STERRENSTOF THALES ZWOLLE

STERRENSTOF Jaargang 17 3 september 2014 COLOFON Sterrenstof is een uitgave van de Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde Thales en verschijnt 3 maal per jaar. De vereniging heeft als doel het beoefenen en verbreiden van de weer- en sterrenkunde in populair wetenschappelijke zin. Zij is opgericht op 10 oktober 1996 en ingeschreven bij de Kamer van Koophandel te Zwolle onder nummer V62697. De vereniging is tevens een erkende afdeling van de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde. Het lidmaatschap kan schriftelijk worden aangemeld bij het secretariaat. De contributie bedraagt 25,-* per jaar, gezinsleden 20,-, jeugdleden tot 15 jr. 10,-. Het bedrag kan worden overgemaakt op girorekening 947676 t.n.v. V.W.S. Thales met vermelding van Contributie 20xx (jaartal s.v.p. vermelden). *Voor betalingen na 1 maart bedraagt de contributie 30,00, voor gezinsleden 24,00; voor jeugdleden 12,-. Redactie Sterrenstof: Hoofdredacteur Harry van der Werf, Spui 13, 8032 VK, Zwolle tel. 038-4541466, email: harryvanderwerf@ hotmail.com Redactielid Frans Dijk, Brahmsstraat 6, 8031 DB, Zwolle tel. 038-4540202, email fpdijkzw@tiscali.nl Redactielid Peter Simmering, Rengersdiep 18, 8032 NK, Zwolle tel. 038-4526628, email: p.simmering@ziggo.nl THALES ZWOLLE Vereniging voor weer- en sterrenkunde Home-page: http://www.vws-thales.nl Bestuur Thales: Voorzitter Frans Dijk, Brahmsstraat 6, 8031 DB, Zwolle tel. 038-4540202, email fpdijkzw@tiscali.nl Vicevoorzitter Gert Schooten, Holtmate 14, 8014 HA, Zwolle tel. 038-4652159 email: gertschooten@gmail.com Secretaris Freerk Dijkstra, Landsheerlaan 175, 8016 KJ Zwolle tel. 038-4654527 email: F.Dijkstra@windesheim.nl Penningmeester Theo van Deursen, Tolgaarderstraat 66, 8043 CJ Zwolle tel. 06-22814271 email: deursent@gmail.com Bestuurslid Peter Simmering, Rengersdiep 18, 8032 NK, Zwolle tel. 038-4526628, email: p.simmering@zonnet.nl Bestuurslid Harry van der Werf, Spui 13, 8032 VK, Zwolle tel. 038-4541466, email: harryvanderwerf@ hotmail.com 01

INHOUDSOPGAVE Colofon 01 Basiscursus Sterrenkunde 02 Van de vicevoorzitter 03 Vrijwilligersdag 04 Doe-week Nooterhof 1 05 Doe-week Nooterhof 2 06 Gevolgen van de crisis rond de Oekraïne 07 Cursus weerkunde 08 Boekbespreking Gek op Natuurkunde 09 On Ontdekking van ver verwijderde Melkwegsterren 10 + 11 Op zoek naar water in ons Zonnestelsel 12 Wat is er te zien aan de hemel 13 Agenda zomer en herfst 2014 14 +15 Info KNVWS en Triangulum Apeldoorn 16 Basiscursus Sterrenkunde Freerk Dijkstra 02 Het bestuur van VWS Thales heeft besloten dat er in het najaar van 2014 weer een basiscursus sterrenkunde zal worden gegeven. Deelnemers aan deze cursus kunnen zowel leden van Thales zijn als belangstellenden. Zegt het dus voort! De cursus maakt het mogelijk uw kennis van de sterrenkunde wat te verbreden en te verdiepen. Er zal aandacht worden besteed aan de verschillende hemellichamen, dichtbij en veraf. Al die objecten bepalen samen hoe het heelal er uitziet. Verder wordt aandacht besteed aan de structuur van het heelal. Ook zal er aandacht worden besteed aan de geschiedenis van de sterrenkunde en de rol daarvan in de kijk op het wereldbeeld. Maar vooral de huidige sterrenkunde komt in de cursus voluit aan de orde, met de mogelijkheid door onze eigen kijker zelf waar te nemen. De cursus bestaat uit 10 lessen. De cursus wordt gegeven in een zaal in het gebouw op het Nooterpark, Goertjesweg 1. De cursus wordt elke week gegeven op een vaste avond van 20.00 uur tot 22.00 uur, de definitieve data zijn op dit moment nog niet bekend. De kosten bedragen 100, terwijl leden van Thales een reductie krijgen van 10. Deze prijs is inclusief het cursusmateriaal, bestaande uit een ruim geïllustreerd boek met een samenvatting van de cursusinhoud en een draaibare sterrenkaart. In de loop van de cursus wordt die draaibare sterrenkaart toegelicht zodat u leert de weg aan de hemel te vinden. U kunt zich opgeven als cursist voor half september bij de secretaris van VWS Thales, Freerk Dijkstra, Landsheerlaan 175, 8016 KJ Zwolle. E-mail: F.Dijkstra@windesheim.nl Het zal even wennen zijn.

