We hebben iets met koeien. Ze horen thuis in ons Hollands landschap en worden al eeuwenlang op schilderijen afgebeeld. Ze hebben lieve ogen. Ze kunnen hun eigen neusgaten schoonlikken en als ze met hun kop vliegen verjagen, slingeren ze enorme slierten slijm om zich heen. Daarnaast produceren ze ook nog melk, vlees en leer. We vinden ze zo aardig dat er in Nederland zelfs een rusthuis voor koeien is. De heilige koe Wel eens van een heilige koe gehoord? In India zijn de koeien heilig. Daar mogen ze alles, zelfs midden op straat liggen snurken. Het verkeer rijdt er voorzichtig langs. In het rijke Westen hebben we ook een heilige koe, de auto. Waar komt de koe vandaan? Onze koe stamt af van de oeros. De oeros kwam voor in Europa, Azië en Noord-Afrika, maar is in de zeventiende eeuw uitgestorven. De eerste tamme koeien werden al zo n 5000 jaar voor Christus gehouden. Andere landen, andere gebruiken Vanuit verschillende geloven en culturen wordt verschillend tegen het rund aangekeken. Bij de Hindoes in India is de koe een heilig dier dat niets mag worden aangedaan. De legende wil dat een koe met haar melk Krisjna, de incarnatie van Visjnoe, gered heeft. In Latijns-Amerikaanse landen en in Spanje daarentegen kijkt men niet zo nauw en is een stierengevecht nog steeds volksvermaak nummer één. En wat te denken van het rodeo-rijden in de Verenigde Staten! Bij bepaalde Afrikaanse stammen betekenen de runderen aanzien en rijkdom en daar worden alleen de melk en het bloed gebruikt. Er wordt steeds wat bloed afgetapt. De dieren worden niet gedood. Wat gaat er om in een koeienhoofd? Alhoewel een koe heel achterdochtig naar vreemden is, is ze ook verschrikkelijk nieuwsgierig. Een koe is zo gewend aan een vaste dagindeling dat ze meteen minder melk geeft als er iets bijzonders gebeurt. Een koe is een echt kuddedier. Sommige koeien hebben zelfs een hartsvriendin. Ze slapen naast elkaar, ze grazen samen en ze liggen ook tegelijkertijd te herkauwen. Koeien voor de melk of voor het vlees? De meeste koeien in Nederland zijn melkkoeien. Ze geven wel 30 liter (de boeren noemen dat kilo s) melk per dag. Ze worden twee keer per dag gemolken. Vroeger molken de boeren met de hand, tien koeien per uur. Nu zijn er melkmachines. De boer hangt een zuiger aan de uier en de machine doet de rest. Op sommige boerderijen staan zelfs melkrobots. Een koe die gemolken wil worden, loopt daar zelf een paar keer per dag naar toe. Als een koe niet meer genoeg melk geeft, wordt ze verkocht voor de slacht. Er zijn ook koeienrassen die niet voor de melk worden gehouden, maar voor het vlees. 1
Wandelende kapstokken Nederlandse koeien zijn altijd goede melkkoeien geweest. Zo goed dat ze in de loop van de 19e eeuw massaal naar het buitenland verkocht werden. Vooral Noord-Amerika heeft veel Nederlandse melkkoeien ingevoerd. In Amerika en Canada was de fokkerij op nog meer melk gericht en uiteindelijk ontstond uit de Nederlandse koeien het ras Holstein-Friesian. Die Holstein-Friesians gaven veel meer melk dan hun Nederlandse voorouders. De Nederlandse boeren werden jaloers en haalden weer Holsteinkoeien uit Amerika. De rasechte Holsteiners waren niet alleen veel groter dan de Fries-Hollandse koeien, maar ook stukken magerder. Alle energie ging immers naar de melkproductie. In het begin werden de dieren hier smalend wandelende kapstokken genoemd. Nu wordt er weer meer gekruist met andere rassen omdat een echte Amerikaan sneller versleten is dan een gewone Nederlandse melkkoe en omdat de stierkalveren nauwelijks geld opbrengen voor de vleesproductie. Een koe op een waterbed