De Wamelse Uiter-WAARDEN Levende geologische, natuurlijke en (cultuur-)historische WAARDEN
De bulldozer, hij gromde en vrat zich vol met zand en grond. Duwde, spuwde, plonsde en plensde, trok en sleurde vrolijk in het rond. Vernielde, vermaalde, verrommelde en verprutste wat natuur en cultuur samen bouwden. Waar mensen eeuwen met kromme ruggen een lang leven sjouwden. De bulldozer verbouwde ; een stalen hooligan die door de eeuwen raasde, Een marionet, een verblinde, een verdwaasde Gestuurd door domme doeners die hun knutseldriften bot willen vieren Op millennia oude rivieren. Gelegitimeerd door Veiligheid en Nieuwe Natuur Slaat voor het Geschiedenisboek Uiterwaarden het laatste uur, En vreet de bulldozer zich grommend vol zand en grond, Duwt en spuwt, plonst en plenst, trekt en sleurt vrolijk in het rond Tot Waarden zijn verworden tot dierentuinen Waar Hooglanders, koninkspaarden, padden en toeristen struinen In een decor, een vervalste eigentijds werkelijkheid Die niets meer te maken heeft met het dagboek van de tijd. Wamel, mei 2008: De Wamelse Uiterwaarden, F.A.A. van Oijen 2
HET LAND VAN MAAS EN WAAL. BEIDE RIVIEREN BOUWDEN IN DUIZEN- DEN JAREN HET LAND WAAR WE WONEN. OP DE RAND VAN LAND EN WATER ZIJN DE UITERWAARDEN HET BOEK DAT DAAR IN GEUREN EN KLEUREN OVER VERTELT. 3
Waardevolle Waarden De Wamelse Uiterwaarden zijn een geschiedenisboek dat buiten de geologische historie die ze herbergen aantoonbaar vertellen over een ononderbroken bewoning en gebruik van de IJzertijd tot en met nu. Het is een monument dat bescherming verdient en dat zeker niet verrommeld mag worden. Bij de dijkverzwaring na de hoogwatergolven van 1993 en 1995 is het toenmalige waterschap Groot Maas en Waal zeer prudent omgesprongen met die historische waarden. Men heeft gekozen voor een aanpak waarbij zoveel mogelijk de sporen uit het verleden bewaard werden en daar waar ruimte voor de waterafvoer gemaakt moest worden heeft men de kaasschaafmethode gebruikt, waarbij grote oppervlakten centimetergewijs werden afgraven, waardoor het karakter van het landschap volledig gehandhaafd bleef. De Wamelse Uiterwaarden schrijven een geschiedenis die meer dan drieduizend jaar oud is. Waar een weg loopt die zeer waarschijnlijk al in de Romeinse tijd gebruikt werd; waar nog de sporen te vinden zijn van de eeuwen dat Tiel en Wamel aan dezelfde kant van de rivier lagen. Sporen die naadloos liggen naast de herinneringen aan om en nabij anderhalve eeuw baksteenindustrie. Uiterwaarden die een stille getuige zijn van de millennia vóór de dijken. Toen er èchte ruimte voor de rivieren was en ze ons land nog ophoogden door er jaar na jaar, eeuw na eeuw sedimenten achter te laten. Ze gaven en ze namen. Zo verlegde de Waal haar loop die vóór Tiel langs liep naar het huidige bed en vrat daarbij een deel van de Wamelse oeverwal weg. Al die sporen zijn er nog. Archeologisch onderzoek van de laatste decennia heeft een geheel nieuw licht geworpen op de geschiedenis van het rivierengebied. Maar we staan nog maar aan het begin. Er is slechts een minuscuul tipje van de sluier opgelicht. Speldenprikken, verdwaalde toevalstreffers, naalden in de hooiberg van de historie. Bestuurders zijn Rentmeesters. Zij moeten vanuit een zorg voor het verleden via het heden de toekomst vorm geven. Toekomst geef je geen vorm door te vernielen wat generaties na ons nog zouden willen onderzoeken. Waalweelde lijkt mank te gaan. Het lijkt niet op weelde, het is eerder armoede. In het rapport Waalweelde komt het woord historie of geschiedenis zelfs niet één maal voor. 4
De situatie zoals die was rond 1550 toen deze kaart door Van Deventer werd getekend. Tussen de eilanden en de oever aan de Tielse kant lagen op de bodem de resten van een oeverwal. Die gaven rond 1830 zoveel problemen voor de diepgang van de schepen dat ze weggebaggerd moesten worden. Het veer was niet tussen Wamel en Tiel, maar tussen Wamel en Zandwijk dat al in 893 bij Wamel vermeld wordt in het Prümer Urbar. Er zijn een aantal redenen om aan te nemen dat destijds Wamel en Tiel aan dezelfde zijde van de rivier lagen. 5 Het bodemarchief van de huidige uiterwaarden herbergt de definitieve antwoorden op heel veel wetenschappelijke vragen. Het wordt de hoogste tijd historische aspecten te implementeren in plannen zoals Waalweelde.
