NIEUWSBRIEF september 2015

NIEUWSBRIEF september 2015 De zomer is voorbij, tijd voor de tweede nieuwsbrief van het jaar. Het eerste halfjaar van 2015 is voor het Planetarium een drukke periode geweest: voor de rondleiders weer meer groepen om rond te leiden en voor de onderhoudsgroep veel kleine storingen in de mechanieken. Klagen wij hierover? Natuurlijk niet, want hier doen we het voor: mensen laten genieten van de wonderlijke mechanieken en bouwwerken van een beroemde, onbekende Achterhoeker Henk Olthof. In deze nieuwsbrief komen twee onderwerpen aan bod. Weinig mensen zullen ervan gehoord hebben, maar in de nacht van 30 juni op 1 juli hebben we ongemerkt één seconde cadeau gekregen. Hoe dat zit, leest u in het eerste artikel. Het tweede artikel gaat over de dierenriem. Uw horoscoopsterrenbeeld komt in bijna elke rondleiding in Toldijk wel aan bod. Het tafelplanetarium dat Henk Olthof in 1980 bouwde, geeft hiertoe genoeg aanleiding. Er zullen weinig planetaria in Nederland zijn, waar zo gemakkelijk uitgelegd kan worden waarom de tijdlijn van de astrologische dierenriem afwijkt van de astronomische. Sinds kort kunt u na een bezoek aan ons planetarium met een A5-je in uw binnenzak thuis uitleggen wat u in het planetarium te horen heeft gekregen. De laatste schrikkelseconde? In de nacht van 30 juni op 1 juli hebben we één seconde cadeau gekregen. U zult er niet van wakker gelegen hebben, maar tussen 30 juni 2015 23:59:59 en 1 juli 2015 00:00:00 UTC (Universal Time) heeft de International Earth Rotation and Reference Systems Service (IERS) één extra seconde ingelast: 23:59:60. In Nederland wees de klok bij die seconde een andere tijd aan: 01:59:60 uur METZ. De wekker op ons nachtkastje wijst namelijk niet de UTC-tijd aan maar de METZ-tijd. Over welke tijdsaanduidingen hebben we het en waarom die schrikkelseconde? Greenwich We moeten - net als u dat Henk Olthof in de aardbol hoort zeggen, terwijl hij dat met een dia ondersteunt - eerst naar Greenwich, een buitenwijk van Londen. Ongetwijfeld weet u dat als u de aardbol rond vliegt, u een 'bocht' van 360⁰ heeft gemaakt. Een bol heeft geen begin en einde, en dus moet één van de denkbeeldige lijnen (meridianen) van de Noordnaar de Zuidpool aangewezen worden om met het tellen van die 360⁰ te beginnen. Frankrijk had in 1634 de lengtegraad vlak bij Parijs vastgesteld als de nulmeridiaan. De Engelsen wilden niet achterblijven en in 1675 gaf koning Karel II de opdracht tot de bouw van het Koninklijk

Observatorium van Greenwich, waarna de Koninklijke Astronoom John Fleemsteed in 1685 de eerste 'Engelse' nulmeridiaan uitzette. Ook andere landen kenden hun eigen nulmeridiaan. Zo gebruikte de cartograaf Mercator uit de Lage Landen de meridiaan over het Canarische eiland Fuerteventura als nulmeridiaan. Andere cartografen hielden het op Rome, Kopenhagen, Jeruzalem, St. Petersburg, Pisa en ga maar door. De allereerste Greenwich Observatory nulmeridiaan lag overigens over Alexandrië, destijds de woonplaaats van Ptolemeüs, die als allereerste een kaart van de wereld tekende en logischerwijs zijn eigen woonplaats als verticale nullijn nam. Het zou tot ver in de 19 e eeuw duren voor alle neuzen één kant op zouden wijzen. Maar in 1884 was het zo ver. In dat jaar vond in Washington de International Meridian Conference plaats om de ligging van de nulmeridiaan wereldwijd vast te leggen en om de tijd te standaardiseren. Ook Nederland