Van de vicevoorzitter Gert Schooten In onze samenleving wordt er op allerlei manieren door mensen samengewerkt. Gewoon thuis, op het werk of bijvoorbeeld in een hobbyclub. In welk verband het ook is, gezelligheid speelt een belangrijke rol, naast bijvoorbeeld communicatie, delen van passie en werk of klussen. Beste leden, Voor wat betreft communicatie is er de laatste jaren natuurlijk enorm veel veranderd. VWS Thales gaat daarin mee en besteedt aandacht aan de communicatiemiddelen met de leden. Het verenigingsblad Sterrenstof wordt u digitaal toegestuurd, voor lezingen van onze eigen vereniging of een zustervereniging krijgt u via de mail een uitnodiging en de website bevat afwisselende en actuele informatie. Nogmaals dank aan Danny Aalders die de website ook vlak voor de zomervakantie nog weer eens onder handen heeft genomen. Het bestuur is zeer tevreden met de huidige vormgeving, zie vwsthales.nl Tijdens de lezingen, waarneem- en cursusavonden, activiteiten zoals Sun-day en Nacht van de Nacht, vindt ontmoeting tussen de leden plaats. Om nog meer leden van de vereniging bij onze activiteiten te betrekken organiseert het bestuur een leden/vrijwilligers dag. Samen bezig zijn met weer- en sterrenkunde, elkaar leren kennen en kijken wat we binnen werkgroepen met elkaar meer kunnen doen. Een dag waarop gezelligheid, communicatie, passie en samenwerking binnen Thales samen kunnen komen. Elders in dit nummer leest u daar meer over. In het najaar wordt het sneller donker en valt er aan de hemel weer het nodige te zien. Niet alleen interessant voor de astrofotografen van de club, maar eigenlijk voor iedereen. Hopelijk slagen we er ook weer in om buitenstaanders te interesseren voor die prachtige hemelverschijnselen. Diverse gelegenheden doen zich weer voor; raadpleeg de agenda voor die activiteiten. Een wel heel bijzondere gebeurtenis in het najaar lijkt het bezoek dat de Philae lander van de komeetsonde Rosetta aan de komeet 67P/Churymov-Gerasimenko zal brengen. Op een afstand van bijna 700 miljoen kilometer zal dat rond 11 november gebeuren. We prijzen ons gelukkig dat de werkgroep Lezingen er in geslaagd is om een spreker uit de frontlinie aan te trekken over dit onderwerp. In het programma voor de lezingen is hier meer over vermeld. Tenslotte hopen we dat Frans Dijk gezond en wel terug keert van zijn mooie reis door China. Hem kennende zal dat boeiende verhalen opleveren met waarschijnlijk ook nog wel het een en ander over astronomie bij de Chinezen. Wie weet iets voor het volgende nummer van Sterrenstof. 03

Vrijwilligersdag Aankondiging leden In het Beleidsplan (Jaaragenda 2014) staat dat we dit jaar een vrijwilligersdag voor de vereniging willen organiseren. Het bestuur wil u hierover graag informeren en ook alvast uitnodigen voor 15 november 2014. Theo van Deursen Gert Schooten Op diverse bijeenkomsten van Thales komen leden samen, bijvoorbeeld tijdens lezingen, de bijeenkomsten van de waarneemgroep, cursusavonden etc. Op die manier zijn we met elkaar in contact. Het bestuur wil graag de sociale contacten in de hele vereniging versterken. Hiermee krijgen we gezamenlijk een beter beeld van wie wie is en wat die personen allemaal doen. Verder hebben we eerder aangekondigd dat we het een aantal werkgroepen graag willen vergroten. De waarneemgroep functioneert goed, net als de groep die de lezingen verzorgt en de mensen die samen de cursussen verzorgen. Maar we kunnen met elkaar en voor elkaar en voor Thales nog meer doen. Deze dag zou daar ook een mooi middel voor kunnen zijn. Het bestuur denkt nu aan de volgende opzet: 15.30 uur welkom (met koffie / thee en korte inleiding) 16.00 uur startactiviteit met rond thema Zon / evt. brainstorm werkgroepen 17.30 uur eenvoudig buffet met een drankje 18.30 uur werkgroepen (afspraken maken, eventueel uitwerken) 19.30 uur presentatie / terugkoppeling 20.00 uur plenaire afronding met koffie 20.15 uur slotactiviteit met Waarnemen of een lezing 21.30 uur evt. borrel? In ons beleidsplan hebben we de volgende werkgroepen: Lezingen, Sterrenstof, Waarneemgroep, Beheer Sterrenwacht, Publieksactiviteiten, Communicatie, Weerkunde en Educatie. Het lijkt ons goed om daar Jeugdafdeling aan toe te voegen. We kunnen die dag samen verder bepalen wat er op de diverse terreinen al gedaan wordt, wat we daar van vinden, wat er eventueel meer gedaan zou kunnen worden en hoe we dat samen kunnen realiseren. Mocht u tijdens het lezen denken: Voor deze dag heb ik nog wel een leuk idee!, dan horen we dat graag. Wellicht kunnen we dat idee nog verwerken in de uiteindelijke opzet van de eerste vrijwilligersdag van Thales. Stuur gerust een mail naar gertschooten@gmail.com of bel 038-4652159. 04 U ontvangt te zijner tijd nog een speciale uitnodiging met het gedetailleerde programma. Houdt u alvast de datum vrij

