Gemeente Sittard Geleen T.a.v. dhr. J. Bruls Postbus 18 6130 AA SITTARD Uw kenmerk Ons kenmerk 2018/03203 GGD-locatie Heerlen Uw brief van Datum 6-9-2018 Telefoonnr. 088-8805070 Onderwerp Risicobeoordeling Bijlage(n) Rapport Behandelaar Mw. S. van Buggenum Geachte heer Bruls, Hierbij ontvangt u de rapportage betreffende de gezondheidkundige risicobeoordeling van de aangetroffen bodemverontreinigingen in het volkstuinencomplex de Gats te Sittard. Als u na het lezen van deze informatie nog vragen heeft, dan kunt u contact opnemen met ondergetekende. Wij vertrouwen erop u hiermee voldoende te hebben geïnformeerd. Gezondheidkundige informatie uit deze brief en bijbehorende rapportage mag niet zonder toestemming van of overleg met de worden gebruikt in welke vorm van communicatie dan ook. Met vriendelijke groet, Drs. Sandra van Buggenum, Milieugezondheidkundige Unit Medische Milieukunde Telefoon: 088-8805185 Email: Sandra.vanbuggenum@ggdzl.nl Bereikbaar op dinsdag, donderdag en vrijdag Heeft u een vraag, opmerkingen of suggesties voor onze dienstverlening, of wilt u meer informatie over de GGD, zie onze website www.ggdzl.nl
Gezondheidkundige risicobeoordeling Volkstuinencomplex de Gats te Sittard Kenmerk: 2018/03203 Datum: September 2018 Contactpersoon: Drs. Sandra van Buggenum, Milieugezondheidkundige T: 088-8805185 E: Sandra.vanbuggenum@ggdzl.nl
Medische Milieukunde : vraagbaak en deskundig advies Onze omgeving is van invloed op onze gezondheid. Verontreiniging van bodem, water en lucht, geluidshinder, stankoverlast, vocht en schimmels in woningen, de eikenprocessierups en gevaarlijke stoffen zoals asbest zijn voorbeelden uit onze omgeving waar mensen ziek van kunnen worden. De unit Medische Milieukunde van de wil voorkomen dat mensen gezondheidsrisico lopen of gezondheidsklachten krijgen door hun omgeving. Wij zijn een team van onafhankelijke, ervaren deskundigen dat klaar staat voor burgers, gemeenten, scholen, woningbouwverenigingen en organisaties. Heeft u vragen, maakt u zich zorgen, ondervindt u hinder of wilt u een betrouwbaar advies, dan kunt u bij ons terecht. De is onderdeel van een landelijk netwerk van GGD en; voor onze adviezen maken we gebruik van landelijk vastgestelde richtlijnen Medische Milieukunde. Daarnaast kunnen we gebruik maken van de kennis en kunde van het centrum Gezondheid en Milieu van het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu). Vaak kunnen we vragen meteen beantwoorden, maar we gaan ook ter plaatse kijken om de situatie goed te beoordelen. Vervolgens geven we advies over wat er gedaan kan worden om de situatie te verbeteren. Adviezen geven we meestal gevraagd, maar soms ook ongevraagd, omdat wij de gezondheid en de leefomgeving van de Zuid-Limburgse bevolking actief in de gaten houden en veel kennis in huis hebben. De unit Medische Milieukunde is tijdens kantooruren bereikbaar via 088-8805070 of via milieu@ggdzl.nl. Meer informatie over de vindt u op onze website www.ggdzl.nl.