De afbeelding links is vervaardigd naar een kaart van professor Berendsen die uitgebreid onderzoek deed naar de geologische geschiedenis van het stroomgebied van de Maas- en Rijndelta, waarvan de Waal een belangrijk onderdeel vormt. De Waal en de Plaatsen Tiel en Wamel waar ze nu gesitueerd zijn. In gevlekt oranje de loop van de Waal (zonder dijken natuurlijk) rond het begin van onze jaartelling. Ongeveer duizend jaar later ontstond vanaf Tiel / Wamel de huidige loop van de Waal. In diverse bronnen wordt ergens tussen 600 en 1000 de grote boomstorting genoemd. Daarbij wordt gedoeld op een gigantische storm waarbij hele gebieden ontbost werden doordat de bomen omwaaiden. Er ontstonden grote overstromingen; het was kommer en kwel. Of deze boomstorting op feiten berust is onduidelijk. Vast staat dat uit die periode sporen gevonden zijn van omgewaaide bossen. Er is echter nog onvoldoende bewijs... Rechts: Het proces van oeverwalvorming gaat ook nu nog gewoon door. We hebben de rivieren in het keurslijf van de uiterwaarden gedwongen, maar ze blijven hun sediment afzetten volgens de wet van de zwaartekracht. Voorjaar 2008 was bij een klein hoogwatergolfje weer eens prachtig te zien hoe zich een mini-stroomrugje vormt op de oever van de Waal. Links de zomerdijk die ontstaan is op precies dezelfde wijze. Zomerdijken zijn namelijk oude stroomrugjes. Ook aan de Wamelse zijde (dit is Echteld) heeft zich dit proces voorgedaan. Het oude veerhuis tussen Wamel en Zandwijk lag aan de Wamelse zijde precies boven op de huidige zomerdijk. In de oude perceelsindelingen (zie bladzijde 7 en 8) is precies te zien waar dat was. De huidige plaat de uiterwaarden tussen zomerdijk en rivier, is het resultaat van landwinning en aanleg van kribben in de periode 1800-2000. 6
De kadastrale kaart van 1821. De plaats waar het veerhuis stond is omkaderd. Dat is precies op de plek waar nu nog de zomerkade ligt.. Naast het veer lag een strekdam die een haventje vormde. Nu is dat grasland, de ploat zoals men in het dialect zegt. Links van het veerhuis is in de perceelsvormen nog te zien dat daar oorspronkelijk de nevengeul begon die om de twee grote eilanden stroomde. Op het grootste voormalige eiland ligt nu het huidige Veerhuis. 7
Rechts opnieuw een kader om de plek waar vroeger het veer was. Nu echter niet op een kaart maar op een satelietfoto van Google Earth. Hoewel de perceelsindelingen iets gewijzigd zijn, kan men ze nog perfect herkennen en vergelijken met de kaart van 1821. Hieronder de Wamelse polder met links en rechts een Zijvond de eerste dwarsdijken om het overtollige water af te voeren naar de komgronden. Bij de zandwinning geheel links, waar de geel gemarkeerde oude poldergrens eindigt, heeft men sporen gevonden van ononderbroken bewoning van de IJzertijd tot en met de late Middeleeuwen. De artefacten zijn te zien in het streekmuseum te Beneden Leeuwen. De rivier geeft en de rivier neemt. De natuurlijke situatie is niet meer te herstellen! Dat zou betekenen alle dijken weg. Het voordeel zou zijn dat er opnieuw zoals eertijds natuurlijke vernieuwing van de grond plaatsvindt door de regelmatige afzetting van sedimenten. Nederland zou dan automatisch in de hoogte groeien. Niet vervelend bij een zeespiegelstijging... 8
Het Rivierengebied is uniek. Het weerspiegelt een strijd tegen het water die alle elementen in zich heeft van datgene wat Nederland zo veel faam bezorgde in het buitenland: Niet God schiep Nederland, dat deden de Nederlanders zelf Dat levert een boeiende en rijke historie op die te lang onderbelicht is gebleven. Wil men echter toeristen boeien, dan zijn mooie plaatjes en campings niet voldoende. Dan moet men ook wat kunnen laten zien en vertellen van de cultuur en de geschiedenis. De rivieren en dus de uiterwaarden zijn daarvan een wezenlijk en beeldbepalend onderdeel. Maak daar geen natuurkermis van onder het mom van nieuwe natuur pleeg geen decorbouw, vertel hoe het werkelijk is en was, dat is al spannend genoeg! 9
Sites met informatie over de streekgeschiedenis: www.omd2stromenland.nl (in ontwikkeling) www.wamel.net www.tremele.nl 10