrokkenheid van andere informele zorgverleners is eveneens een item, aangezien hun bijdrage verlichting brengt aan mantelzorgers. Datzelfde geldt voor de inzet van technologie, hulpmiddelen, digitale communicatie en inhuur van betaalde diensten. We geven aan waar mantelzorgers tegenaan lopen in de praktijk en hoe gemeenten en professionals hier op in kunnen spelen. We houden daarbij rekening met de diversiteit in wensen en behoeften van mantelzorgers, zodat de ondersteuning op maat plaatsvindt. Het Expertisecentrum Mantelzorg richt ook de focus op de positieve en zingevende aspecten van mantelzorg, in het licht van het beter benutten van het potentieel aan mantelzorgers en het voorkomen van overbelasting. Pas recentelijk is er in Nederland meer aandacht voor dit aspect van mantelzorg, terwijl de erkenning hiervan in het (internationale) wetenschappelijk discours terug gaat tot de jaren '80 van de vorige eeuw. De focus op ook de positieve en zingevende aspecten van mantelzorg helpt bij het ontwikkelen van n interventies om mantelzorgers beter te kunnen ondersteunen en hun vitaliteit te vergroten. Verbinden van mantelzorg met andere vormen van informele zorg In de participatiesamenleving doen cliënten en hun mantelzorgers eerst een beroep op hun sociale en directe omgeving wanneer ze hulp nodig hebben. Bij voorkeur schakelen ze vrienden, collega s, buurtgenoten of vrijwilligers in, alvorens zij een beroep doen op formele zorg en ondersteuning. Wat hebben mantelzorgers en ook cliënten nodig om bekenden te mobiliseren en vrijwilligers in te schakelen en ook voor de juiste ondersteuning zodat het rendement van de informele zorg wordt vergroot en waar mogelijk overbelasting wordt voorkomen? Waarvoor hebben ze in welke gevallen professionele begeleiding nodig en verschilt dit per categorie mantelzorger? En hoe kunnen gemeenten di organiseren op het juiste niveau (regio, buurt, wijk, stad) én achter de voordeur en inzichtelijk maken waar cliënten en mantelzorgers terecht kunnen (inclusief waarnaar de 1 e lijn kan doorverwijzen)? Het zijn belangrijke vragen in deze transformatie waarover het Expertisecentrum Mantelzorg adviseert. Van Centrum naar Netwerk Werkplan Expertisecentrum Mantelzorg 2014 en 2015 december 2013 5
Daarbij speelt een rol dat de complexiteit van sociale netwerken steeds groter wordt. Meer mensen met zorgvragen wonen zelfstandig in buurten en wijken. Hun kinderen, broers, zussen of ouders wonen echter minder vaak bij hen in de buurt. Nieuwe mantelzorgers nemen dan zorg voor hun rekening: buren, vrienden, neven, nichten, kennissen of collega s bijvoorbeeld. Zij zijn veelal niet in beeld bij beroepskrachten terwijl beroepskrachten (zoals wijkverpleegkundige en de welzijnprofessional in sociale wijkteam) wel veel contact hebben met de cliënt respectievelijk mantelzorger en wellicht kunnen bevorderen dat de sociale omgeving meer wordt betrokken bij zorgtaken. Op vrijwilligers wordt in toenemende mate een beroep gedaan bij complexere ondersteuningsvragen. Ze worden opgeleid en begeleid vanuit instellingen en ingezet, bijvoorbeeld als ondersteunend bij de vormgeving van respijtzorg voor mantelzorgers. Daarbij wordt volledige zorg met inzet van zorgvrijwilligers tijdelijk overgenomen, zodat de mantelzorger er even tussenuit kan. Hoe zetten gemeenten respijtvrijwilligers zo effectief mogelijk in? Wat is er voor nodig om de vrijwilligers goed te faciliteren? Verbinden van mantelzorg met formele zorg en ondersteuning Door de transformatie van zorg en welzijn verschuiven de rollen en taken van de beroepskracht. Dit betekent een heuse omslag in kennis, kunde, houding en manier van werken. Maar hoe doe je dat als professional: vraaggericht, regieversterkend werken vanuit terughoudendheid? Waar vind je het netwerk en hoe sluit je erbij aan? Het Expertisecentrum Mantelzorg krijgt vaak dit soort vragen voorgelegd. Een specifiek punt van aandacht is de rol van deskundige mantelzorgers, die kunnen worden ingehuurd door kwetsbare burgers om ondersteuning te bieden. De branche-, beroeps- en belangenorganisaties geven aan dat scholing van (aanstaande) beroepskrachten noodzakelijk is. Zij moeten worden toegerust zodat ze beter met cliënten, de diverse categorieën mantelzorgers, sociale netwerken en vrijwilligers