Samenvatting Geschiedenis Examenkatern Historische context 1 Republiek Karel V was van plan alle Nederlanden vanuit 1 plaats te besturen. Die plaats was brussel, want de Zuidelijke Nederlanden waren in Karels tijd belangrijker dan de Noordelijke Nederlanden. Daar woonden de machtigste edellieden en daar waren de grootste steden. Het zuiden liep ook voorop de reformatie. Er waren in die tijd veel religieuze spanningen en veel inwoners uit de Nederlanden waren het niet eens met de centralisatie politiek. Uiteindelijk ontstond er een opstand in de Nederlanden. Deze opstand leidde tot een zelfstandige republiek in het Noorden. In 1648 werd de Republiek erkend als zelfstandige staat. In 1555 droeg Karel V zijn troon op aan zijn zoon Filips II. Belangrijke gebeurtenissen:
Deelcontext 1 Opstand in de Nederlanden (1515-1572) Karel V was heerser over een groot Europees rijk. Het omvatte onder meer het grootste deel van Nederland, België en Luxemburg. In de 15e eeuw was er een oplevende handel en geldeconomie. Een deel van het geld dat de stedelingen verdienden moesten ze als belasting afdragen aan Karel V. In ruil daarvoor kregen allerlei privileges (voorrechten: dat ze bijv zelf een stadsmuur mochten bouwen). Hierdoor kregen steden sterke posities. Karel V had als belang centralisatie. Hij voerde dus een politiek van centralisatie (staatsvorming) en koos Brussel als het politiek centrum voor alle Nederlanden. Bij zijn bestuur gebruikte hij naast edellieden ook ambtenaren, die daardoor de macht kregen ten koste van de adel. Karels hervorming zorgde voor ontevredenheid onder edellieden en stadsbewoners. Daarnaast ontstond er onrust op religieus gebied. Eeuwenlang was Europa Katholiek geweest, maar in de 16e eeuw ontstond de Reformatie. Een groeiende groep gelovigen vond dat de katholieke kerk bol stond van misstanden. Belangrijke mensen tijdens de Reformatie waren de Duitse monnik Maarten Luther en de Frans-Zwitserse geleerde Johannes Calvijn. Zij vonden het niet terecht dat de kerk zoveel macht naar zich toe getrokken had en maakten bezwaar tegen wetten en regels die de kerk zelf had bedacht. Luther en Calvijn vonden dat mensen zich alleen hoefden te houden aan gods voorschriften in de Bijbel. Daarom moedigden ze gelovigen aan de Bijbel zelf terug te lezen. De Bijbel moest daarom ook in volkstaal worden verspreid, dit werd gemakkelijker door de uitvinding van de boekdrukkunst in de 16e eeuw. Karel V was het niet eens met de protestanten. Hij wilde dat Luther zijn bezwaren terug nam. Daarom moest Luther voor de Rijksdag in Worms verschijnen (1521). Luther nam zijn bewaren niet terug. Daarom besloot Karel V al Luthers rechten te ontnemen. Hij verbande Luther uit het Duitse rijk en gaf de opdracht al Luther zijn boeken te verbranden. Hierdoor kreeg Luther juist steun van een aantal Duitse vorsten, die ook bezwaren hadden tegen de Katholieke kerk. Kort daarna ontstonden er aparte protestantse kerken, waaronder de lutherse en de calvinistische. In het Duitse rijk waar Karel V de keizer was lukte het hem niet het protestantisme te stoppen. Veel vorsten waren daar overgegaan op het Lutheranisme. In 1555 moest Karel zich daarbij neerleggen. Voortaan gold daar de afspraak: cuius regio, eius religio wiens gebied, diens religie. Dat hield in dat de vorsten het geloof in hun gebied mochten bepalen.