Look at the Sun! Doe-week Nooterhof 1 Zondag 18 mei 2014 was de eerste dag van Doe-week in de Nooterhof. Ook Thales was daarbij aanwezig in de personen van Wim Verdoold en Peter Simmering evenals Emiel Veldhuis van Solarlive met hun zonnekijkers. Het was een stralende zonovergotene middag en erg druk met bezoekers in de Nooterhof. Tientallen kinderen met hun ouders bekeken de Zon door de opgestelde kijkers en ruim honderd zonnebrilletjes werden uitgedeeld door Solarlive en Thales aan de vele bezoekers. Peter Simmering En voor de meer technisch geïnteresseerden: Wim Verdoold gebruikte een lenzenkijker (7 cm lens, 25 mm oculair, Mizar. ACHROMAT REFRACTOR, OBJECTIVE: 68 mm dia., 600 mm f/8.8. Coated Air-spaced Doublet Achromat /FOCUSER : Rack & Pinion with a Locking screw EYEPIECE HOLDER 36.4 mm threads- 1.25'' / COLOR White / TUBE DIA.: 72nm en GT-68S TUBE ASSEMBLY. Aangepast voor gewone oculairs. Voor meer activiteiten rondom de Zon (en de Maan) zie zijn website: http://members.home.nl/wkv/the_sky.html Peter Simmering was in de weer met een 60mm H-alfa Lunt kijker. Zie hiervoor ook de website van Thales: http://vws-thales.nl/ Emiel Veldhuis van Solarlive gebruikte naast een solarscope de telescopen Coronado PST en een 150mm refractor met ERF en hoge snelheidscamera met een computerscherm opgesteld achter een doek. Voor zeer fraaie opnamen van de Zon, zie zijn website: http://www.solarlive.nu/ 05

De zon: Doe-week Nooterhof 2 Doepark Nooterhof, organiseerde tijdens de meivakantie, een Doe-week voor kinderen. Thales was gevraagd om hier ook aan mee te werken. Op de eerste dag van de Doe-week organiseerde Thales een middag over de zon. Helaas kwam de zon tijdens deze middag niet tevoorschijn. Mirjam Smit 06 Middels een speurtocht door het park konden de kinderen, en ook de ouders, toch veel leren over de Zon en de planeten. In groepen variërend van 3 tot 12 kinderen, werd onder begeleiding de speurtocht gelopen. De speurtocht was in volgorde van de planeten, op afstand vanaf de zon. Alle planeten hadden een eigen opdracht. De leukste opdracht vonden de kinderen om zelf voor planeet te spelen, die rond de zon draaide. De zon was er in de vorm een skippybal. Mars en de Aarde waren een stuiterbal. Mercurius was nog een tijdje zoek, als kraaltje, gevallen in het gras. Met een meetlint en flinke stappen voor de kleine beentjes, om een meter per stap te halen, werd de afstand tussen de planeten bepaald. Daarna was er nog tijd om met de zonnekijker kennis te maken. Omdat de zon niet te zien was, had Wim Verdoold bedacht dat het ook leuk was, om de kijker op de opdracht van Saturnus te richten. Kinderen konden door de zonnekijker een foto van Saturnus zien. Na alle weetjes over de zon die ze tijdens de speurtocht hadden geleerd over de temperatuur, grootte, afstand, levensduur en ook de zonnewijzer, was na 2,5 uur en zo'n 25 kinderen die langskwamen, de middag voorbij. De organisatoren en bezoekers hebben een leuke middag gehad. Het enthousiasme van de kinderen maakt dit zeker voor herhaling vatbaar. Wellicht dat er in de herfstvakantie opnieuw een aantal kinderen zijn, die interesse hebben in een Thales-middag.