behoorde tot de vijfentwintig beschaafde landen die door de Amerikaanse regering waren uitgenodigd om de Engelse nulmeridiaan tot internationale nulmeridiaan te verheffen. Een aantal landen verzette zich daartegen, maar uiteindelijk ging in 1911 Frankrijk als laatste om. De internationale nulmeridiaan was een feit, Greenwich stond op de wereldkaart. De conferentie had echter nog een doel: standaardisering van de tijd om zo een einde te maken aan de spraakverwarring over het uur van de dag. Zelfs in een klein land als Nederland was het een chaos. Elke streek of zelfs plaats kende zijn eigen tijd. De onderstaande ingezonden brief van een reiziger rond 1900 in het vakblad voor de horlogemaker Christiaan Huygens spreekt boekdelen: Onlangs vertrok ondergeteekende uit een plaatsje over de grens te 12.11 Duitschen tijd en arriveerde te Venlo 11.42 spoortijd; de torenklok te Venlo stond op 12.07. Mijn trein naar Amsterdam vertrok te 3.42; de vier uur welke ik had, wilde ik besteden voor een uitstapje naar Tegelen. De tram naar Tegelen stond reeds bezet met publiek voor het station. Hoe laat vertrek je, conducteur? Te 12.50, mijnheer. Nu, dan ga ik nog een half uurtje de stad in. Pardon, mijnheer, wij gaan nu, het is al over tijd. Maar het is toch pas 11.52? Jawel, maar wij rekenen Duitschen tijd. Conducteur, ik moet te 3.42 spoortijd naar Amsterdam. Kan ik terug rijden, of moet ik loopen? Niet nodig, mijnheer, te 3.40 gaan wij van Tegelen en dan is U zoowat 3.30 aan het statil (station). Jawel, 3.40 vertrekken, 3.30 aan het statil, houd nu je hoofd maar bij elkaar. Wat wonder, dat de gemoedelijke conducteur de helft der passagiers moest inlichten, hoe laat het vertrek en aankomst te Venlo was in Duitschen tijd, spoortijd en Venloschen tijd. Zal dit beter worden met eenheid van Tijd, vooral als het Amsterdamschen Eenheidstijd wordt? Om dit soort verwarring uit te bannen werd tijdens de conferentie in Washington gekozen voor één wereldstandaardtijd, de Greenwich Time: het moment waarop in Greenwich de zon in het zuiden op het hoogste punt aan de hemel staat, werd aangewezen als 12 uur 's middags. Echter, de snelheid van de aarde rond de zon is niet constant. Het varieert enigszins met de jaargetijden ten gevolge van

o.a. de elliptische vorm van de aardbaan. (Het verschil kan oplopen tot ca. 16 minuten.) Daarom werd er een gemiddelde tijd over het jaar genomen. De benaming voor de Greenwichtijd was een feit: Greenwich Mean Time (GMT). Lange tijd was deze tijd internationaal de standaardtijd. Zeker toen vanaf 5 februari 1924 de BBC op de radio de zes beroemde piepjes liet horen. Bij het zesde piepje kon de hele wereld zijn horloge gelijk zetten. Immers, radiogolven verspreiden zich met de snelheid van het licht. Binnen een tiende van een seconde was de piep de hele wereld over. Nauwkeurig genoeg voor dagelijks gebruik. Maar 12 uur GMT is geen 12 uur MET (Midden Europese Tijd). Deze laatste tijd is de tijdschaal die wij in Nederland sinds 1897 hanteren. Deze is gebaseerd op de hoogste stand van de zon om 12 uur op een meridiaan vlakbij Berlijn. Tel daar ook nog één uur bij vanwege de zomertijd (MEZT = Midden Europese Zomer Tijd) en we hebben de twee uur verschil tussen GMT en MEZT te pakken. (De zonnewijzer achter de Eiffeltoren aan de Hoogstraat staat momenteel afgesteld op MEZT; als de wintertijd ingaat, dient de zonnewijzer weer teruggezet te worden naar MET. ) UTC-tijd