leren samenwerken en hen leren te ondersteunen. Dat geldt voor de opleiding en (na)scholing van beroepskrachten, aangesloten bij beroepsverenigingen en brancheorganisaties, werkzaam in gemeenten en bij zorg- en welzijnsorganisaties. Ook op organisatieniveau is er een omslag nodig. Het werk binnen het sociale en zorg domein gebeurt veelal nog vanuit de eigen organisatie, aanbodgericht, versnipperd en met weinig aandacht voor het versterken van de eigen mogelijkheden van de cliënt en zijn of haar netwerk. De grote opgave is om dit echt te veranderen, niet alleen per organisatie en per sector, maar maatschappijbreed en aansluitend op lokale bewegingen en projecten. Het gaat daarbij om het stimuleren van gedeelde visie, toerusting op passende methodieken, ontwikkelen van bijbehorende organisatievormen, begeleiden van onderlinge afstemming en samenwerking, erop aansluitende manieren van verantwoording, zorginkoop en bekostiging. Daarbij zal EM zal bevorderen dat kennis, inzichten en goede praktijkvoorbeelden ter zake wat is aangewezen en werkt bij welke categorie mantelzorg zoveel mogelijk op de werkvloer worden toegepast en waar nodig doorontwikkeld (beleidsniveau gemeenten en professionals en organisaties bij branches). Dit samenspel staat hoog op de Toekomstagenda Informele zorg, waarbij het Expertisecentrum Mantelzorg nauw betrokken is. Het EM zal dan ook een vinger aan de pols houden hoe voornoemde aandachtsterreinen van EM zo goed mogelijk kunnen inspelen op en aanvullen op de activiteiten die in het kader van de agenda worden ontplooid. Daarnaast maken we ook specifiek rond de opleidingen een plan hiervoor (zie pagina 9). In de uitwerking haken we aan bij de standaard voor professionals in de zorg, die het kwaliteitsinstituut ontwikkelt. Verbinden van mantelzorgondersteuning met nieuwe initiatieven De nadruk op eigen kracht, eigen verantwoordelijk, zelforganisatie en de ontwikkeling van de vergrijzing zullen ertoe leiden dat mensen nog meer dan voorheen naar creatieve oplossingen gaan zoeken om toch de hulp en ondersteuning te krijgen die ze nodig hebben. Creatieve oplossingen zijn Van Centrum naar Netwerk Werkplan Expertisecentrum Mantelzorg 2014 en 2015 december 2013 6
te vinden in de hoek van de technologie. Zo zijn er verschillende manieren van zorg op afstand met advies en toezicht via het beeldscherm. Op digitale platforms kunnen mensen een vraag om zorg en ondersteuning plaatsen, en anderen hun diensten kunnen aanbieden. En er zijn digitale portalen waar familie en vrienden een eigen digitale ruimte inrichten om nieuwtjes uit te wisselen en een agenda bij te houden. Ook beroepskrachten nemen hier op verzoek aan deel. Het draagt op een positieve manier bij aan de communicatie tussen de informele en formele zorg. Het Expertisecentrum Mantelzorg bekijkt wat voor middelen en technieken er al beschikbaar zijn en beschikbaar komen en hoe die zich verhouden tot en kunnen worden ingezet ter bevordering van een goede inzet en ondersteuning van mantelzorgers en zorgvrijwilligers. Van Centrum naar Netwerk Werkplan Expertisecentrum Mantelzorg 2014 en 2015 december 2013 7
3. Plan van aanpak Als Expertisenetwerk Mantelzorg gaan we in 2014 en 2015 verder aan de slag met het bundelen en borgen van relevante kennis en materialen, het doorontwikkelen van relevante materialen in werkplaatsen en we zwengelen vernieuwing aan in broedplaatsen waarbij zoveel mogelijk de behoeften van de werkvloer en het mogelijk rendement (gelet op grotere rol van informele zorg binnen de langdurige zorg leidend zijn). De ingezette weg van bundelen, borgen en richten (Werkplan 2013) krijgt hiermee verdere invulling. Kennis en materialen bundelen Nieuws Discussies Dossiers Praktijkvoorbeelden Kennis en materialen borgen Mezzo, ActiZ, BTN, VGN, LHV, NHG, LVG, LCGW, MOgroep, GGZ Nederland, MEE Nederland, VNG, LOC, V&VN, NVMW, NOV, Transitiebureau VWS, Transitiebureau Jeugd, In voor Zorg, e.a. Movisie en grote landelijke programma s Vilans en kennispleinen Kennis en materialen richten Overheid Welzijn en ondersteuning Zorg Opleidingen Van Centrum naar Netwerk Werkplan Expertisecentrum Mantelzorg 2014 en 2015 december 2013 8