Vroeger stonden de melkkoeien in de winter op stal vastgebonden. Tegenwoordig worden ze in zogenaamde loopstallen gehouden, waar ze los kunnen rond sjokken. Ze lopen naar de voerautomaat, naar de melkmachine of naar een ligbox met zaagsel, stro of een rubberen mat, om uit te rusten of om te herkauwen. Op sommige boerderijen beschikken de koeien zelfs over waterbedden. Dat spaart stro en zaagsel uit en de koeien vinden het heerlijk. Onder de stallen bevinden zich grote gierkelders. De mest valt door de kieren van de stalbodem in de kelders. Een koe wil ook wel eens wat Soms zie je een koe op een andere koe springen. Dat betekent dat ze wel zin in een stier heeft. Als die andere koe blijft staan, heeft die ook zin in een stier. Er zijn koeien die dan hartstochtelijk blijven loeien, wel twee dagen (en nachten!) lang. De meeste melkkoeien krijgen nooit een stier te zien, maar worden wel gedekt. Door middel van kunstmatige inseminatie. De draagtijd is negen maanden en een week. Een melkkoe wordt ongeveer twee maanden vóór de geboorte drooggezet (niet meer gemolken) omdat ze dan alle energie nodig heeft voor het ongeboren kalf. Een melkkoe blijft alleen melk geven als ze ieder jaar een kalfje krijgt. Het kalfje groeit niet bij de moeder op maar wordt grootgebracht met kunstmelk. Bij vleeskoeien blijft het kalf wel bij de koe. Een goed verzorgde koe steekt lekker in haar vel De boer zorgt ervoor dat een koe zich goed voelt. Een melkkoe die goed verzorgd wordt, geeft veel melk. Als koeien vóór de winter op stal worden gezet, worden ze geschoren. Ze zouden het anders te warm krijgen. Daarnaast komt er regelmatig een smid langs om de klauwen bij te snijden, zodat de koeien weer goed uit de voeten kunnen. De koeien zelf zijn ook veel met hun uiterlijk bezig. Ze likken zichzelf of andere koeien (wel 150 keer per dag) en ze maken veel gebruik van de speciale koeborstel die in de stal hangt, wel 80 keer per dag! 2
Je zou er een puntkop van krijgen Een koe en een stier hebben horens. Toch zie je tegenwoordig eigenlijk alleen maar koeien zonder horens. Kalfjes worden op jonge leeftijd onthoornd. Koeien zonder horens kunnen elkaar niet beschadigen waardoor het een stuk rustiger wordt in de stal. Op de plek waar de horens hadden moeten groeien, gaat vaak de kruin omhoog groeien. Koeien met piercings Pasgeboren kalfjes krijgen meteen een gele plastic oorbel in ieder oor. Dat is hun paspoort. De gegevens van dat paspoort staan in een computer waar alle koeien en stieren in Nederland staan ingeschreven. Wanneer ze geboren zijn, wie de ouders zijn, aan wie ze verkocht zijn enz. Bij een stier wordt een ring door de neus gedaan zodat de boer hem beter kan hanteren. Om dezelfde reden zit de ring aan een koeienof stierenhalster aan de voorkant in plaats van aan de achterkant, zoals bij een paard. Bij koeien zit de trekkracht namelijk in de kop en niet in de schouders. Een gekke koe De gekke koeienziekte (BSE) wordt niet door bacteriën of virussen veroorzaakt, maar door een bepaald soort eiwit. Door dat eiwit ontstaan gaten in de hersenen waardoor de koe zich eerst raar gaat gedragen en uiteindelijk dood gaat. Deze ziekte bestond al eerder bij schapen. Dode schapen en slachtafval van schapen zijn lange tijd in veevoer verwerkt. Het was toen nog niet bekend dat koeien de ziekte via schapen kunnen krijgen. Mensen die het vlees van BSE koeien eten, kunnen ook ziek worden. Tegenwoordig mag er geen slachtafval meer in veevoer zitten en worden alle geslachte runderen op BSE getest. Ondeugende koeien Koeien zijn in het algemeen heel brave dieren, maar sommige