De GMT was tot de tweede helft van de 20e eeuw nauwkeurig genoeg. Maar in 1972 vonden de astronomen dat het tijd werd voor een stabielere standaardtijd. Technologische ontwikkelingen vroegen om een meer nauwkeurige tijdsaanduiding. En dat werd vanaf dat jaar de UTC, de gecoördineerde wereldtijd van 260 atoomklokken op 49 plaatsen. Voor de meeste atoomklokken wordt daarbij gebruikgemaakt van het scheikundig element cesium. Het internationale letterwoord UTC is overigens een uiterst 'politiek' letterwoord, want de letters staan nergens voor. De Fransen stelden TUC (Temps Universel Coordonné) voor en de Engelsen kwamen met CUT (Coordinated Universal Time) aanzetten. Voor de lieve vrede werd het uiteindelijk UTC; het had net zo goed CTU kunnen zijn. De technologie van vandaag vraagt om nog nauwkeurigere klokken met als gevolg dat er tegenwoordig verschillende versies van de Universal Time zijn. Bij de nieuwste 'klokken' wordt de tijd gemeten aan de hand van verre quasers (zeer heldere sterrenstelsels met een superzwaar zwart gat vanaf de verste uithoeken en uit de begintijd van het heelal). Schrikkelseconde De UTC-tijd is dus gebaseerd op de atoomklok en houdt dus geen rekening met de rotatiesnelheid van de aardas. Daarom is er van tijd tot tijd een aanpassing nodig: de schrikkelseconde. Deze is nodig om aardse klokken weer exact in de pas te laten lopen met de rotatie van de aarde. Onze moeder aarde is namelijk nogal wispelturig. De draaiing om zijn as is minder gelijkmatig dan wij denken door o.a. massaverplaatsingen binnen de aarde en het smelten van de poolkappen. Maar de belangrijkste veroorzaker van de wispelturigheid is onze maan. Door de invloed van vooral de maan veranderen de oceanen in één bewegende massa (eb en vloed). Hierdoor gaat de aarde langzamer draaien: globaal elke Overzicht van de 26 ingelaste schrikkelseconden

100 jaar 2,3 seconden per dag. En dus gaan de klokken ten opzichte van de aardrotatie te snel lopen en is het af en toe nodig de tijd 'terug te zetten'. En daarom werd in 1972 besloten tot de invoering van de schrikkelseconde; de International Earth Rotation and Reference Systems Service (IERS) bepaalt wanneer we er een seconde bijkrijgen. (Het is theoretisch ook mogelijk dat er een seconde afgaat.) De schrikkelseconde wordt altijd op 30 juni of op 31 december ingelast. Op 30 juni j.l. was het weer zo ver; die nacht werd de 26ste seconde ingelast sinds de invoering in 1972. Er gaan echter al geruime tijd stemmen op om de schrikkelseconde af te schaffen. Computer- en gpssystemen gaan er niet altijd zorgvuldig mee om. Belangrijke systemen raken van slag. Het voordeel van de precieze tijdmeting weegt niet op tegen het economisch nadeel. Het is dan ook niet uitgesloten dat de extra seconde van 30 juni de laatste schrikkelseconde in de geschiedenis zal zijn. Aan het einde van dit jaar komen de 'wijze heren' bij elkaar om een besluit te nemen. De bookmakers houden het op: afschaffing. De dierenriem uitgetekend Als u geboren bent op 19 juli bent u een Kreeft en op 2 april een Ram. Waarom? Het tafelplanetarium in Toldijk zet veel bezoekers hierover aan het denken. Astronomie en astrologie komen elkaar aan het tafelplanetarium tegen. Het gesprek hierover is vaak nog niet voorbij als men de Hoogstraat uit is op weg naar huis. Sinds kort kan de discussie thuis voortgezet worden, want Henk Stemerding heeft het verschil tussen de astrologische