Gevolgen van de crisis rond de Oekraïne De gebeurtenissen in de Oekraïne hebben de betrekkingen tussen de Verenigde Staten en Rusland ernstig verstoord. Er zijn nu ook gevolgen bekend geworden voor het ruimtevaartprogramma van beide landen. In mei 2014 deelde de vicepremier van Rusland, Dimitri Rogozin, in een televisie-uitzending mee dat Rusland als antwoord op de Amerikaanse sancties de levering van raketonderdelen van het type RD-180 in juni niet zou uitvoeren en ook verder niet zou deelnemen aan het door de NASA geplande voortzetting van het internationale ruimtestation ISS (International Space Station) na 2020. Rusland wil het maken van de RD-180 raketmotoren voor de US-draagraketten ATLAS-V verbieden. Dit is een zware slag voor de Amerikaanse ruimtevaart want met de ATLAS-V raketten worden de zwaarste satellieten gelanceerd. Weliswaar beschikken de Verenigde Staten nog over een voorraad RD-180 raketmotoren voor ongeveer twee jaar, maar Rusland wil ook de eventueel benodigde hulp en de levering van reserveonderdelen verbieden. Het zal jaren kosten voor de Verenigde Staten zelf weer over zulke sterke raketmotoren kan beschikken. Verder wil Rusland na 2020 niet meer aan het internationale ruimtestation meewerken. Op dit moment wil het ruimtevaartbeheer de ISS nog minstens tot het jaar 2024 in bedrijf houden. Voor de Verenigde Staten zal het moeilijk zijn het ruimtestation ISS in bedrijf te houden tot 2024 als Rusland niet meedoet. Want in het station zitten veel Russische onderdelen die vanuit Rusland met Russische raketten worden onderhouden en eventueel vernieuwd. Ook is het transport van de astronauten naar het ruimtestation en terug naar de Aarde geheel afhankelijk van de Russen. Frans Dijk 07 De RD-180 is een vloeibare brandstofmotor en werkt met een gesloten verbrandingscyclus. De RD-180 is in wezen een "halve" RD-171, met twee in plaats van vier straalbuizen en een enkele voorverbrander in plaats van twee. Beide turbopompen worden aangedreven door een enkele gasturbine die een zeer efficiënte zuurstofrijke voorverbrander heeft. Omdat kerosine en vloeibare zuurstof ongeveer dezelfde dichtheid bezitten kunnen beide turbopompen op een as gemonteerd worden [4]. Nadeel van een zuurstofrijke voorverbrander is dat er hete zuurstofrijke gassen door de motor getransporteerd moeten worden. Het principe van de zuurstofrijke voorverbranders is geperfectioneerd tijdens de ontwikkeling van de NK-15 en NK-33 raketmotoren. De RD-180 brandstofmotor gebruikt stuwstraalbesturing en beide straalbuizen kunnen in twee vlakken bewegen.

Cursus weerkunde voorjaar 2014 Dit voorjaar werd er een korte basiscursus Weerkunde verzorgd door Thales in Doepark Nooterhof. Op een vijftal woensdagavonden werd aandacht besteed aan enkele aspecten van het weer zoals wolken, fronten, luchtbewegingen (horizontaal en verticaal), weersverwachting en meetapparatuur. Als basiscursusmateriaal werd gebruik gemaakt van het goed toegankelijke boek Weerkunde, meteorologie voor iedereen van Kees Floor. Hij is een bekend popularisator van de meteorologie en zijn boek is te vinden op http://www.keesfloor.nl/weerkunde/ De cursus was heel praktisch. Zo werd elke bijeenkomst gestart in de buitenlucht met het oog op het weer van die dag. De foto laat zien dat er ook experimentjes werden uitgevoerd. Als gastspreker trad de bekende Zwolse weerman Ton ten Hove op. En op de laatste avond konden de cursisten genieten van de door hen gekozen onderwerpen. In dit geval ging het over Onweer en het Weer op wereldschaal (denk aan passaat, moesson etc.). De cursus werd zeer gewaardeerd door de tien deelnemers en is zeker voor herhaling vatbaar. De cursisten gaven daarbij aan dat het aantal bijeenkomsten wel wat omhoog mocht, net als de prijs voor deze cursus. De volgende keer zullen we daar rekening mee houden. De cursusleiders: Jan Kerkhof, Frans Dijk, Gert Schooten, Freerk Dijkstra. 08

Boekbespreking Gek op Natuurkunde Dat is de titel van een boek geschreven door Walter Lewin, met inbreng van Warren Goldstein. Lewin is in 1936 geboren in Nederland, zijn vader was van Joodse afkomst. In de oorlog is een groot deel van zijn familie weggevoerd naar Duitsland en omgekomen. Lewin heeft gestudeerd aan de Technische Hogeschool van Delft en is leraar geweest, al tijdens zijn studie, aan het Libanonlyceum in Rotterdam. Daarna is hij naar Amerika gegaan en meer dan veertig jaar hoogleraar in de astrofysica geweest aan het M.I.T.(Massachusetts Institute of Technology). Het boek vertelt over een aantal gebieden van de Natuurkunde die veel verband houden met weer-en sterrenkunde. Naast een hoofdstuk over snaren en blaasinstrumenten, zijn er hoofdstukken over magnetisme en elektriciteit, maar ook over de regenboog, röntgenastronomie, neutronensterren en zwarte gaten. Lewin schrijft heel helder en is ook actief geweest op internet. Heel vaak verwijst hij in zijn boek naar een site op internet. Dat is dan vaak een site waar een van zijn colleges is weergegeven. Ik zal het adres van een van die sites hier vermelden. Het is een college over de regenboog. Wie deze site opzoekt, vindt ook andere sites. ISBN 978 94 004 0067 2 Frans Dijk http://ocw.mit.edu/courses/physics/8-03-physics-iii-vibrations-and-waves-fall-2004/videolectures/lecture-22/ Het boek telt 384 bladzijden en is uitgegeven door Uitgeverij Thomas Rap in Amsterdam (www.thomasrap.nl) Het laat zich heel gemakkelijk lezen. Een aanrader, mede gezien de vele verwijzingen naar de lezingen op internet. Het boek kost slechts 12,50. 09