3.1. Kennis bundelen Doel Kennis en materialen van het Expertisecentrum Mantelzorg en van relevante organisaties en instituten via vernieuwde website verspreiden. De website wordt begin 2014 wordt gelanceerd. De website krijgt een herkenbare indeling met uitgebreide webdossiers ingedeeld per beroepsgroep en een specifiek dossier voorde gemeente. We zorgen voor verspreiding van de kennis en producten via ezine, op andere websites, in LinkedIn groepen, via social media, tijdens workshops en congressen en in artikelen. Doelgroep Alle actoren (lokaal en regionaal, belangenbehartigers, opleidingen, kennisgremia, landelijke beleidsmakers) die zich verhouden tot de formele en informele zorg en ondersteuning (zie bijlage 1). Van uitvoerenden (Mbo/Hbo) tot kenniswerkers, ambtenaren, beleidsmakers, management en directie. Activiteiten Verzamelen en verspreiden van onderzoeksgegevens, instrumenten en methoden, praktijkinzichten en actuele discussies, op basis van recente ontwikkelingen (aansluitend bij transities in het sociale domein, samenspel formele en informele zorg, nieuwe wet- en regelgeving). Verzamelen en verspreiden van kennis over effectiviteit van interventies rond mantelzorg en mantelzorgondersteuning: wat werkt in zorg en ondersteuning en waarom (met onderscheid waar nodig/wenselijk naar diverse categorieën mantelzorgers)? Actualiseren en uitbreiden webdossiers voor gemeenten en voor beroepsgroepen in zorg en ondersteuning. Actualiseren en uitbreiden webdossiers over mantelzorgers en hun ondersteuningsbehoeften (cliëntgroepen waar zij voor zorgen, levensfase waarin zij zich bevinden en vrijwilligersgroepen die hen ondersteunen en verlichten). Uitbrengen van maandelijks ezine om de hierboven benoemde doelgroep te informeren over de laatste stand van zaken op terrein van beleid, onderzoek, praktijkinstrumenten en methoden. Entameren van discussie over het samenspel tussen informele en formele zorg en wie wat kan doen, onder meer via sociale media. Publiceren van blogs, nieuwsberichten, artikelen. Verstrekken van informatie en advies. Verzorgen van presentaties, lezingen en workshops. Resultaten Actuele en inspirerende dossiers op de website. Tenminste 40.000 bezoekers per jaar. In 2014 en 2015 richten we ons op dossiers voor: gemeente, welzijn, verzorging, verpleging en thuiszorg, huisartsenzorg, ziekenhuizen, revalidatie, Ggz, gehandicaptensector en opleidingen (Mbo/Hbo Zorg en Welzijn). Daarnaast dossiers voor mantelzorgers van mensen met psychiatrische problematiek, dementie, beperking, NAH, jonge mantelzorgers, over de transities, mantelzorg en werk, respijtzorg, samenspel, zingeving en eenzaamheid. In de dossiers kan men lezen over: onderzoek, hoe mantelzorgers te ondersteunen, praktijkvoorbeelden, instrumenten en methoden. Maandelijks ezine met nieuwste onderzoeken, praktijkvoorbeelden, instrumenten en methoden en interessante discussies, 2.500 abonnees per jaar. Nieuwsberichten, blogs en discussies op Twitter (tenminste 500 per jaar), LinkedIn en andere sociale media. Van Centrum naar Netwerk Werkplan Expertisecentrum Mantelzorg 2014 en 2015 december 2013 9
Tenminste 30 adviezen per telefoon of e-mail per jaar. Tenminste 15 presentaties, lezingen of workshops per jaar. 3.2. Kennis borgen in Werkplaatsen Doel De werkplaatsen vormen een belangrijk onderdeel van ons werk. Op actuele thema s brengen we samen met beroepskrachten, beleidsmakers, bestuurders en belangenbehartigers uit betreffende sectoren en gemeenten de stand van zaken en oplossingsrichtingen in kaart ten behoeve van ondersteunen en samenwerken met mantelzorg en informele zorg waarbij de nieuwe Wmo en Wlz het vertrekpunt vormen ten aanzien van wie heeft welke rol ten aanzien van versterken van inzet en ondersteuning van informele zorg, evenals ter bevordering van het samenspel tussen informele en formele zorg en ondersteuning. We ontwikkelen materialen verder, die hen handvatten bieden dat effectief aan te pakken en bevorderen zoveel mogelijk een landelijke uitrol van beproefde instrumentaria, methodieken etc. Doelgroep Tot de doelgroep van de werkplaatsen behoren alle actoren (lokaal en regionaal, belangenbehartigers, opleidingen, kennisgremia, landelijke beleidsmakers) die zich verhouden tot de formele en informele zorg en ondersteuning (zie bijlage 1). Van uitvoerenden (Mbo/Hbo) tot kenniswerkers, ambtenaren, beleidsmakers, management en directie. Inhoud en aanpak De werkplaatsen bestrijken de volgende terreinen: 1) Eerstelijnszorg en ondersteuning: toolkit voor huisartsen voor mantelzorg en mantelzorgondersteuning uitbreiden in elk geval naar thuiszorg en bewegingstherapeuten. Bezien zal worden of uitbreiding naar andere professionals wenselijk is. Waar nodig zal differentiatie naar verschillende categorieën mantelzorgers worden ingebouwd. 