kalender en de astronomische kalender met één tekening helder in beeld gebracht. Voldoende reden om hier in deze nieuwsbrief aandacht aan te besteden. Net zoals er een wereldkaart gemaakt kan worden met de landen erop, kan dat ook van de sterrenhemel aan de hand van sterrenbeelden. Er zijn 88 sterrenbeelden in allerlei soorten en maten: groot (Waterslang) en klein (Zuiderkruis), fantasierijk (Cassiopeia) en -arm (Winkelhaak), recht boven ons in Toldijk (Grote Beer) of alleen te zien aan de andere kant van de aardbol (Centaurus). Het is allemaal begonnen in het verre verleden. Voor onze westerse beschaving is de lijst met sterrenbeelden zoals die is opgesteld door Ptolemaeus (2 e eeuw n. Chr.), van belang. Veel van de sterrenbeelden die vanaf het noordelijk halfrond te zien zijn, hebben nog steeds de namen die hij gebruikte. De sterrenbeelden die te zien zijn vanaf de landen van de klassieke oudheid hebben veelal namen gekregen die afkomstig zijn uit de Griekse mythologie of van dieren. Vanaf de breedte van de Middellandse Zee is echter niet de gehele sterrenhemel te zien. Kort door de bocht kunnen we zeggen dat de sterrenhemel van het noordelijk halfrond terug te voeren zijn op de oude volken rond de Middellandse Zee. Voor de sterrenbeelden van het zuidelijk halfrond moeten we wachten tot de zeevaarders de wereldzeeën gingen bevaren. Zo heeft Cornelis de Houtman - wellicht herinnert u zich hem uit de geschiedenisboekjes van de lagere school - een twaalftal van die sterrenbeelden benoemd.

Maar 12 (eigenlijk 13) andere sterrenbeelden van de 88 nemen een bijzondere plaats aan het firmament in. Vanaf de aarde gezien liggen ze in het baanvlak van de ecliptica 1. De 20⁰ brede band van 12 (eigenlijk 13) sterrenbeelden waar de ecliptica langs heen loopt, noemen we de dierenriem 2. De verdeling van de ecliptica in de tekens van de dierenriem stamt uit de Babylonische (Chaldeeuwse) astronomie, ca. 2600 jaar geleden. De Babylonische kalender kende hierbij aan elke maand een bepaald sterrenbeeld toe, te beginnen bij de positie van de zon in het lentepunt 3, dat toen nog in de het sterrenbeeld Ram lag. Al die 12 sterrenbeelden hebben een andere vorm, grootte of ligging op die 20⁰ brede band. Maar de Babyloniërs kenden aan ieder van de sterrenbeelden een even grote plek toe van 30⁰ (360⁰ : 12 = 30⁰). Van deze indeling gaat de huidige astrologie nog altijd uit. Twaalf sterrenbeelden, te beginnen bij het lentepunt op 21 maart, elke met een segment van 30 graden op de cirkel. Op de 'dierenriemkaart' van Henk Stemerding wordt deze 'astrologische' dierenriem weergegeven op de binnenste van de twee banden. En waarom bent u nu als u op 19 juli geboren bent een Kreeft? Omdat 2600 jaar geleden het sterrenbeeld Kreeft zich op die dag achter de zon bevond. Uw sterrenbeeld is het sterrenbeeld, dat u op de dag van uw geboorte niet kunt zien. (Wilt u uw sterrenbeeld goed zien, dan kunt u het beste een half jaar na uw verjaardag naar de hemel kijken, want dan staat het sterrenbeeld helemaal van de zon afgekeerd aan de andere kant van de aarde). Op het De rode wijzer van het tafelplanetarium tafelplanetarium in Toldijk geeft Henk Olthof dat aan met de rode pijl, die tegenover de aarde meeloopt met de aarde in zijn omloopbaan. Maar als u goed naar de afgebeelde foto hiernaast kijkt, ziet u wat anders. De foto is genomen vanaf de plek van een sterrenbeeld achter de rode pijl. En wat zien we? De