Ontdekking van de verst verwijderde Melkwegsterren Peter Simmering De verre buitengebieden van de Melkweg herbergen waardevolle aanwijzingen voor het begrijpen van de vorming en evolutie van ons Melkwegstelsel. Maar door de overweldigende afstanden en een uiterst geringe dichtheid van sterren aantallen, zijn veel objecten niet geïdentificeerd op een grotere afstand dan 400.000 lichtjaren: slechts zeven sterren zijn tot op heden voorbij deze grens ontdekt. Onlangs is een team van astronomen onder leiding van John Bochanski, een assistentprofessor die tijdelijk verbonden is aan Haverford College, begonnen met onderzoek naar sterren in de buitenste halo van de Melkweg; een ijle wolk van sterren die ons Melkwegstelsel omringt en zich uitstrekt uit tot minstens 500.000 lichtjaren. Het team heeft nu twee sterren in deze halo ontdekt die tot nu toe het verst van onze Melkweg af staan. Op 3 juli publiceerde Bochanski en zijn team (die ook Haverford College hoogleraar Sterrenkunde Beth Willman omvat), een brief in Astrophysical Journal Letters waarin de ontdekking van twee koele rode reuzen, ULAS J0744 25 en ULAS J0015 +01 werd vermeld. Deze sterren zijn zeer ver weg, respectievelijk op een afstand van 775.000 en 900.000 lichtjaar. Deze reuzen werden geselecteerd uit eerdere waarnemingen in de UKIRT Infrared Deep Sky Survey en de Sloan Digital Sky Survey. Deze gesimuleerde afbeelding laat zien hoe klein de Melkweg zou lijken van de plaats van ULAS J0744 25, op bijna 775.000 lichtjaar afstand. Samen met ULAS J0015 01, zijn dit verst verwijderde sterren die ooit geassocieerd zijn met onze Melkweg; zij zijn ongeveer vijf keer verder weg dan de Grote Magelhaense Wolk, een van de Melkweg naaste galactische buren. Visualisatie Software: Uniview door SCISS Data: SOHO (ESA & NASA), John Bochanski (Haverford College) en Jackie Faherty (American Museum of Natural History en het Carnegie Institute's Department of Terrestrial Magnetism). Rode reuzen zijn relatief zeldzaam in vergelijking met nabijgelegen koele rode dwergsterren, die deze reuzen enorm in aantal overtreffen. Toch zijn reuzen bijna 10.000 keer helderder dan dwergen, waardoor ze zichtbaar zijn, zelfs bij zeer grote afstanden. Met behulp van een combinatie van filters die verschillende delen van het zichtbare en nabij-infrarode licht van deze reuzen doorlaten, kon het team deze koele rode reuzen als kandidaten identificeren. De wetenschappers verkregen daarna spectroscopische bevestiging van de identiteit van deze sterren met behulp van de 6,5 m telescoop van het MMT Observatory op Mt. Hopkins in Arizona. "Het is echt zoeken naar een speld in een hooiberg", zegt Bochanski. "Alleen is onze hooiberg opgebouwd uit miljoenen rode dwergsterren." Tijdens een bezoek in november vorig jaar aan het MMT Observatory, hebben Bochanski en zijn team (o.a. met astronomen van verschillende Amerikaanse universiteiten en het Kapteyn Instituut in Nederland), ULAS J0744 25 en ULAS J0015 +01 waargenomen. Ze gebruikten een verscheidenheid van methoden om de afstanden tot deze sterren te schatten, maar elke methode wees naar dezelfde conclusie: Deze sterren zijn zéér ver weg. 10

Hoe groot is onze zon? Ze zijn meer dan 50 procent verder van de zon dan alle bekende sterren in de Melkweg, of ongeveer vijf keer verder weg dan de Grote Magelhaense Wolk. Sterker nog, ze liggen ongeveer een derde van de afstand tot het Andromeda sterrenstelsel, het zusterstelsel van de Melkweg in de Lokale Groep. "Het is opmerkelijk om sterren zo ver in de Melkweg te vinden," merkte Daniel Evans, contactpersoon voor Individual Investigator Programs bij afdeling Astronomische Wetenschappen NSF, die het onderzoek gefinancierd heeft. "Deze resultaten zullen ongetwijfeld nieuw licht werpen op de vorming en evolutie van onze galactische tehuis." Over Haverford College: http://www.haverford.edu/abouthaverford/ Wetenschappelijk Contact: John Bochanski, e-mail: jbochans@haverford.edu Media Contact: Eils Lotozo, e-mail: elotozo@haverford.edu Oorspronkelijk bericht: http://www.haverford.edu/physicsastro/bochanski/mgiants_press.html Vertaling en illustratie op deze site is gepubliceerd met toestemming van de onderzoekers. De betekenis van de vondst van ULAS J0744 25 en ULAS J0015 01 gaat verder dan hun record afstanden, omdat ze de Melkweg halo bevolken. Sommige astronomen denken dat de halo zoiets als een wolk van galactische kruimels is, het resultaat van de samensmelting van de Melkweg met veel kleinere sterrenstelsels tijdens de geschiedenis van onze Melkweg, zegt Haverford College astronoom Beth Willman, een co-auteur van de studie. "Theorie voorspelt de aanwezigheid van een dergelijke uitgebreide stellaire halo, gevormd door de verwoeste overblijfselen van kleine dwergstelsels die zijn samengevoegd gedurende de kosmische eeuwen, waarbij de Melkweg zijn huidige vorm kreeg," zegt Willman. "De eigenschappen van koele rode reuzen in de halo bevatten dus de vormingsgeschiedenis van onze Melkweg. Deze sterren zijn echt spoken uit een galactisch verleden. " Door het samenstellen van een grotere steekproef van verre rode reuzen, hopen Bochanski en zijn team modelvoorspellingen voor de vorming van de Melkweg te testen. Hun resultaten stellen nu reeds een aantal van deze modellen op de proef. "De meeste modellen voorspellen niet veel sterren op deze afstanden", zegt Bochanski. "Als er meer verre rode reuzen worden ontdekt, kan het nodig zijn de modellen te herzien." De zoektocht in de buitenste regionen van onze Melkweg gaat verder, waarbij de helderste sterren richting geven aan de zoektocht. Haverford College, één van Amerika's toonaangevende vrije kunst colleges, is een hechte intellectuele gemeenschap net buiten Philadelphia op een serene campus in een landelijk omgeving. Haverford is opgericht in 1833, de oudste instelling voor hoger onderwijs in Noord- Amerika met Quaker wortels en is vandaag de dag een niet-sektarische en zeer diverse instelling met veel van de leidende beginselen van de oprichters, zoals de nadruk op de gemeenschap en het respect voor individuele geweten. Haverford's 1.200 studenten, die genieten van een 8-1 student-faculteit verhouding, komen van onafhankelijke en openbare scholen in de Verenigde Staten en 17 landen over de hele wereld. 11