1. Inleiding De gemeente Sittard-Geleen heeft de, unit Medische Milieukunde, gevraagd om de gezondheidkundige risico s in te schatten van de aangetroffen loodverontreiniging in het volkstuinencomplex de Gats in Sittard. Voor de gezondheidskundige risicobeoordeling zijn de resultaten gebruikt van de volgende onderzoeksrapporten: Verkennend bodemonderzoek Zitterd Revisited te Sittard, d.d. 11 december 2003 van Milieutechnisch Adviesbureau Heel BV. Verkennend bodemonderzoek ter plaatse van perceel sectie G nummer 958 (Putstraat 62) te Sittard, gemeente Sittard-Geleen, d.d. 20 februari 2015 van Geonius Milieu BV. Verkennend bodem- en asbestonderzoek 4-tal volkstuinen binnen het volkstuinencomplex de Gats te Sittard, d.d. 26 juli 2017 van Aelmans Eco B.V. Milieuhygiënische verklaring AP04 bodemonderzoek Schootsvelden te Sittard (regenwaterbuffer), d.d. 4 mei 2018 van Aelmans Eco B.V. Milieuhygiënische verklaring AP04 bodemonderzoek Schootsvelden te Sittard, d.d. 23 april 2018 van Aelmans Eco B.V. Een verontreiniging kan pas leiden tot gezondheidsrisico's indien er én gevaarlijke stoffen aanwezig zijn én er ook blootstellingsmogelijkheden zijn. Er wordt in dit rapport dan ook enerzijds ingegaan op de aanwezigheid van een verontreiniging op de betreffende locatie en anderzijds op de mogelijkheden van de gebruikers om aan de verontreiniging bloot te staan. 2. Loodverontreiniging Lood heeft bij jonge kinderen een nadelig effect op de ontwikkeling van de hersenen en leidt tot een verlies van IQ-punten. Ook bij volwassenen heeft lood effecten op de hersenen. Daarnaast kan lood de nieren beschadigen en het hartvaatsysteem nadelig beïnvloeden. Lood wordt na inname opgenomen in bloed en beenderen. Uit beenweefsel komt lood heel langzaam weer vrij. Dat maakt dat een éénmalige hoge inname kan leiden tot langdurige effecten. De bovengrond/contactlaag (de eerste 0,5 meter) van de percelen in en direct naast (grachttracé) de volkstuinen is verontreinigd met lood in concentraties tussen 61 en 220 mg/kg d.s. De onderzoeksresultaten zijn samengevat in onderstaande tabel:
Tabel: samenvatting onderzoeksresultaten Bodemonderzoek Datum Aantal boringen Mengmonster Concentratie lood in de bodem Verkennend bodemonderzoek Zitterd Revisted Verkennend bodemonderzoek Perceel sectie G nr.958 (Putstraat 62) Sittard Verkennend bodem- en asbestonderzoek 4-tal volkstuinen binnen het volkstuinencomplex de Gats te Sittard Ap04 Bodemonderzoek schootsvelden te Sittard (toekomstige grachten) 11-12-2003 10 MMX 220 mg/kg d.s. 9 MMXI 61 mg/kg d.s. 6 MMXII 95 mg/kg d.s. 20-1-2015 6 BG1 150 mg/kg d.s. 26-7-2017 5 MM1 96 mg/kg d.s. 13 MM2 190 mg/kg d.s. 6 MM3 180 mg/kg d.s. 52 MMII 100 mg/kg d.s. 23-4-2018 76 1-MMI 150 mg/kg d.s. 76 1-MMII 150 mg/kg d.s. 50 MMI (depot) 190 mg/kg d.s. 50 MMII (depot) 210 mg mg/kg d.s. Ap04 Bodemonderzoek schootsvelden Sittard (regenwaterbuffer) te 4-5-2018 52 MMI 130 mg/kg d.s. 52 MMII 100 mg/kg d.s. Gemiddelde concentratie 145 mg/kg d.s. 3. Blootstelling aan de verontreiniging Mensen kunnen op de volgende manieren in contact komen met het verontreinigd materiaal in de bodem: door bodemdeeltjes in te slikken (bijvoorbeeld spelende kinderen via handmond gedrag), door het eten van verontreinigde groenten en fruit, door het inademen van (opwaaiende) stofdeeltjes, door huidcontact. Gezien de gebruiksfunctie van de locatie (moestuinen) en de aard van de verontreiniging zijn gewasconsumptie en het inslikken van bodemdeeltjes de voornaamste blootstellingsroutes. De bijdrage van het inademen van stofdeeltjes en opname via de huid zijn zo ontzettend gering dat het verwaarloosbaar is. Deze opname-routes wordt daarom verder buiten beschouwing gelaten.