aarde is net naast de zon nog zichtbaar. De rode pijl, de zon en de aarde staan niet op één lijn. Heeft Henk Olthof zich vergist of klopt het bovenstaande verhaal niet? Beide beweringen zijn juist. Wel met één groot verschil: de astrologische kalender (de rode pijl) is gebaseerd op de stand van de aarde t.o.v. de sterren van zo'n 2600 jaar geleden, terwijl Henk Olthof zijn planetarium gemaakt heeft met de stand van de aarde ten opzichte van de sterren zoals die vandaag de dag aan de hemel fonkelen. Een verschil, dat zijn oorzaak vindt in de stand van de aardas ten opzichte van de zon. Bij elke tafelglobe ziet u dat de as van de globe wat gekanteld is, ongeveer 23⁰. Combineer dat met de 1 De ecliptica of schijnbare zonneweg is de schijnbare jaarlijkse baan van de zon ten opzichte van de sterren aan de hemelbol. Beter gezegd: van de zon uit gezien is de ecliptica de jaarlijkse baan van de aarde om de zon. 2 In de loop van het jaar beweegt de zon zich dan door twaalf tekens. Omdat de tekens hoofdzakelijk dieren/levende wezens zijn, werd de strook van sterrenbeelden 'dierenriem' of zodiak genoemd (uit het Grieks: zooion = levend wezen of dier). 3 Het lentepunt (ook lente-equinox of lentenachtevening genoemd) is het punt op 21 maart waarbij de schijnbare baan van de zon de hemelevenaar snijdt. Het is het begin van de lente.

snelheid waarmee de aarde op zijn as draait (één keer in de 24 uur één omwenteling; in Toldijk draaien we met een snelheid van 1000 km per uur rond, op de evenaar met 1600 km per uur), en de oorzaak van het verschil is gevonden. U heeft vroeger allemaal wel met een tol gespeeld en u heeft gezien dat als de tol niet precies rechtop staat, de zwaartekracht zal proberen om de tol om te laten vallen. Dat gebeurt echter niet. In plaats daarvan draait de rotatieas rond om de verticaal. En dat doet de aarde ook; dat noemen we precessie. Na 26.000 jaar is de aardas uiteindelijk weer op zijn oorspronkelijke stand terug. De afwijking van de as mag er zijn: nu wijst de ster Polaris (Pooslster) ons ongeveer het noorden, over 13.000 jaar zal dat de ster Wega zijn. De stand van de aardas is in de loop van 2600 jaar - de tijd die verstreken is sinds de Babyloniërs de dierenriem introduceerden en nu - zodanig veranderd, dat het sterrenbeeld dat vandaag de dag op uw geboortedag achter de zon staat één sterrenbeeld is opgeschoven ten opzichte van 2600 jaar geleden. De tijdlijn van de astrologische dierenriem wijkt dan ook sterk af van de astronomische tijdlijn. precessie Maar er zijn nog twee oorzaken van het verschil in de twee tijdlijnen aan te geven. Allereerst maakte dit artikel er al gewag van dat de sterrenbeelden afwijken in grootte en in positie. Dat betekent dat niet elk sterrenbeeld even lang achter de zon staat. De Kreeft houdt het al snel voor gezien, terwijl het sterrenbeeld Maagd het lang volhoudt. En tenslotte maakt een opmerkelijk feit alles nog wat complexer. Er zijn geen 12 sterrenbeelden die achter de zon verdwijnen maar 13. Naast de bekende sterrenbeelden van de dierenriem draait ook het sterrenbeeld Slangendrager in de carrousel van de dierenriem mee. Maar daar hebben de Babyloniërs afscheid van genomen ten gunste van zijn buurman, het sterrenbeeld Schorpioen. De meest voor de hand liggende verklaring hiervoor heeft te maken met de mythologie van de oude volken. De planeten, maan en zon maakten deel uit van de godsdienstige beleving van die