koeien willen wel eens ondeugend zijn. Daar heeft de boer het volgende op gevonden: een halster met stekels voorkomt dat een koe bij een andere koe melk drinkt. Zou ze dat toch proberen, dan krijgt ze van die andere dame een flinke mep. Een paal voorkomt dat een koe over slootjes springt. Een koeienmaag als uitdragerswinkel Je zou zeggen dat een herkauwer elk hard voorwerp dat hij per ongeluk heeft ingeslikt, bij het herkauwen weer uitspuugt. Niets daarvan, het blijft in de pens of het wordt teruggeslikt. Als de boerin vroeger een aardappelschilmesje kwijt was, kon het heel goed zijn dat het mesje met aardappelschillen en al in de voerbak terecht was gekomen en een koe het had opgegeten. De boeren zeiden dan dat de koe scherp in had. Er wordt ook wel eens een zgn. haarbal gevonden in de maag van een koe. Dat is een harde bal van haren, soms zo groot als een tennisbal. De haarbal ontstaat door het likken van de koe. 3
Oudnederlandse koeienrassen Landbouwhuisdierrassen hebben zich eeuwenlang aangepast aan de omstandigheden van een bepaald gebied. De moderne rassen worden vooral gefokt op een bepaalde specialisatie (vlees of melk). Het is belangrijk dat de oude rassen behouden blijven vanwege de oorspronkelijke eigenschappen die we steeds nodig zullen hebben en vanwege de cultuurhistorie in een bepaalde streek. Zwartbont Fries-Hollands In 1868 ontstond het eerste stamboek. Van oorsprong is het een dubbeldoel ras. De koe geeft niet alleen behoorlijk melk maar er zit ook veel vlees aan. De Groninger Blaarkop De koe is afkomstig uit Groningen en was vooral bedoeld voor de vleesproductie. Nu is het meer een melk-vlees-type. De kop is altijd wit met een zwarte brilvormige tekening rond de ogen. De rest van het lichaam is zwart. De Lakenvelder De Lakenvelder komt in Nederland niet zo veel meer voor. De kleur is zwart of rood. Dwars over de rug en flanken naar de buik loopt een brede witte strook, alsof er een laken overheen gespannen is. De Witrik De Witrik is van oorsprong een melkkoe. De Witrik heeft een witte streep vanaf de kop over rug en kruis tot in de staartpunt. Ook de onderkant van de buik is wit. In 1950 werd het houden van Witrikken verboden omdat men de kleur niet vond passen in het pas opgerichte rundveestamboek. Een verzoekschrift bij de koningin zorgde ervoor dat het verbod weer werd ingetrokken. Roodbont Maas-Rijn-IJssel (MRIJ) Oorspronkelijk werd dit ras vanaf begin 20e eeuw langs de rivieren Maas, Rijn en IJssel gefokt. Het roodbonte ras is van het vlees-melk-type. MRIJ-koeien zijn van oudsher sober, sterk en mak. Het Brandrode Rund Het Brandrode Rund behoort tot het Maas MRIJ-veetype. Door hun uitgesproken dubbeldoeleigenschappen (vlees-melk) type speelden vooral de donkerrode dieren een grote rol in de roodbonte MRIJ-fokkerij. Door specialisatie op melkproductie verdwenen in de 70-er jaren veel typische MRIJkenmerken. Het Brandrode Rund, dat nu als een apart rundveeras wordt beschouwd, werd daardoor een zeldzaam Nederlands huisdier. De Vereniging Het Brandrode Rund heeft samen met de Stichting Zeldzame Huisdierrassen (SZH) http://szh.nl/ een bruikleenproject voor kinderboerderijen opgezet. De kalveren blijven op de kinderboerderij tot het weer tijd is om naar de eigen stal te verhuizen. 4