2) Gemeentelijke regie, beleid en uitvoering : knelpunten en kansen voor ondersteunen en samenwerken met mantelzorgers en andere informele zorgverleners, kansen voor respijtzorg, positionering in sociale wijkteams, indicatiestelling en maatwerkoplossingen. 3) Organisaties in zorg, welzijn en ondersteuning: knelpunten en kansen, instrumenten voor versterken van samenspel tussen informele en formele zorg en onderlinge samenwerking. 4) Mbo- en Hbo-opleidingen: plan van aanpak voor agenderen, vergroten van kennis en vaardigheden rond ondersteunen en samenwerken met mantelzorgers en andere informele zorgverleners in opleidingen. Ad 1) Eerstelijnszorg en ondersteuning Uit verkennend onderzoek bij thuiszorg en bewegingstherapeuten in 2013 blijkt dat er behoefte bestaat aan een handreiking/toolkit zoals die voor huisartsen is ontwikkeld rond mantelzorg en mantelzorgondersteuning. De geïnterviewden geven aan dat ze van mening zijn dat ze (tot op zeker hoogte) tot taak hebben om mantelzorgers te ondersteunen. De handreiking biedt een goede mogelijkheid om zorg- en hulpverleners te attenderen het belang van aandacht voor mantelzorg, en kan als geheugensteuntje dienen. Daarnaast biedt de toolkit handvatten voor de ondersteuning aan mantelzorgers. Van Centrum naar Netwerk Werkplan Expertisecentrum Mantelzorg 2014 en 2015 december 2013 10
Resultaten In 2014 en 2015 geven we er in co-creatie met beroepsverenigingen een vervolg aan door: het aanpassen en aanvullen van de toolkit voor thuiszorgmedewerkers en bewegingstherapeuten; meer praktische tips/checklists mee te geven; aandacht te schenken aan de samenwerking tussen zorg- en taakverleners op lokaal niveau; verspreiding en implementatie. Ad 2) Gemeentelijke regie, beleid en uitvoering Gemeenten zijn er vanuit de nieuwe Wmo voor verantwoordelijke dat burgers en mantelzorgers met zorg- en ondersteuningsvragen maatwerk ontvangen. Dat vraagt kennis over de (nieuwe) doelgroepen die deze vormen van maatwerk ontvangen. En handvatten om hen adequaat te ondersteunen, met individueel en met collectief aanbod. Als het gaan om mantelzorgondersteuning leven vraagstukken rond wijkgericht werken, respijtzorg, het (keukentafel)gesprek, organiseren van samenhang in zorg en ondersteuning thuis (formele zorg/ informele zorg en verzekerde zorg). Resultaten In 2014 en 2015 werken we met gemeenten en zorg- en welzijnsorganisaties in co-creatie aan: kennis en handzame instrumenten om mantelzorgondersteuning in wijkteams, waarbij een centrale rol is weggelegd voor de wijkverpleegkundige, vorm te geven; handzame instrumenten en goede voorbeelden van gemeenten die respijtzorg bieden; praktische tips en handzame instrumenten om tijdens het (keukentafel) gesprek mantelzorgers in beeld te hebben en mogelijk te ondersteunen, met daarbij aandacht voor de jonge mantelzorger; verspreiding en implementatie. Ad 3) Samenwerking zorg en welzijn en informele zorg Wat is er voor beroepskrachten in formele zorg en ondersteuning nodig om mantelzorgers en andere informele zorgverleners te ondersteunen en met hen samen te werken? Beroepskrachten in zorg en welzijn en bij de lokale overheden onderhouden op vele manieren contact met vooral mantelzorgers. Er zijn al diverse methoden en instrumenten ontwikkeld, die hen moeten helpen cliënten en mantelzorgers te ondersteunen vanuit hun eigen kracht, aan te sluiten bij het sociale netwerk, vrijwilligers in te zetten en aan te sluiten bij burgerinitiatieven. Ook is het van belang inzicht te krijgen wie wat kan, wil en mag doen vanuit zijn of haar professie en hoe de samenwerking eruit ziet. De taken en functies in zorg- en welzijnsorganisaties en overheden zijn immers nog volop in ontwikkeling en ook de onderlinge afbakening is nog lang niet altijd helder. Het Expertisecentrum Mantelzorg gaat op zoek naar voorbeelden die werken. Hierin besteden we specifiek aandacht aan de samenwerking tussen zorg- en welzijnsorganisaties en gemeenten in het belang van ondersteunen en samenwerken met mantelzorgers en andere informele zorgverleners. Op veler verzoek ontwikkelen we de samenspelscan en het impulspakket voor de samenwerking in de thuissituatie. Resultaten In 2014 en 2015 werken we met zorg- en welzijnsorganisaties en ondersteuners van mantelzorgers en vrijwilligers aan: Van Centrum naar Netwerk Werkplan Expertisecentrum Mantelzorg 2014 en 2015 december 2013 11