volken. De maan nam daarbij een vooraanstaande plaats in. En laat die maan nu elk jaar 12x in zijn volle glorie aan de hemel schitteren (volle maan). Het getal twaalf had dus een bijzondere betekenis en daarom diende de dierenriem 12 sterrenbeelden te bevatten en geen 13. Dit is ten koste van het sterrenbeeld Slangendrager gegaan. Door dit alles wijkt de tijdlijn van de astronomische dierenriem sterk af van de astrologische dierenriem. En dat heeft Henk Stemerding in het planetarium op een wandbord en voor in de binnenzak op één A5-je glashelder inzichtelijk gemaakt. Op de volgende pagina staat de kaart afgedrukt met daarnaast de toelichting die op de achterkant van de kaart staat. Aan u om uit te zoeken wat uw astrologisch sterrenbeeld en uw astronomisch sterrenbeeld is. Toch gemakkelijk om twee sterrenbeelden te hebben; u leest vanaf vandaag maar de horoscoop van het sterrenbeeld dat u het beste uitkomt!

KORT NIEUWS Gelders Erfgoed Het Achterhoeks Planetarium is lid geworden van de Stichting Gelders Erfgoed. De stichting, hoofdzakelijk gefinancierd door de Provincie Gelderland, heeft tot doel stichtingen, verenigingen en musea die het Gelderse culturele erfgoed willen doorgeven aan de volgende generatie, te ondersteunen. Door ons lidmaatschap kunnen we een beroep doen op de experts van het Gelders Erfgoed en hebben we toegang tot een platform waar we kennis kunnen uitwisselen over het behouden van ons erfgoed. Voor het Achterhoeks Planetarium een nieuwe fase in het veilig stellen van het werk van Henk Olthof. Een website die staat als een huis Vanaf begin maart zijn we in de lucht met een nieuwe website. De oude website was aan vernieuwing toe. Naast verbeteringen is er vooral veel aandacht besteed aan een klantvriendelijke manier van aanmelding voor een bezoek aan het planetarium. Willy heeft de nieuwe website om niet gebouwd. (Zijn bedrijf is sponsor van het Planetarium geworden.) Omdat de oude website volledig overhoop is gehaald, vreesden we bij de introductie kinderziektes. Onterecht, van de eerste dag af hebben we geen enkel probleem gekend en de nieuwe aanmeldingsprocedure blijkt een schot in de roos. Willy, chapeau! Zonsverduistering De voorspellingen voor de 20e maart waren hoopgevend. Het journaal van de dag ervoor meldde het nog: de bewolking zou in de loop van de nacht breken en de kans om de gedeeltelijke verduistering te kunnen waarnemen was groot. Net als vele sterrenwachten hielden wij dan ook open huis. Maar toen we 's morgens om negen uur de poort openden, was het al duidelijk: de zonsverduistering zou letterlijk de mist ingaan. Aan een handje vol bezoekers en twee schoolklassen die toch naar de Hoogstraat waren gekomen, konden we de verduistering alleen tonen op het computerscherm en in de 'zuidelijke hemel'. In dat gebouw heeft Henk Olthof namelijk in de koepel één van zijn wonderlijke mechanieken ingebouwd: de simulatie van een zonsverduistering. Al met al toch een teleurstelling; de zonnekijker kon in de kast blijven. Vooral sneu voor de schoolklassen die naar het planetarium waren gekomen. De eclipsbrilletjes waren niet nodig. De enige die het niet liet afweten was onze replica van het Eisinga Planetarium. Tien minuten voor de verduistering inviel, gingen in dit gebouw de lichten knipperen en de bellen rinkelen. Nevel of niet, het uurwerk liet ons niet in de kou staan; het planetarium deed wat die moest doen: een verduistering melden!

