Een handreiking voor vrijwilligers

Waarschijnlijk overkomt het u wel eens dat u vermoedt dat een oudere eenzaam is. Eenzaamheid is lastig te herkennen en niet altijd makkelijk te bespreken. Deze brochure legt in vogelvlucht uit wat eenzaamheid is, hoe het te herkennen is en de rol van vrijwilliger daarbij. Eenzaamheid herkennen! Een handreiking voor vrijwilligers

3 Inhoud Wanneer spreken we van eenzaamheid? 5 Wat zijn de oorzaken van eenzaamheid bij ouderen? 5 Wat kunnen de gevolgen zijn? 7 Het herkennen van eenzaamheid: signaleren 7 Welke signalen kunnen op eenzaamheid duiden? 9 Ontmoet mevrouw de Groot Wat kan uw rol zijn als vrijwilliger in het signaleren? 11 2003 Haar 70ste verjaardag is een groot feest. Ze draagt de zorg voor haar man, die aan Hoe kan iemand eenzaamheid verwerken? 11 De aanpak van eenzaamheid 13 Parkinson lijdt en krijgt twee uur huishoudelijke hulp per week. Ze heeft weinig tijd voor zichzelf en het contact met haar familie en vrienden wordt steeds minder. Haar kinderen wonen niet bij haar in de buurt. Zelf heeft ze nooit leren autorijden. Tips voor een ondersteunend gesprek 13 Verder lezen 15 Colofon 15

5 Wanneer spreken we van eenzaamheid? Wanneer we het hebben over eenzaamheid bedoelen we dat iemand betekenisvolle contacten en relaties mist. Het zegt dus iets over de kwaliteit van de contacten die iemand heeft. Er is een verschil in de kwaliteit van contacten die men heeft en die men zou wensen. Mw. de Groot miste steeds meer mensen om haar heen waarmee ze zich verbonden voelde. Eenzaamheid gaat vaak gepaard met gevoelens van verdriet, gemis, angst en uitzichtloosheid. Eenzaamheid en sociaal isolement zijn termen die vaak door elkaar gebruikt worden, maar niet hetzelfde betekenen. Eenzame mensen kunnen veel contacten hebben en zich toch eenzaam voelen. Sociaal geïsoleerde mensen voelen zich eenzaam èn hebben ook nauwelijks sociale contacten. Soorten eenzaamheid Er wordt onderscheid gemaakt in sociale eenzaamheid en emotionele eenzaamheid. Het eerste slaat op het gemis van betekenisvolle contacten met meerdere mensen. Emotionele eenzaamheid slaat op het gemis van intieme relaties. Eenzaamheid kan tijdelijk zijn, maar voor een grote groep mensen is het gevoel blijvend, met alle gevolgen van dien. Vaak voelen mensen zich niet van het ene op het andere moment eenzaam; het kan een proces van enkele jaren zijn. Het verhaal van mevrouw de Groot in deze brochure, laat dit zien. Eenzaamheid in cijfers Iedere vier jaar doet de GGD onderzoek naar de gezondheidstoestand van 65-plussers in de regio Midden-Nederland. Uit het onderzoek van 2006 blijkt dat 42% van de 65-plussers zich eenzaam voelt. Hiervan voelt 36% zich matig eenzaam en 6% zeer sterk eenzaam. Wanneer we de regiocijfers naast de landelijke cijfers leggen, zien we dat de regio hoger scoort op eenzaamheid (landelijk voelt zo n 35% van de 65-plussers zich eenzaam). 2006 Haar man overlijdt na een langdurig ziekbed. De maanden na de begrafenis voelt ze zich alleen. Ze komt regelmatig bij de huisarts met vage klachten en slaapt slecht. Bij haar kinderen wil ze niet zeuren over haar verdriet. Ze wil graag meer aanspraak, maar vindt het moeilijk dit zelf op te zoeken. Wat zijn de oorzaken van eenzaamheid bij ouderen? Er is niet één oorzaak aan te wijzen die maakt dat iemand zich eenzaam voelt. Vaak is er sprake van een combinatie van omstandigheden en factoren. Deze factoren zijn grofweg in twee categorieën in te delen: - persoonlijke factoren; - maatschappelijke factoren. Persoonlijke factoren Met persoonlijke factoren bedoelen we ingrijpende levensgebeurtenissen als: - verlies van de partner - verlies van gezondheid (zowel lichamelijk als geestelijk) Maar ook het moeilijk kunnen onderhouden van contacten en het missen van vaardigheden om problemen op te lossen spelen en een gebrek aan zelfvertrouwen spelen een rol.