Op zoek naar water in ons Zonnestelsel Op 6 augustus kwam het bericht dat de sonde Rosetta na een reis van 10 jaar bij de komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko was aangekomen. Over een paar maanden wordt een deel van de sonde losgekoppeld voor een landing op de komeet. Doel van de missie is het onderzoek van de komeet. Een belangrijke vraag is of er aanwijzingen zijn voor leven. Sommige onderzoekers houden er rekening mee dat de kiemen van het leven op Aarde en de aanwezigheid van water afkomstig zijn van een of meer kometen. De kometen zouden dan verantwoordelijk zijn voor de verspreiding van leven in ons Zonnestelsel. Rosetta heeft er al een tocht van 10 jaar opzitten. Rosetta is in 2007 al dicht langs een komeet gevlogen en heeft foto s van de planeet Mars gemaakt. De sonde vloog toen ongeveer op een hoogte van 250 km langs de planeet. Verder is de sonde dicht langs twee asteroïden gekomen. IJsschotsen / water op Europa? Rosetta beschikt over 12 instrumenten en de Philae robotlander heeft nog eens negen instrumenten. De robotlander zal landen op de komeet en zich daaraan hechten. Volgens de bestaande opvattingen is leven sterk gekoppeld aan de aanwezigheid van water. Zoeken naar het bestaan van leven of de mogelijkheid van de aanwezigheid van leven betekent het zoeken naar de aanwezigheid van water, nu of in het verleden. De Aarde is, gezien vanuit de ruimte blauw. Dit als gevolg van de aanwezigheid van de oceanen. Daarin heeft zich op een gegeven moment het Aardse leven ontwikkeld. Volgens sommige onderzoekers vormen de oceanen echter maar een klein deel van de hoeveelheid water die er op Aarde is. Deze deskundigen menen dat er een nog veel grotere hoeveelheid water is op diepten tussen 400 en 600 km. Ten gevolge van de grote druk heeft dat water niet de gangbare chemische formule, maar een iets andere samenstelling. Dit water bevindt zich in mineralen als Olivijn, Wadsleyite en Ringwoodite. Bij uitbarstingen van vulkanen komt dit water heel snel omhoog en komt dan in de atmosfeer terecht. De verdeling van het water in het inwendige van de Aardeis een afspiegeling van de manier waarop de Aarde zich heeft ontwikkeld. Mineralen in de overgangszone in de Aardse mantel ( van 410 tot 660 km diepte) hebben een groot water oplossend vermogen. Daarom wordt gedacht dat de overgangszone kan dienen als een groot waterreservoir. Hier geldt ook zeker het voorbehoud dat verder onderzoek nodig is. Aan de andere kant onderstreept het de mogelijkheid dat water bij de vorming van het planetenstelsel een belangrijke rol heeft gespeeld. Of er op Venus water aanwezig is, is onbekend omdat er geen onderzoek naar is gedaan. Maar de aanwezigheid van water op die planeet lijkt niet voor de hand te liggen gezien de hoge temperatuur. Als er al water geweest is, dan zijn de watermoleculen gesplitst in waterstof en zuurstof. Op Mars lijkt wel ijs te zijn en dus water. Maar harde bewijzen moeten nog worden geleverd. Hier en daar zijn aan het oppervlak aanwijzingen dat er water gestroomd heeft. Er wordt intensief gezocht. Op Europa, een maan van Jupiter, is waarschijnlijk tweemaal zoveel water aanwezig als op Aarde. En op een andere maan van Jupiter, Ganymedes, denkt men, dat zelfs veertig keer zoveel water aanwezig als op Aarde. De temperatuur in deze regio is laag. Het gaat dan wel om water in de vorm van ijs. Een mogelijkheid is een dikke laag ijs met daar onder vloeibaar water. Volgens de optimisten zou dat water dan ook leven kunnen bevatten. Zoals zo vaak moet verder onderzoek meer duidelijkheid verschaffen. Maar de aanwezigheid van leven wordt nauw verbonden met de aanwezigheid van water. Frans Dijk Wie zich verder wil oriënteren kijk op de website: http://www.livescience.com/46291-ocean-hidden 12