De tienduizendste bezoeker Henk Olthof heeft tijdens zijn leven vele, vele mensen ontvangen op het achtererf met zijn sterren en planeten. Aantallen weten we niet, Henk hield geen statistieken bij. Maar vanaf de oprichting van de Stichting en de heropening van het Planetarium is er wel geteld. Niet precies, wij hebben geen toegangspoortjes en geen suppoosten. Wel weten we dat er elk jaar weer meer bezoekers de weg naar Toldijk weten te vinden. De 'niet-officiële' teller staat op dit moment op meer dan 9000 bezoekers vanaf de heropening. Rond de jaarwisseling zullen we het magische getal van 10.000 overschrijden. Het Planetarium staat op de kaart; we zullen de 10.000ste bezoeker zonder toeters en bellen rondleiden.... en verder vordert het 'klusteam' gestaag De replica van de CN-toren is een van de schaalmodellen waar weer en wind vat op hebben. De toren was dan ook nodig aan renovatie toe. Richard Olthof heeft zich over de klus ontfermd. Toen de steigers om de toren weer afgebroken waren, stond de toren er weer als vanouds bij. Voor jaren blinkt hij u weer van verre toe. Anders is het vergaan met het Atomium. Deze dreigde in te storten. De plastic bollen waren door de inwerking van het zonlicht broos geworden. Toen het bouwwerk naar de werkplaats werd vervoerd voor groot onderhoud, is gebeurd wat gevreesd werd. De bollen hielden het voor gezien. Het zal nog wel even duren voor het Atomium weer in zijn oude luister hersteld is. Veiligheid is nummer 1! Jan Achterkamp is op ons verzoek opnieuw komen buurten voor een veiligheidsinspectie. Om elk risico voor bezoekers uit te sluiten heeft Jan met de 'stofkam' rondgekeken naar aspecten van veiligheid. Als u op het terrein loopt, zult u het resultaat zien. Al is het alleen al door alarmeringsbordjes die u ook bij grote instellingen terugvindt. Nog een paar aanpassingen en dan zijn we 'bij. Toch fijn, zo'n expert uit Baak als buurman. Een spoedklus is snel en deskundig geklaard. Bij de periodieke controle van de aardbol werd een breuk in één van de lassen geconstateerd. We hielden ons hart vast: lassen in de aardbol. Maar de klus is zonder schade geklaard. Ronnie Teunissen, onze hartelijke dank! In een vergeten hoek in de garage van de familie Olthof is een sterrenglobe teruggevonden, die Henk Olthof lang geleden gemaakt heeft. Henk Stemerdink heeft zich er over ontfermd en deze in oude luister hersteld. De globe staat nu weer in de koepel van het zuidelijk halfrond te pronken. AGENDA vrijdag 2 oktober Publieksavond om 20:00 uur. Bij helder weer staat ook de telescoop voor u klaar. S.v.p. aanmelden per email. zaterdag 24 oktober Gelderse Museumdag. De poort van het planetarium staat voor u open (zie website). vrijdag 6 november vrijdag 4 december Publieksavond om 20:00 uur. Bij helder weer staat ook de telescoop voor u klaar. S.v.p. aanmelden per email. idem