In de Nederlanden had het Calvinisme het meeste aanhang. Calvijn en zijn aanhangers waren van mening dat lagere overheden zich tegen een hogere overheid mochten verzetten, als deze gods geboden niet naleefde. Calvijn vond ook, dat onderdanen zonder toestemming van hun vorst een kerk mochten beginnen. Dat deden de calvinisten dus ook. Karel V pakte ketters in de Nederlanden hard aan. Er waren bloedplakkaten, dat waren doodstraffen voor ketters. De opstand begon als meningsverschil over de manier waarop de overheid reageerde op het protestantisme. Daarom vroegen een groot aantal edellieden in 1566 de kettervervolging te stoppen. Filips II bleef in Spanje, maar zijn plaatsvervanger in de Nederlanden besloot de vervolging tijdelijk stil te leggen. Hierdoor kregen calvinisten de ruimte om te preken in de buitenlucht. Er ontstond in 1566 een beeldenstorm. In het hele land gingen ketters in katholieke kerken en kloosters beelden en versieringen stuk slaan. Zij deden dat omdat volgens de bijbel beeldenverering niet bestond. Filips II stuurde daarom de hertog van Alva naar de Nederlanden om orde te stellen. Alva richtte een rechtbank de Raad van Beroerten, op om alle schuldigen van de beeldenstorm te straffen. Duizenden ontvluchten Nederland. Ook Willem van Oranje een hoge edelman en stadhouder (plaatsvervanger) van Filips in Holland, Zeeland en Utrecht. Hij was zelf katholiek maar tegen kettervervolgingen. Hij legde het stadhouderschap neer en bracht legers op de been die de Nederlanden binnenvielen. Ze hadden niet veel succes. Wie wel succes hadden waren de watergeuzen (waterpiraten), zij kregen van Willem toestemming om op zee schepen aan te vallen en in feite een guerrillaoorlog te voeren in Holland en Zeeland. In 1572 veroverden ze het stadje Den Briel. Steeds meer steden sloten zich aan bij de opstand. Het aanwezige deel van de Statenvergadering in Holland erkende Willem van Oranje opnieuw als stadhouder. Door deze beslissing was Willem in feite aanvoerder van de opstandelingen tegen Spaanse troepen, dus tegen Filips II.
Deelcontext 2 Ontstaan van de Republiek (1572-1588) Nadat de watergeuzen in 1572 den Briel hadden ingenomen, kreeg de opstand steeds meer aanhangers. Daarom besloot de hertog van Alva militair hard in te grijpen. In de Nederlanden ontstond een burgeroorlog, waarbij verschillende groepen tegenover elkaar kwamen te staan. De Calvinisten en de Katholieken, daar tussen was een grote groep mensen die in vrede wilden leven. Willem van Oranje vond dat de Katholieken en Protestanten vrij hun geloof uit mochten oefenen, hij probeerde verschillende stromingen te vriend te houden voor zoveel mogelijk aanhang. Hij voerde een propagandaoorlog, waarin hij zoveel mogelijk zweeg over religie en nadruk legde op de eenheid van de Nederlanden. Willem van Oranje wilde dat de spaanse legers en hertog Alva uit zijn vaderland zouden verdwijnen. Hij bleef wel trouw aan Filips II. Filips II was niet onder de indruk van Oranjes propaganda en hield zijn leger in de Nederlanden. Hertog Alva vertrok wel, omdat hij er niet in slaagde de opstand neer te slaan. De strijd ging daarna nog wel door. Filips II kwam steeds meer in geldnood. Daardoor werden de Spaanse legers in de Nederlanden slecht betaald. Dit leidde tot opstanden onder de soldaten, muiterijen. Daarbij gingen soldaten plunderen en soms zelf moorden. De Nederlandse bevolking leed hierdoor. Hierdoor gingen de gewesten goed samenwerken. In 1576 eiste een groot deel van de gewesten in de pacificatie van Gent dat de Spaanse troepen zouden vertrekken. Ook gewesten die katholiek waren en trouw aan Filips II, ondertekende de pacificatie. In de Pacificatie was vastgelegd dat het grootste deel van de Nederlanden katholiek zou blijven. Alleen Holland en Zeeland werden calvinistisch. Ook was de afspraak dat de katholieken en de calvinisten elkaar met rust zouden laten. Dat was in praktijk niet zo. In de Zuidelijke gewesten waren er radicale calvinisten, waardoor veel katholieken Filips II weer gehoorzaamde. De zuidelijkst gelegen Nederlanden kwamen weer in Spaanse handen. Tegelijkertijd slaagden de opstandelingen erin de spanjaarden definitief uit Holland te verdrijven, De strijd verplaatste zich buiten Holland en Zeeland. Een aantal opstandige gewesten sloot in 1579 een bondgenootschap tegen de Spaanse troepen, de Unie van Utrecht. Filips II accepteerde dit niet en gaf Willem van Oranje de schuld van de opstand en zette een prijs op zijn hoofd. Dat vonden veel opstandelingen onacceptabel. Ze konden hem dan niet meer gehoorzamen. In het Plakkaat van Verlatinghe kondigden ze in 1581 aan zonder hem verder te gaan. De gewesten waren opzoek naar een plaatsvervanger voor Filips II. In 1584 werd de leider van de opstand Willem van Oranje vermoord.