Koeien in natuurterreinen Koeien worden ook ingezet om natuurgebieden open en afwisselend te houden. Hierdoor krijgen bijzondere planten, vogels, insecten en andere dieren meer kans. De koeienrassen die hier voor gebruikt worden, zijn goed opgewassen tegen alle weersomstandigheden en blijven zomer en winter buiten. Heel langzaam worden ze wat wilder. Dat wil niet zeggen dat ze niet te vertrouwen zijn maar dat ze zich, net als hun verre voorouders, heel goed in de vrije natuur kunnen redden. Soms ligt er een kalfje alleen in het gras. De moeder houdt het goed in de gaten en als ze maar even denkt dat een wandelaar haar jong iets wil doen, zal ze die op de horens nemen. De Galloway De Galloway is het oudste runderras van Groot-Brittannië en is ontstaan in de landstreek Galloway in het zuidwesten van Schotland. De Galloway is klein tot middelgroot van stuk. Het haar is lang, zacht en golvend met dichte ondervacht. De meest voorkomende kleur is zwart. Soms zie je lichtbruine dieren. De pasgeboren kalfjes zijn mahoniebruin. De Schotse Hooglander De Schotse Hooglander komt uit de westelijke Hooglanden van Schotland en van de eilanden die daar voor liggen. De fokkerij bestaat al meer dan 200 jaar. De dieren vallen op door hun lange, zijwaarts, naar boven gebogen horens en lange, ruige beharing. Het Heckrund Het Heckrund is in 1920 ontstaan uit een fokexperiment met verschillende runderrassen. De gebroeders Heinz en Lutz Heck, zonen van de directeur van de dierentuin in Berlijn, hebben uit primitieve rassen een rund gefokt dat volgens hen het oerrund het dichts benadert. In Nederland zijn Heckrunderen in de Oostvaardersplassen uitgezet. En nog een paar vreemdelingen De Belgische Witblauwe De Belgische Witblauwe wordt ook wel dikbil genoemd. Het ras komt vooral in België voor en wordt gehouden om het vlees. De bespiering van de dieren is enorm. De kop is, in verhouding tot het massieve lichaam, relatief klein. Veel kalveren zijn zo zwaar en breed dat ze via de keizersnede geboren moeten worden. De kleuren zijn blauw, wit en blauwwit gevlekt. Soms komen er zwart-witte dieren voor. De Limousin De Limousin koe is een vleesras en is afkomstig uit Frankrijk. Halverwege de 19e eeuw werd het Limousin ras gebuikt als trekrund. Het ras wordt sinds 1900 vooral gehouden om het vlees. Na tien of twaalf maanden wegen de kalveren al zo n 500 kg. De kleur is roodbruin met lichte kringen om de ogen en een lichte snuit. De dieren zijn goed opgewassen tegen slechte weersomstandigheden en de geboortes verlopen in het algemeen makkelijk. 5
Hoe zeg je dat ook al weer? Een waarheid als een koe Dat is zeker waar Over koetjes en kalfjes praten Over onbelangrijke dingen praten De koe bij de horens vatten Meteen met een lastige klus beginnen Hij komt van achter de koeien Hij komt van het platteland Hij is stierlijk vervelend Hij is heel erg vervelend Als een rode lap op een stier Iets maakt iemand razend Oude koeien uit de sloot halen Weer ergens over beginnen dat lang geleden gebeurd is Iemand koeien met gouden horens beloven Iemand van alles beloven Als het kalf verdronken is, dempt men de put Maatregelen nemen, nadat er ongelukken zijn gebeurd Het gouden kalf aanbidden Alleen maar belangstelling hebben voor geld en goederen Het gemeste kalf slachten Een feest geven met de lekkerste en beste gerechten Een koe beluistert zondags trouw de hulppastoor van Hazerswou, Zijn woorden, zegt het beest bewogen, gaan wel wat boven mijn vermogen, maar zondagsmiddags na de kerk kauw ik ze altijd nog eens herk. Trijntje Fop Men noemt een koe geen bont, of er zit een vlekje aan Als er allerlei lelijke dingen over iemand verteld worden, is er vast wel iets van waar Je kunt niet weten hoe een koe een haas vangt Je weet nooit hoe iemand iets oplost Wist je dat Mozzarella (kaas) wordt gemaakt van melk van buffels? de stier een sterrenbeeld is in de dierenriem? Je bent een stier als je geboren bent