de samenspelscan in de thuissituatie; een impulspakket samenspel in de thuissituatie; verspreiding en implementatie. Ad 4) Mbo- en Hbo-opleidingen Hoe moet de (aanstaande) beroepskracht worden geëquipeerd om op adequate wijze mantelzorgers en andere informele zorgverleners te herkennen, erkennen en met hen samen te werken. Oftewel zorgen met. In 2013 hebben we hiertoe een eerste verkenning uitgevoerd. In 2014 stellen we een notitie op waarin we aangeven wat de stand van zaken is en via welke kanalen kan bevorderd dat in de daarvoor aangewezen initiële opleidingen zorg en welzijn (Hbo/Mbo) aandacht komt voor inzet en ondersteuning van, en samenwerking met informele zorg en ondersteuning. We organiseren in overleg met de ministeries van VWS en OCW een expertmeeting om met experts en sleutelfiguren in het Mbo- en Ho-veld (zijde onderwijs maar ook bedrijfsleven) te bespreken de concrete stappen die we samen kunnen zetten om te realiseren dat voldoende aandacht voor informele zorg in Hbo- en Mbo-opleidingen zal zijn. We vertalen de uitkomsten van de expertmeeting in een plan van aanpak. Deze notitie wordt ter afstemming voorgelegd aan VWS en OCW. De uitvoering die in de eerste helft van 2014 aanvangt is afhankelijk van de opbrengen en wordt derhalve niet verder uitgewerkt in dit werkplan. Resultaten Notitie ten behoeve van expertmeeting. Expertmeeting met experts en stakeholders waarin notitie wordt besproken. Plan van aanpak op basis van uitkomsten van de expertmeeting. Bespreking met ministerie van VWS over uitvoering van het plan van aanpak. 3.3. Kennis richten in Broedplaatsen voor Innovatie Doel Samen met innovatie denkers en doeners kennis en materialen ontwikkelen op de hierboven genoemde speerpunten. Doelgroep Innovatieve denkers en doeners in gemeente, zorg-, welzijns- en andere relevante organisaties. Naast deze werkplaatsen organiseren we de komende twee jaar Broedplaatsen voor vernieuwing 1. Het gaat in de Broedplaatsen om meer uitgebreide (door)ontwikkeling van kennis en instrumenten. In 2014 brengen we in beeld welke kennis beschikbaar is en ontwikkelen ideeën voor innovatie. In 2015 werken we deze ideeën concreet uit tot kennis en materialen. We gaan aan de slag met de volgende onderwerpen: a) Inzet van technologie en digitale communicatie in het samenspel tussen formele en informele zorg. b) Vitaliteit van mantelzorgers versterken 1 Waarbij wordt aangesloten bij de Innovatieagenda voor de langdurige zorg (VWS). Van Centrum naar Netwerk Werkplan Expertisecentrum Mantelzorg 2014 en 2015 december 2013 12
Ad a) Inzet van technologie in het samenspel tussen formele en informele zorg Welke technologische en andere hulpmiddelen kun je inzetten ter ondersteuning van het onderlinge samenspel in de informele zorg en in relatie tot formele zorg? Er zijn vele hulpmiddelen die bijdragen aan een beter samenspel tussen mantelzorgers, het netwerk en vrijwilligers onderling en in relatie tot formele zorgverleners en ondersteuners. Zoals zorg op afstand via beeldcommunicatie, digitale communicatie via webportalen, communities en ook aan praktische hulpmiddelen om bijvoorbeeld handig steunkousen aan te trekken, instructiefilmpjes om iemand goed uit bed of een rolstoel te tillen et cetera. Daarnaast zijn er vele vormen van e-learning en e-health in opkomst. Al deze hulpmiddelen bieden informatie, instructies en/of dragen bij aan de communicatie. Het Expertisecentrum Mantelzorg brengt de diverse mogelijkheden op een overzichtelijke manier in kaart en bekijkt welke knelpunten en kansen zich voordoen. Daarbij zullen (landelijke en regionale) partijen uit zorg- en welzijnketen, gemeenten en bedrijfsleven worden betrokken. Resultaten Overzicht mogelijkheden technologie voor samenspel formele en