Het leger van Filips veroverde langzaam de Zuidelijke Nederlanden en in 1585 kreeg het zelf de belangrijke havenstad Antwerpen, de Val van Antwerpen. Op zoek naar steun klopten de opstandige gewesten aan bij Engeland, een andere vijand van Filips. Engeland stuurden troepen en geld, waardoor de opstandige Nederlanden zich enigszins konden herstellen. Maar al snel hield de samenwerking op. Zo kwam het dat de Noordelijke Nederlanden er in 1588 alleen voor stonden en besloten de soevereiniteit op zich te nemen. Dit was bijzonder, want in deze tijd was iedereen gewend dat ieder land een heer of koning als soeverein had. Amsterdam kon na de val van antwerpen, uitgroeien tot een van de belangrijkste havensteden uit die tijd. Daardoor hadden de Noordelijke Nederlanden voldoende geld om de oorlog voort te zetten en konden zij uitgroeien tot een zelfstandige republiek: de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Pas in 1648, bij de Vrede van Munster, legde de achterkleinzoon van Filips II zich bij de situatie neer.
Deelcontext 3 Ontstaan van de Gouden Eeuw (1588-1648) De republiek maakte vanaf haar ontstaan een opmerkelijke economische bloei. Vooral in Holland en Zeeland was sprake van een Gouden Eeuw. Er waren drie belangrijke oorzaken voor de opbloeiende economie in het noorden: 1. De zwakke feodale traditie De feodale verhoudingen op het platteland verdwenen vrij geheel. Boeren hoefden hun producten niet meer aan hun heer af te staan, maar konden die op de markt verkopen (commercialisering). 2. De handel op het Oostzeegebied Graan, hout, vis en andere bulkgoederen werden uit het oostzeegebied gehaald. Dit leverde een zeer groot bijdrage aan de economie, deze handel noem je moedernegotie. Een van de gevolgen hiervan was dat er genoeg graan was, waardoor de boeren andere landbouwproducten konden verbouwen (specialisatie). Veel boeren specialiseerden zich in veeteelt, omdat dat weinig mankracht kostte. 3. De val van Antwerpen In 1585 veroverde het Spaanse leger Antwerpen. Om te voorkomen dat de Spanjaarde veel van deze verovering profiteerden, blokkeerden de noordelingen de Schelde. Dat was de zeearm die de haven verbond met de noordzee. Deze blokkade bracht een stroom van vluchtelingen op gang, door de economie en religie voor sommige mensen. De gewesten in de republiek gingen samenwerken. Er ontstond een groep rijke burgers, die grote politieke invloed kregen. Deze regenten bestuurden de steden en zaten in de besturen van de gewesten, de Gewestelijke Staten. Elk gewest had dus zijn eigen bestuur. De Gewestelijke Staten vaardigen hun eigen wetten uit, hieven belastingen en waren verantwoordelijk voor rechtspraak. Maar sommige zaken konden de gewesten niet zelfstandig regelen, zoals hun leger en hun buitenlandse politiek. Om daarover te besluiten kwamen vertegenwoordigers van de Gewestelijke Staten samen in een vergadering: De Staten-Generaal. Samen hieven ze een aantal belastingen om leger en vloot te kunnen betalen. In de Staten-Generaal was Holland het belangrijkste gewest, het bracht de helft van de algemene belastingen. Vertegenwoordigers van gewesten moesten dus veel met elkaar onderhandelen. Een grote rol was daarbij weggelegd voor de raadpensionaris van Holland. Hij was erg machtig. Tegenover de raadpensionaris stond de stadhouder. In opdracht voerde de stadhouder het opperbevel van het leger uit. De Staten-Generaal kreeg steeds meer macht, zo bestuurden ze de Generaliteitslanden. Dat waren gebieden die de republiek tijdens de oorlog met Spanje aan haar grondgebied had toegevoegd. Met name delen van Vlaanderen, Brabant en Limburg. Dit werden geen zelfstandige provincies, maar gebiedsdelen
die vanuit Den Haag werden bestuurd. Ook kreeg de Staten-Generaal bemoeienis met de internationale handel. Door de oorlog met Spanje hadden de Nederlanders geen toegang meer tot de portugese havens. Daarom probeerden Nederlandse handelaren zelf op Azië te varen. Daarom werd in 1602 de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) opgericht. De Staten-Generaal steunden dit initiatief: ze gaven de compagnie het monopolie op de handel voor Azië voor de hele republiek. In het midden van de 17e eeuw was de commerciele economie in de Republiek tot grote bloei gekomen. Dat kwam omdat er rekening werd gehouden met handelsbelangen. Veel regenten waren handelaren en hadden de belastingopbrengsten nodig om de oorlog te bekostigen. Omdat de welvaart groot was kwamen er luxegoederen op de markt. Burgers kochten in de Republiek: boeken en kochten schilderijen. Er was veel vraag naar arbeidskrachten. Veel van deze immigranten waren simpele dagloners. Maar voor buitenlandse kooplieden was de republiek een aantrekkelijke vestigingsplaats. Er kwam aan het einde van de 17e eeuw een einde aan de ongekende bloei van Holland en Zeeland. De republiek kreeg concurrentie van met name Frankrijk en Engeland. Uiteindelijke raakte de republiek hun leidende positie kwijt.