Maatschappelijke factoren Inkomen en de mate waarin iemand deelneemt aan de maatschappij spelen een rol. Een maatschappelijke factor kan bijvoorbeeld zijn dat iemand woont in een omgeving waarin hij of zij zich niet op zijn plek voelt. Er zijn bijvoorbeeld weinig leeftijdsgenoten in de buurt of weinig mensen met dezelfde culturele achtergrond. Ook gevoelens van onveiligheid kunnen van invloed zijn. 7 Het risico van eenzaamheid bij ouderen is het grootst bij: - Alleenstaande ouderen - Vrouwen - Ouderen die vinden dat ze een slechte gezondheid hebben - Ouderen van 80 jaar en ouder Het GGD onderzoek vond onder de groep eenzamen ook veel ouderen met angsten depressieve klachten en ouderen die piekeren. Wat kunnen de gevolgen zijn? Leven in eenzaamheid kan gevolgen hebben voor iemands gezondheid, zowel lichamelijk als geestelijk. Klachten als hoofdpijn, slecht slapen, vermoeidheid en lusteloosheid zijn daar voorbeelden van. Iemand die eenzaam is kan terecht komen in een vicieuze cirkel. Voor iemand met eenzaamheidsgevoelens kan het aangaan en onderhouden van contacten steeds moeilijker worden. Een reactie kan zijn dat iemand zich steeds meer terugtrekt of juist mensen claimt. Ook kan iemand ten gevolge van eenzaamheid steeds negatiever over zichzelf gaan denken. Eenzaamheid kan ook leiden tot een verandering van levenswijze. Mensen gaan bijvoorbeeld minder goed voor zichzelf zorgen. Zo eet men minder gezond, slaapt of beweegt onvoldoende. Dit kan zelfs extreme vormen van zelfverwaarlozing aannemen. Langdurige eenzaamheid heeft dus grote gevolgen. 2008 Door een heupoperatie loopt mevrouw de Groot moeilijk, ze voelt zich kwetsbaar. Haar huis vindt ze te groot en te duur, en ze verhuist naar een kleiner huis. In de nieuwe wijk heeft ze nog minder contacten dan voorheen. Mevrouw de Groot kent haar buren niet en hoort over de wijk enkel via het wijkkrantje. Zelf komt ze niet veel buiten. Ze voelt zich erg eenzaam. Het herkennen van eenzaamheid: signaleren Voordat gesproken kan worden over de aanpak van eenzaamheid bij iemand, moet er het vermoeden zijn dat het om eenzaamheid gaat. Dit is nog niet zo eenvoudig. Iemand die eenzaam is zal dit, in het bijzijn van een relatief vreemde niet direct zo zeggen. Het herkennen van eenzaamheid, oftewel het signaleren ervan, is vaak de eerste stap naar het bespreken ervan. Eigenlijk signaleert iedereen die in contact komt met andere mensen, zonder er continu bij stil te staan. Het gebeurt vaak onbewust. Signalen zijn vaak niet-pluis gevoelens en lang niet altijd duidelijk te omschrijven. De hulp in de huishouding van mevrouw De Groot is vast al een paar keer het huis uitgegaan met het gevoel dat er iets niet goed zat, zonder duidelijk aan te kunnen geven wat dat is. Signalen benoemen Signaleren kent twee fasen. In de eerste fase gaat het om het benoemen van het signaal. Dit begint met het waarnemen van een verandering. Iets is veranderd en dat komt mogelijk doordat er iets niet goed gaat; het vermoeden van iets. Wanneer dit inderdaad het geval blijkt te zijn, kan de vrijwilliger nagaan of er iets met het signaal moet gebeuren. Dit is de tweede fase.