informele zorg Verkenning naar daadwerkelijk gebruik, drempels bij gebruik, tips Verkenning naar nieuwe mogelijkheden, ook in het buitenland Overzichtsartikel of ander document/webdossier Verspreiding en implementatie borgen Ad b) Vergroten van potentieel aan informele zorg, met aandacht voor ondersteuningsbehoefte van mantelzorgers Het Expertisecentrum Mantelzorg onderschrijft het belang van aandacht voor positieve en zingevende aspecten van mantelzorg naast de meer klassieke vormen van ondersteuning van de mantelzorger. Kennis hierover hebben we nodig om te kunnen begrijpen wat de zorg voor een mantelzorger betekent. De focus op ook de positieve en zingevende aspecten van mantelzorg is nodig om interventies te kunnen ontwikkelen om mantelzorgers beter in te zetten en te ondersteunen. Doel hiervan is de mantelzorger meer in zijn kracht te zetten en meer inzet te generen en dat dat de mantelzorger het langer volhoudt. Aandacht in de literatuur voor zingeving en vitaliteit van mantelzorgers is in Nederland pas van recente datum. De invulling van wat 'positieve aspecten' varieert van zingeving, ervaren waardering, meer zelfvertrouwen, betere relatie met de hulpbehoevende, nieuwe kennis en vaardigheden om de omgeving van de mantelzorger te stimuleren dat de mantelzorger te ondersteunen, bevorderen van een goede combinatie van arbeid, zorg en vrije tijd en uitbreiding van het sociale netwerk, meer vitaliteit. Investeren in de vitaliteit van mantelzorgers is belangrijk. Voor henzelf, om met voldoening de zorg vol te kunnen houden en te voorkomen dat compassiemoeheid optreedt. Maar ook de zorgvrager, om te voorkomen dat deze te maken krijgt met ontspoorde mantelzorg. Hoe zijn de vitale aspecten van mantelzorg te versterken (en daarmee ontsporing te voorkomen)? Dat is de vraag waar het Expertisecentrum Mantelzorg zich op richt. Met relevante partners bekijken we wat daarvoor nodig is en hoe beroepskrachten daar aan kunnen bijdragen. Resultaten Expertmeeting Vitaliteit van mantelzorg Essay, met aanbevelingen voor interventies Handreiking voor professionals Artikelen, nieuwsberichten en berichten in sociale media Verspreiding en implementatie borgen Van Centrum naar Netwerk Werkplan Expertisecentrum Mantelzorg 2014 en 2015 december 2013 13
4 Organisatie Samenwerkingsverband Het Expertisecentrum Mantelzorg is een samenwerkingsverband tussen de kennisinstituten Movisie en Vilans. Deze samenstelling biedt een goede basis voor het integraal benaderen van mantelzorgvraagstukken omdat daarmee korte lijnen zijn tussen medewerkers op het terrein van maatschappelijke ondersteuning en langdurige zorg. De medewerkers werken zowel in projecten van het Expertisenetwerk Mantelzorg als in andere projecten binnen hun organisatie. De coördinator van het Expertisecentrum Mantelzorg valt onder de manager van de programmalijn Sociale Zorg van Movisie. De projectleider vanuit Vilans valt onder de teamleider van de programmalijn Kennis Continu. Alle medewerkers hebben ruime ervaring met netwerken in het werkveld en zijn sterk betrokken bij de thematiek. Een flexibele en vraaggerichte houding is de basis van de dienstverlening. Daarnaast wordt afgestemd en samengewerkt met Mezzo in projecten en producten. Adviesraad De huidige Adviesraad van het Expertisecentrum Mantelzorg adviseert Movisie en Vilans. Het Ministerie van VWS neemt deel als waarnemer. In 2013 hadden vertegenwoordigers van de volgende organisaties zitting in de adviesraad: Mezzo, landelijke vereniging voor mantelzorgers en vrijwilligerszorg VNG, Vereniging Nederlandse Gemeenten ActiZ, brancheorganisatie van zorgondernemers SCP, Sociaal Cultureel Planbureau MOgroep, brancheorganisatie voor Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening De leden van de adviesraad beogen: te adviseren over de (meer)jarenplanning; te reflecteren op de activiteiten en de voortgang; inzichten uit het eigen werkveld in te brengen. Vanwege de rolwisseling van het Expertisecentrum Mantelzorg naar een expertisenetwerk in 2014 bezinnen we ons op de functie en leden van de adviesraad. We verkennen de mogelijkheden om de adviesraad op een andere wijze vorm te geven. Evaluatie, verantwoording en afstemming met het Ministerie van VWS Het Expertisecentrum Mantelzorg dient een werkplan in voor uitvoering in 2014 en 2015. Ook legt Movisie in samenwerking met Vilans jaarlijks aan het Ministerie van VWS verantwoording af over het Expertisecentrum Mantelzorg in de vorm van een inhoudelijke verantwoording en een financiële verantwoording in de portal, ondersteund door een accountantsverklaring. Drie maal per jaar informeert de projectleider van het Expertisecentrum Mantelzorg de accounthouder van de afdeling DMO van het Ministerie van VWS over de voortgang en plannen. Van Centrum naar Netwerk Werkplan Expertisecentrum Mantelzorg 2014 en 2015 december 2013 14