NIEUWS AAN DE HEMEL Er worden hoofdzakelijk verschijnselen vermeld, die met het blote oog in de avonduren zijn waar te nemen, maar er is ook aandacht voor enkele wetenswaardigheden. In de vorige nieuwsbrief hebben we aandacht besteed aan de sterrenbeelden Tweelingen, Kreeft, Leeuw, Maagd, Weegschaal en Schorpioen. Deze keer wordt het sterrenbeeld Stier wat meer in beeld gebracht. 1 september Start van de weerkundige herfst. 5 september De maan (laatste kwartier) bevindt zich in het sterrenbeeld Stier. 18/19 sept De maan houdt zich in de avond op in de buurt van Saturnus. De maan staat 5 tot 8 graden ten noordwesten van de planeet. 21 september Eerste kwartier; de maan staat 2 graden ten noorden van Venus. 23 september Om 22:21 uur begint de astronomische herfst. 28 sept U zult er wel niet voor opstaan: een volledige maansverduistering. Om 03:07 uur begint de maan ten opzichte van de zon achter de aarde te kruipen om er om 06:27 uur weer helemaal achterheen te zijn. 1/2 oktober De maan komt op in het sterrenbeeld Stier. 21 oktober Het maximum van de Orioniden-meteorenzwerm is te zien; zo'n 20 vallende sterren per uur. 25 oktober Om 03:00 uur wordt de klok één uur teruggezet: wintertijd. 29 oktober De maan staat in het sterrenbeeld Stier. 6 november Jupiter bevindt zich vlakbij de maan (noordoostelijk). 18 november De Leoniden-meteorenzwerm komt voorbij. Helaas valt het hoogtepunt van de vallende sterren 's morgens de 19e om 06:00 uur. 25 november De volle maan staat in sterrenbeeld de Stier. 1 december Start van de weerkundige winter. 6 december Een conjunctie (samenstand) van de maan en de planeet Mars. Ze naderen elkaar tot op één graad. 14/15 dec Om 20:00 uur is het maximum van de Geminiden-meteorenzwerm te zien. Bij helder weer kunnen 60 vallende sterren per uur geteld worden. 22 dec Om 05:48 uur begint de astronomische winter.

STERRENWACHTEN IN DE BUURT en AANTREKKELIJKE WEBSITES Volkssterrenwachten om ons heen Bussloo volkssterrenwacht Bussloo www.volkssterrenwachtbussloo.nl Lochem volkssterrenwacht Phoenix www.sterrenwachtphoenix.nl Oud- Zevenaar Corona Borealis www.coronaborealis.nl Verenigingen voor weer- en sterrenkunde Apeldoorn Triangulum www.triangulum.nl Arnhem NVWS afdeling Arnhem www.nvws-arnhem.nl Interessante links www. allesoversterrenkunde.nl De website van de wetenschapsjournalist Govert Schilling www.eso.org De website van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht. Het is een Europese organisatie die zich bezighoudt met astronomisch onderzoek. Het beheert veel sterrenwachten. www.esa.int De website van de Europese Ruimtevaartorganisatie. http://nasa.gov/apod/astropix.html NASA - de foto van de dag www.sciencespace.nl Een initiatief van de hele natuurkundige gemeenschap in Nederland. Het doel is om te laten zien dat de bètavakken (natuurkunde, scheikunde en biologie) en techniek leuke, spannende en interessante vakken voor iedereen zijn. www.stellarium.org Een gratis te downloaden computerprogramma van de sterrenhemel http://www.amnh.org/our-research/hayden-planetarium/digital-universe Een kort filmpje van het American Museum of Natural History in New York over een reis door het universum met de lichtsnelheid. Indien u geen prijs stelt op toezending van de nieuwsbrief, dan vragen wij een e-mail te sturen naar info@achterhoeksplanetarium.nl met de mededeling 'geen nieuwsbrief' en vermelding van uw naam. ACHTERHOEKS PLANETARIUM Hoogstraat 29 І 7227 NE Toldijk І www.achterhoeksplanetarium.nl І info@achterhoeksplanetarium.nl IBAN: NL05 RABO 0161 9522 32 culturele ANBI-status Handelsregister: 253415833 Het Achterhoeks Planetarium is lid van de Coöperatie Gelders Erfgoed.