Omgaan met een signaal Omgaan met een signaal begint met het bespreken van wat er moet gebeuren naar aanleiding van het signaal. In eerste instantie met de oudere zelf. Hij of zij kan dan aangeven wat hij ervan vindt en of hij het goed vindt dat anderen geraadpleegd worden. De volgende stap is het signaal te bespreken met bijvoorbeeld de coördinator. Vervolgens zal er besloten moeten worden hoe er verder wordt gegaan en wie dat gaat doen. In het overzicht hieronder is het proces nog eens schematisch weergegeven. 9 Welke signalen kunnen op eenzaamheid duiden? Ieder mens is anders. Mensen die eenzaam zijn zullen daar allen verschillend mee om gaan en het anders uiten. Signalen kunnen lichamelijk, psychisch of gedragsmatig van aard zijn: Lichamelijke signalen vermoeidheid uitgeblustheid hoofdpijn slaapproblemen spierspanning in de rug en schouders Psychische signalen negatief zelfbeeld weinig zelfvertrouwen gevoelens van zinloosheid en uitzichtloosheid gevoelens van verlatenheid boosheid en bitterheid nergens zin in hebben onrust, moeilijk kunnen concentreren teleurstelling en verdriet Fasen in het signaleringsproces 1. Benoemen van een signaal 2. Omgaan met een signaal Waarnemen Bespreken Vermoeden Rapporteren Onderkennen Besluiten Bron: Plank & Kanters, 1997, p.17 Gedragsmatige signalen minder zelfzorg, moeite met huishoudelijk werk hebben mensen op een afstand houden, vermijdingsgedrag of juist sterk de aandacht op eisen en claimen erg op zichzelf gericht handelen alsof de tijd heeft stil gestaan, leven in het verleden toenemend alcoholgebruik toenemend gebruik van slaapmiddelen of kalmeringsmiddelen Dit zijn signalen die u kunnen doen vermoeden dat er sprake is van eenzaamheid. Maar het gaat wel om meerdere signalen over een langere periode. Een enkel signaal hoeft nog niet direct eenzaamheid te betekenen. Ook duiden deze signalen niet altijd alleen op eenzaamheid. Ze kunnen ook een aanwijzing zijn voor andere problemen, zoals een depressie of een beginnende dementie. Een belangrijk verschil met depressieve mensen is dat zij niet meer van dingen kunnen genieten. Eenzame mensen kunnen dat nog wel. Het is erg belangrijk om voorzichtig te zijn met het trekken van conclusies en uw vermoedens te controleren.

Wat kan uw rol zijn als vrijwilliger in het signaleren? Als vrijwilliger vangt u hoe dan ook signalen op. Maar in veel gevallen, zeker wanneer u vermoedt dat er sprake is van eenzaamheidsproblemen, hoeft u als vrijwilliger niet te zorgen voor een oplossing. De relatie tussen de oudere en vrijwilliger moet immers niet op een professionele relatie gaan lijken. De meerwaarde van vrijwilligerswerk is juist het persoonlijk contact en het bieden van iets extra s. Alert zijn op signalen past daar goed bij. Uit de praktijk weten we dat de verleiding om met het oplossen van de problemen bezig te zijn groot is. Echter u kunt de problemen van eenzaamheid niet voor de oudere oplossen. U kunt het wel bespreekbaar maken en met de oudere zoeken naar een volgende stap. 11 Soms zullen er signalen zijn waar u zelf iets mee doet. Het gaat dan vaak om praktische situaties. Ook kunnen er signalen zijn waar u met iemand over wilt praten. Al is het alleen om uw ervaring met iemand te delen. Bij complexere problemen, zoals signalen die wijzen op eenzaamheid met bijvoorbeeld depressieve klachten, zult u de signalen bij de coördinator neerleggen. De belangrijkste taak voor de vrijwilliger is dus het opmerken van mogelijke problemen, het bespreekbaar maken ervan en het doorgeven van signalen. Bekijken welke verdere acties ondernomen moeten worden is meer een taak van de coördinator. Dit betekent echter niet dat u verder niet op de hoogte gehouden hoeft te worden. Het is immers erg vervelend als u een signaal doorgeeft en niet weet wat er verder mee gebeurt. - Informeer bij uw organisatie wat van u verwacht wordt in het signaleren van eenzaamheid (en andere problemen). Wat doet u en wanneer geeft u het over aan anderen? - Weet bij wie u uw signalen kunt neerleggen en met wie u deze kunt bespreken. - Weet welke ondersteuning (bijvoorbeeld een gesprek, overleg of een training) u nodig heeft om te kunnen signaleren. Hoe kan iemand eenzaamheid verwerken? Er zijn verschillende manieren voor mensen om met hun eenzaamheidsgevoelens om te gaan: - Werken aan een beter en groter netwerk Iemand kan proberen meer relaties aan te gaan of de kwaliteit van zijn of haar contacten te verbeteren. Iemand kan zich aansluiten bij een club, een vriendschap onderhouden, contact herstellen of vrijwilligerswerk gaan doen. Dit vraagt veel actie van de oudere in kwestie en is voor iemand die eenzaam is extra moeilijk. - Aanpassen van wensen en behoeften in relaties Iemand kan de verwachtingen van relaties en contacten naar beneden bijstellen. Bijvoorbeeld dat de kinderen in plaats van iedere week eens in de maand langskomen. Wat kan uw rol zijn? - Proberen het minder als een probleem te zien Iemand kan minder belang gaan hechten aan het verschil tussen de wenselijke en werkelijke relaties. Men neemt dan wat afstand van zijn/haar problemen en zoekt afleiding.