5 Begroting 2014 Pers. kosten MOVISIE Kosten derden Vilans Kosten derden Materiële kosten 1 Kennis bundelen 99.550 82.995 7.000 5.500 2 Kennis borgen 90.850 73.200 12.000 3.500 3 Kennis richten 37.450 35.250 2.000 500 Totaal 227.850 191.445 21.000 9.500 Totaal 2014 449.795 2015 Pers. kosten MOVISIE Kosten derden Vilans Kosten derden Materiële kosten 1 Kennis bundelen 99.550 82.995 7.000 5.500 2 Kennis borgen 90.850 73.200 12.000 3.500 3 Kennis richten 37.450 35.250 2.000 500 Totaal 227.850 191.445 21.000 9.500 Totaal 2015 449.795 2014 en 2015 Pers. kosten MOVISIE Kosten derden Vilans Kosten derden Materiële kosten 1 Kennis bundelen 199.100 165.990 14.000 11.000 2 Kennis borgen 181.700 146.400 24.000 7.000 3 Kennis richten 74.900 70.500 4.000 1000 Totaal 455.700 382.890 42.000 19.000 Totaal 2014 en 2015 899.590 De uitgewerkte begroting is opgenomen in bijlage 2. Van Centrum naar Netwerk Werkplan Expertisecentrum Mantelzorg 2014 en 2015 december 2013 15
Bijlage I: Strategisch krachtenveld (uit werkplan 2013) Onderstaand schema geeft een overzicht van actoren die te maken hebben met mantelzorgbeleid en -ondersteuning. Het is niet uitputtend. Toelichting Het onderste deel (groen/grijs) van het schema toont het lokale/regionale speelveld van partijen, waar mantelzorgbeleid en -ondersteuning een integraal aspect zal (moeten) gaan vormen. In de lokale benadering, waar De Kanteling en de wijk/buurtgerichte invalshoek steeds meer opgang doen, heeft informele zorg een belangrijke positie. Gemeenten, zorgverzekeraars en de landelijke overheid (donkergroen) vervullen daarin een centrale (regie)rol. Achter de lokale spelers (groen) bevinden zich hun landelijke koepels (grijs). Het Expertisecentrum Mantelzorg heeft met alle koepels van deze partijen contacten en/of samenwerkingsrelaties. Ook met veel lokale partners heeft het Expertisecentrum Mantelzorg samengewerkt in een groot aantal projecten. Daarmee behoren al deze actoren tot de doelgroep van het Expertisecentrum Mantelzorg. Onder de streep staan de landelijke partijen die in de randvoorwaardelijke sfeer relevant zijn voor mantelzorgbeleid en -ondersteuning. Werkgevers en opleidingen scheppen de voorwaarden voor professionals om vrijwilligers, mantelzorgers en hun sociale netwerk adequaat te kunnen ondersteunen en stimuleren. In het bovenste deel (blauw/grijs) van het schema zijn vier lagen te onderscheiden: 1. Belangenbehartiging (beroepsgroepen en patiënten-/cliëntenvertegenwoordiging); 2. Opleidingen (Wo, Hbo, Mbo, na-/bijscholing); 3. Kennis, advies, onderzoek (universiteiten en hogescholen in de functie van kennis- en expertisecentra, kennisinstituten, adviesraden en adviesbureaus); 4. Landelijk beleid (departementen en politiek). Eigenlijk moeten deze lagen beschouwd worden als derde dimensie van het onderste deel van het schema: namelijk boven/onder het lokale speelveld. De beroepsgroepen en cliënten kennen (1) hun eigen belangenbehartigers; Beroepsgroepen kennen hun (2) opleidingen tot de betreffende beroepen; Een veld van kennis-, onderzoeks- en adviesorganisaties (3) voedt de beroepsgroepen, de cliënten en de landelijke overheid; De landelijke overheid (4) schept een kader van beleid, wet- en regelgeving en stimulerende maatregelen. Met bijna alle in het schema genoemde partijen heeft het Expertisecentrum Mantelzorg contacten en/of samenwerkingsrelaties. Zij behoren daarmee tot de doelgroep van het Expertisecentrum. De provinciale overheden zijn niet opgenomen in het schema. Aanvankelijk formuleerden zij ook beleid ten aanzien van mantelzorgondersteuning maar dat is nu vrijwel overal verschoven naar de lokale overheden. De CMO s (in het schema onder 3 kennis, advies en onderzoek) vormen een afgeleide van het provinciaal beleid. Met de nog bestaande CMO s heeft het Expertisecentrum Mantelzorg nauwe contacten en samenwerkingsrelaties. Van Centrum naar Netwerk expertisecentrum mantelzorg 16