tussen 20 april en 21 mei. Je hebt dan een evenwichtig karakter en je wordt niet snel boos. Maar als iemand daar misbruik van maakt, heeft die persoon wel een probleem. er speciale koeienfotografen zijn? dat de hamburger in de 19e eeuw door Duitse emigranten naar in de Verenigde Staten werd gebracht en van daaruit over de hele wereld is verspreid? stieren zo goed als kleurenblind zijn en dus helemaal niks om de kleur rood geven? De bonte kleding en de rode doeken van de Spaanse torero zijn bedoeld om de show nog spectaculairder te maken. dat een koe die 25 liter melk per dag geeft, per dag daar zo n 21 kilo maïs, 17 kilo gras, 7 kilo runderbrokken en 100 liter water voor nodig heeft? 6
Koeien en honden Het is niet zo verstandig om met een hond tussen koeien te lopen. Koeien zijn erg nieuwsgierig en gaan vaak in een kring om de hond heen staan. Als de hond zich achter de baas wil verschuilen, loopt die het risico door de koeien onder de voet gelopen te worden. Een Bouvier had verstand van koeien. Vroeger werden de koeien naar het weiland of naar de markt gebracht met behulp van een hond. Dat was de Vlaamse Veedrijver of Koehond, beter bekend als de bouvier. Koeienhonden liepen niet om de kudde heen, zoals schapenhonden. Ze bleven erachter lopen en dat was, gezien de horens van de koeien, ook wel zo verstandig. Onderweg liepen de bouviers door het struikgewas nogal eens beschadigingen op aan staart en oren. Omdat die wonden slecht genazen, werden deze flapperende delen gecoupeerd. Het couperen van oren en staart bij honden is nu in Nederland verboden. en een Engelse Buldog had verstand van stieren Stierhond is de letterlijke vertaling van het Engelse woord Buldog. Sinds de dertiende eeuw werd de voorloper van dit ras (de Mastiff) gebruikt om met stieren te vechten. De neus van de Engelse Buldog ligt een beetje naar achteren zodat de hond kon blijven ademhalen als hij zich in de stier had vastgebeten. In 1835 werd het stierenvechten met honden in Engeland verboden. Waarom poept een koe een vlaai? In de zomer graast de koe haar eigen eten bij elkaar, wel zo n 60 kilo gras per dag! Bij het grazen slaat de koe haar tong om een bosje gras, rukt het af en slikt het in één keer in. In de winter, als het gras niet groeit, zorgt de veehouder voor haar maaltijden. In de zomer wordt al voorraad aangelegd: hooi (gedroogd gras) of bergen voorgedroogd gras in kuilen of plastic balen of in plastic balen. Koeien die veel melk geven, krijgen er nog ander voer bij. De darmen van een koe werken anders dan de darmen van andere herkauwers. Van de mest worden geen kleinere pakketjes gemaakt, zoals bij schapen en geiten. Daarnaast neemt een koe in verhouding veel meer eiwitten en water op dan andere herkauwers. Een koe floddert dus wel zes emmers vol per dag! Leren melken Boeren melken niet meer met de hand. Dat was vroeger erg zwaar werk dat nu door melkmachines gedaan wordt. Je kunt thuis oefenen met een nep-uier. Prik met een naald een klein gaatje in de toppen van de vingers van een stevige rubberen handschoen en vul die met water. Bind de handschoen aan de bovenkant dicht met een touwtje en hang deze aan de kraan boven de wasbak. 1. Sluit de volle speen aan de bovenkant af met je duim en wijsvinger. 2. Druk met je andere vingers de speen van boven naar beneden leeg 3. Laat de speen weer vollopen Trekken helpt niet en een echte koe zou dat ook niet toelaten 7
Knipplaat koe knippen = vouwen = plakken = X = plek voor staart en oren De vlekken mag je er zelf in tekenen Tel.: 043 3219941 Fax: 043 3251707 E-mail : info@cnme.nl www.cnme.nl pw 2001/2013 8