Wat is er te zien aan de hemel September 2014 vr 5 september 17.52 MEZT Venus in het perihelium, op 0,718AE van de Zon. vr 5 september 19.27 MEZT Venus staat 44' N van Regulus, op 4 boven de horizon, maar bij dl. do 11 september 23.47 MEZT Mercurius in het aphelium, op 0,467AE van de Zon. ma 15 september 02.08 MEZT De Maan staat 45' N van Aldebaran, op een hoogte van 27. za 20 september 20.43 MEZT Mercurius staat 33' ZW van Spica, 5 onder de horizon. ma 22 september 00.10 MEZT Mercurius in grootste oostelijke elongatie: 26 24 en is avondster. di 23 september 04.29 MEZT Herfstequinox; begin van de herfst Oktober 2014 di 7 oktober 22.57 MEZT Uranus is in oppositie. De planeet staat rond 2 uur 's nachts in het zuiden. zo 12 oktober 13.13 MEZT De Maan staat 36' N van Aldebaran, op een hoogte van -6 en bij daglicht. do 16 oktober 08.14 MEZT Mercurius staat 23' NO van Spica, 2 onder de horizon en bij daglicht. do 16 oktober 22.40 MEZT Mercurius in benedenconjunctie. wo 22 oktober 09.00 MEZT Maximum van de meteorenzwerm Orioniden za 25 oktober 09.31 MEZT Venus in bovenconjunctie za 25 oktober 18.41 MEZT De Maan bedekt Saturnus, op 5 boven de horizon in de schemering za 25 oktober 23.22 MEZT Mercurius in het perihelium, op 0,307AE van de Zon. zo 26 oktober 03.00 MEZT Einde van de zomertijd Alle tijden in MEZT (zomertijd) of MET (overige maanden) Bron: http://hemel.waarnemen.com/astroka l/2014.html 13 November 2014 za 1 november 13.39 MET Mercurius in grootste westelijke elongatie: 18 40 M. is ochtendster. za 8 november 19.49 MET De Maan staat 38' N van Aldebaran, op 11 boven de horizon. ma 17 november 19.00 MET Maximum van de meteorenzwerm Leoniden di 18 november 09.50 MET Saturnus is in conjunctie met de Zon December 2014 za 6 december 07.01 MET De Maan staat 45' N van Aldebaran, op een hoogte van 7. ma 8 december 10.51 MET Mercurius in bovenconjunctie ma 8 december 21.41 MET Jupiter is stationair. ma 8 december 22.05 MET Mercurius in het aphelium, op 0,467AE van de Zon. vr 12 december 09.42 MET Mars in het perihelium, op 1,381AE van de Zon. zo 14 december 10.00 MET Maximum van de meteorenzwerm Geminiden. ma 22 december 00.03 MET Wintersolstitium; begin van de winter. di 23 december 04.00 MET Maximum van de meteorenzwerm Ursiden za 27 december 01.11 MET Venus in het aphelium, op 0,728AE van de Zon

Agenda herfst en winter 2014 18 september Van Giotto naar Rosetta Henk Olthof ESA s komeetonderzoek. Kometen hebben de mensheid altijd gefascineerd. Het verschijnen van een komeet aan de hemel is al sinds de grijze oudheid opgemerkt en geregistreerd. Met telescopen zijn sinds de 17 e eeuw nauwkeurige waarnemingen gedaan. Met de ontwikkeling van de ruimtevaart is het mogelijk geworden kometen van dichtbij nader te onderzoeken. De ESA satelliet Giotto is in de jaren 80 van de vorige eeuw langs de komeet van Halley gescheerd en heeft gedetailleerde opnames gemaakt. In 2004 is de ESA satelliet Rosetta gelanceerd en zal in 2014 de komeet Churyumov- Gerasimenko ontmoeten en op het oppervlak de subsatelliet Philae plaatsen voor nader onderzoek van de samenstelling van deze komeet. Dr Henk Olthof, sterrenkunde gestudeerd in Groningen en gepromoveerd in het ruimteonderzoek. Tot begin 2007 werkzaam bij ESA/ESTEC in Noordwijk en nauw betrokken bij de ontwikkeling van experimenten voor de wetenschappelijke satellieten van ESA. Van 2002 tot 2010 voorzitter van de KNVWS 30 okt. 2014 Lichthinder, Wim Schmidt Sotto le Stelle betekent Onder de Sterren in het Italiaans. Als amateur sterrenkundige koppelt Wim Schmidt zijn kennis over het meten van licht aan een hart voor zijn leefomgeving. Door specialisatie op een beperkt gebied kan Sotto le Stelle een integrale oplossing bieden voor alle aspecten van lichthinder. 13 november Exoplaneten, dr. Paul Wesselius Dr. Paul Wesselius gaat aandacht besteden aan de manier waarop de exoplaneten worden opgespoord. Ook de vraag of daar ook aardachtige exoplaneten bij zijn houdt ons bezig. Dr. P.R. Wesselius is Universitair Hoofd Docent aan het Kapteyn Instituut van de Universiteit Groningen. Voorheen was hij divisiemanager van Stichting Ruimte-Onderzoek Nederland (SRON). Hij studeerde sterrenkunde in Amsterdam.