Landelijk beleid Departementen: VWS (DMO, DLZ, MEVA) OCW SZW Politiek: Partijen Vaste kamercies kennis onderzoek advies s opleidingen belangen behartiging ZonMw SCP EM MOVISIE Vilans KCWZ Na- en bijscholing: Verwey Jonker Trimbos Nivel NJi Beroepsgroepen: V&VN NVMW VGVZ NIP LHV CMO s Universiteiten: UvA VU UU MBO: SPH SPW CMV VZ Hogescholen: HvA HU HH Fontys HBO: Social work Verpleegkundige POH, TGJ Paramedici Patiënten/ cliënten: Zorgbelang Nl LOC NPCF Alzheimer NL CG Raad Mezzo Adviesraden: WRR RMO RVZ CVZ WO: Huisarts Adviesbureau s: DSP PON HHM NOV Mezzo Vrijwilligers BTN Actiz GGZ NL VGN JZ NL RIBW alliantie Reval. NL a. lokaal b. regionaal c.landelijk d. vrijwilligers in de zorg Zorg i. VVT ii. GGZ iii. GZ iv. VG v. JZ vi. RIBW vii. Reval. centrum Mezzo BMZM Mantelzorg i. steunpunten ii. mantelzorgmakelaars iii. mantelzorg in instellingen VWS langdurige zorg VNG Gemeenten 1. Beleid 2. Uitvoering 3. Financiering 4. Belangenbehartiging Zorgverzekeraars Welzijn i. ouderenwerk ii. jongerenwerk iii. maatsch. werk ZN MO Groep MEE NL Woning corporaties Preventie GGD Aedes GGD NL Zorgaanbieders i. huisarts ii. ziekenhuis iii. paramedici LHV LVE NVZ VNO/NCW Vakbonden werkgevers opleidingen MBO, HBO en WO zorg & welzijn MBO- en HBO-raad VSNU Van Centrum naar Netwerk expertisecentrum mantelzorg 17
Bijlage II: Uitgewerkte begroting Begrotingsplan: somma personele en materiële kosten Bedragen in euro's Per jaar 2014 & 2015 1 Kennis bundelen Personele kosten (Movisie) 99.550 199.100 Diensten derden (Vilans) 82.995 165.990 Diensten derden (overigen) 7.000 14.000 Materiële kosten 5.500 11.000 Subtotaal 195.045 390.090 2 Kennis borgen Personele kosten (Movisie) 90.850 181.700 Diensten derden (Vilans) 73.200 146.400 Diensten derden (overigen) 12.000 24.000 Materiële kosten 3.500 7.000 Subtotaal 179.550 359.100 3 Kennis richten Personele kosten (Movisie) 37.450 74.900 Diensten derden (Vilans) 35.250 70.500 Diensten derden (overigen) 2.000 4.000 Materiële kosten 500 1.000 Subtotaal 75.200 150.400 TOTAAL KOSTEN 449.795 899.590 Van Centrum naar Netwerk expertisecentrum mantelzorg 18
Specificatie begroting inzet personeel uren/kosten Movisie Activiteiten Uren Tarief Per jaar 2014 & 2015 1 Kennis bundelen Expert 0 140 0 0 Senior 310 119 36.890 73.780 Junior 605 92 55.660 111.320 Project assistent 100 70 7.000 14.000 Subtotaal 1.015 99.550 199.100 2 Kennis borgen Expert 50 140 7.000 14.000 Senior 250 119 29.750 59.500 Junior 550 92 50.600 101.200 Project assistent 50 70 3.500 7.000 Subtotaal 900 90.850 181.700 3 Kennis richten Expert 0 140 0 0 Senior 150 119 17.850 35.700 Junior 175 92 16.100 32.200 Project assistent 50 70 3.500 7.000 Subtotaal 375 37.450 74.900 TOTAAL AANTAL UREN & KOSTEN 2.290 227.850 455.700 Van Centrum naar Netwerk expertisecentrum mantelzorg 19
Specificatie begroting kosten derden Vilans inzet personeel uren Activiteiten Uren Tarief Per jaar 2014 & 2015 1 Kennis bundelen Expert 100 135 13.500 27.000 Senior 180 118 21.240 42.480 Junior 465 95 44.175 88.350 Project assistent 60 68 4.080 8.160 Subtotaal 805 82.995 165.990 2 Kennis borgen Expert 100 135 13.500 27.000 Senior 200 118 23.600 47.200 Junior 380 95 36.100 72.200 Project assistent 0 68 0 0 Subtotaal 680 73.200 146.400 3 Kennis richten Expert 50 135 6.750 13.500 Senior 0 118 0 0 Junior 300 95 28.500 57.000 Project assistent 0 68 0 0 Subtotaal 350 35.250 70.500 TOTAAL AANTAL UREN & KOSTEN 1.835 191.445 382.890 Van Centrum naar Netwerk expertisecentrum mantelzorg 20
Specificatie materiële kosten in euro's Per jaar 2014 & 2015 1 Kennis bundelen Algemeen 5.500 11.000 Diensten derden algemeen 7.000 14.000 Diensten derden (Vilans) 82.995 165.990 Subtotaal 95.495 190.990 2 Kennis borgen Algemeen 3.500 7.000 Diensten derden algemeen 12.000 24.000 Diensten derden (Vilans) 73.200 146.400 Subtotaal 88.700 177.400 3 Kennis richten Algemeen 500 1.000 Diensten derden algemeen 2.000 4.000 Diensten derden (Vilans) 35.250 70.500 Subtotaal 37.750 75.500 TOTAAL MATERIËLE KOSTEN 221.945 443.890 Van Centrum naar Netwerk expertisecentrum mantelzorg 21