De aanpak van eenzaamheid Voor eenzaamheid is er niet één oorzaak aan te wijzen en dè manier om er mee om te gaan bestaat ook niet. Er zijn vaak verschillende dingen nodig en die kunnen variëren van eenvoudig tot intensief (bijvoorbeeld van een gehoorapparaat tot de behandeling van depressie). Als er een overzicht is van het aanbod in uw gemeente, is het handig dat u daarvan op de hoogte bent. Het is echter niet uw taak als vrijwilliger om te zorgen voor oplossingen. 13 Over het algemeen worden de volgende soorten activiteiten bij eenzaamheid ingezet: - Ontmoetingsactiviteiten, tijdsbesteding en educatie - Huisbezoeken en persoonlijke activering - Informatie en voorlichting - Cursussen en gespreksgroepen en therapie - Zorg en hulpverlening Het belangrijkste bij het zoeken naar oplossingen is: - Dat de achtergrond van de problemen duidelijk wordt; - Zicht hebben op welke mogelijkheden de oudere ziet om daar iets aan te veranderen; - Weten of de oudere in kwestie gemotiveerd is om veranderingen aan te brengen. Dit zijn zaken die in een enkel gesprek vaak niet boven komen. Tips voor een ondersteunend gesprek Observeer Wanneer u het vermoeden heeft dat er iets mis is, is het belangrijk gericht te kijken en te luisteren naar de oudere en zijn/haar directe omgeving. Luister aandachtig Dit betekent niet alleen luisteren naar de inhoud van het verhaal, maar ook naar de emoties van iemand. Wanneer de ander dit opmerkt, voelt hij zich serieus genomen. Neem de tijd om te luisteren. Zorg voor een goede sfeer Een veilige en respectvolle situatie zorgt ervoor dat iemand het gevoel heeft dat hij zijn verhaal kan vertellen. Zorg er voor dat er rustig en ongestoord gepraat kan worden en ga vertrouwelijk om met informatie. Wees uzelf Sta open voor uw gevoelens en laat deze ook zien aan de oudere. Forceer uzelf ook niet tot iets wat niet bij u past. Erken dat u sommige dingen anders beleeft dan degene waarmee u praat. Durf ook te erkennen wanneer het verdriet van mensen u raakt. Hoe verder? Wees begripvol en respectvol Probeer de ervaringen van de oudere te begrijpen en toets ook vooral of u de dingen goed begrepen heeft. Accepteer de ander zoals hij of zij is. Meer tips vindt u op de boekenlegger van de GGD Midden-Nederland en Indigo (kosteloos op te vragen bij de GGD via 030-6086086 of info@ggdmn.nl).

Verder lezen Lier, W. van (2001). Een dag die de moeite waard is. Ouderen, zinvragen en de rol van vrijwiiligers, Utrecht: NIZW. 15 Linnemann, M., Linschoten, P. van & Royers, T. (2001). Eenzaamheid op leeftijd: interventies bij eenzamen ouderen, Utrecht: NIZW. Scholten, C. (2000). Gewoon gezien: signalering door vrijwilligers in zorg en welzijn, Utrecht: NIZW. Tilburg, T van, J. de Jong Gierveld (2007). Zicht op eenzaamheid, achtergronden, oorzaken en aanpak. Zoest, H. van & Postma, M. (2004). Factsheet ouderen en eenzaamheid, GGD Midden-Nederland & Schakels. Colofon Tekst Hanneke van Zoest GGD Midden-Nederland met dank aan Petra Budzelaar, Ank Worst (MEE) en Willemien Meiberg (Indigo) Foto GGD Midden-Nederland Verhaal mevrouw de Groot: naar voorbeeld van Spectrum Gelderland Meer informatie Realisatie Liko ontwerp & realisatie, Zeist GGD Midden-Nederland, Vierde vernieuwde druk - oktober 2009

GGD Midden-Nederland Postadres Postbus 51 3700 AB Zeist T 030-608 60 86 F 030-608 60 00 E info@ggdmn.nl I www.ggdmn.nl