18 dec. 2014 Vlucht door een orkaan. Dr.ir. Ad Stoffelen Als orkanen op Amerika af razen, gaan onderzoekers met vliegtuigen de lucht in om ze te bestuderen. Een KNMI-Meteoroloog mocht een week mee Hoe verbeter je een weersverwachting en wat heeft een vlucht door een orkaan daarmee te maken? In de lezing zal ik ingaan op mijn vluchten dwars door tropische orkaan Ike met de Amerikaanse "hurricane hunters". Het doel van deze vluchten was om de precieze metingen van de apparatuur van boord van het Orion P3 vliegtuig te vergeleken met gelijktijdige satellietmetingen, om zo uit deze laatste metingen verbeterde schattingen van de wind te kunnen afleiden in extreme windcondities (ijking). Mijn ervaringen zijn ook opgetekend in een weblog: http://www.knmi.nl/cms/content/5009/oog_in_oog_met_orkaan_ike_ooggetuigeverslag Dr. ir. A.C.M. (Ad) Stoffelen werkt als meteoroloog bij het KNMI te De Bilt. Om te komen tot een nauwkeurige weersvoorspelling is een accurate en gedetailleerde analyse van de bestaande weersystemen van essentieel belang. We staan hierin ruim 150 jaar na de oprichting van het KNMI op een keerpunt wat betreft de weerwaarneming. Sinds kort is het namelijk zo dat atmosferische waarnemingen vanuit satellieten een grotere bijdrage leveren aan de meerdaagse weersverwachting in Europa dan de grond gebaseerde waarnemingen. Echter, goede weerwaarnemingen en -verwachtingen in de maatschappelijk en economisch meest dramatische condities bij extreem weer blijven een uitdaging. De ijking van satellietgegevens in extreme condities zorgt dat we een beter beeld krijgen van extreem weer, zodat ook de verwachting ervan verbeterd kan worden. 22 jan. 2015 Zwarte gaten. Prof dr. Heino Falcke Prof dr. Heino Falcke studeerde natuurkunde in Keulen en Bonn. Hij studeerde in 1992 af. In 1994 promoveerde hij summa cum laude aan de universiteit van Bonn. Na diverse wetenschappelijke functies in Bonn, de University of Maryland en de University of Arizona, verwierf hij in 2000 in Bonn zijn Habilitation. In 2003 werd hij benoemd tot bijzonder hoogleraar radioastronomie en astrodeeltjesfysica aan de Radboud Universiteit Nijmegen Hij doet veel onderzoek naar radiostraling door kosmische straling, zwarte gaten en actieve sterrenstelsels. Hij trad in dienst bij The Netherlands Institute for Radio Astronomy (ASTRON), de initiatiefnemer van het LOFARproject. Sinds 2000 is hij ook verbonden aan het Max-Planck-Instituut voor Radioastronomie in Bonn. In 2007 benoemde de Radboud Universiteit Nijmegen hem tot hoogleraar. In 2013 is Heino Falcke verkozen tot lid Academia Europaea Een Europees genootschap van topwetenschappers - onder wie nobelprijswinnaars - uit alle onderzoekdisciplines. 15

KNVWS Koninklijke Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde Website: http://sterrenkunde.nl/knvws/ 25 oktober 2014: 10e Nacht van de Nacht 27, 28, 29 maart 2015: Landelijke Sterrenkijkdagen. Op de pagina sterrenkijkdagen verschijnen t.z.t. de nieuwe gegevens in plaats van de inhoud over 2014. Het actuele lezingenprogramma van VWS Triangulum in Apeldoorn Uitgebreide website: http://www.triangulum.nl/ De lezingen zijn op donderdagavond aanvang 19.30 uur Reguliere lezingen Locatie 25 september 2014 in t Hart LOFAR Dr. Michiel Brentjens 09 oktober 2014 in het Kristal Het missende heelal Dr. Auke-Pieter Colijn 06 november 2014 in t Hart De ouderdom en het ontstaan van de Gelderse IJssel Dr. Bart Makaske 20 november 2014 OBS de Kosmos Vulkanisme in Europa Drs. Pim Beukenkamp 11december 2014 in het Kristal OLFAR Dr. Mark Bentum Waar? Multifunctioneel centrum het Kristal Distelvlinderlaan 200 7323 XB Apeldoorn Zalencentrum 't Hart van Eefde Jolinkweg 2 7211 DM Eefde Openb. basisschool De Kosmos Voldersdreef 301 7328 CA Apeldoorn Over de Nacht van de Nacht komt er info per mail en op onze website: http://vws-thales.nl/. Kijk regelmatig op onze website voor wijzigingen, nieuwe info en allerlei onderwerpen over onze hobby. 16