4. Gezondheidkundige advieswaarden In 2016 heeft de landelijke GGD projectgroep bodem van GGD GHOR Nederland gezondheidskundige advieswaarden opgesteld voor loodgehaltes in de bodem. GGD en gebruiken deze waarden om de bodemkwaliteit te beoordelen. Tabel: gezondheidskundige advieswaarden (mg/kg d.s.) Gezondheidskundig voldoende bodemloodkwaliteit Gezondheidskundig matige bodemloodkwaliteit Gezondheidskundig onvoldoende bodemloodkwaliteit Grote moestuin (> circa 200 m 2 ) Wonen met tuin (kleine moestuin) Plaatsen waar kinderen spelen < 60 60-260 > 260 < 90 90-370 > 370 < 100 100-390 > 390 IQ-puntverlies < 1 IQ-puntverlies 1-3 IQ-puntverlies > 3 IQ-puntverlies Voor het effect van lood bestaat voor zover bekend geen drempelwaarde. Daarom adviseren GGD-en om te streven naar een loodblootstelling bij kinderen die zo laag als redelijkerwijs mogelijk is (ALARA). Redelijkerwijs betekent dat ook andere overwegingen dan gezondheid een rol kunnen spelen, waaronder financiële overwegingen. Een laag bodemloodgehalte, overeenkomend met minder dan 1 IQ-puntverlies, heeft daarom de voorkeur. 5. Gezondheidkundige risicobeoordeling De GGD heeft een gezondheidkundige beoordeling uitgevoerd van de hoogst aangetroffen concentratie (worst-case) en de gemiddelde concentratie in de bovenste halve meter van de bodem (de contactlaag en de laag waarin gewassen wortelen). De gemeten concentraties zijn met het model Sanscrit doorgerekend naar de totale mogelijke inname en vergeleken met de gezondheidkundige advieswaarden (zie bijlage 1 voor een uitgebreidere toelichting). Het resultaat van deze risicobeoordeling is samengevat in onderstaande tabel: Tabel: hoogst gemeten loodconcentraties in de bodem in relatie tot grenswaarden Scenario Concentratie Inname in bodem (mg/kg d.s. * ) (mg/kg l.g. ** per dag) Toetsingswaarden (mg/kg l.g. per dag) Risicoindex Worstcase, volwassenen 220 0,000383 % 0,00280 0,15 Nee Gemiddeld, volwassenen 145 0,000291 % 0,00280 0,10 Nee Worstcase, kind 220 0,00161 $ 0,0005 3,22 Ja Gemiddeld, kind 145 0,00112 $ 0,0005 2,24 Ja *d.s: droge stof **l.g.: lichaamsgewicht $ inname kind 0-6 jaar % inname 6-70 jaar Risico
Uit bovenstaande tabel blijkt: Zowel de hoogst aangetroffen als ook de gemiddelde concentratie lood leidt, bij dagelijkse blootstelling in de eerste 6 kinderjaren, tot een inname (via gewasconsumptie en inslikken bodemdeeltjes) die hoger is dan de GGDadvieswaarde voor kinderen. Op basis van deze modelberekening wordt geconcludeerd dat gezondheidsrisico s door blootstelling aan lood in de bodem voor kinderen niet uitgesloten kunnen worden. Zowel de hoogst aangetroffen als ook de gemiddelde concentratie lood leidt, bij dagelijkse blootstelling tussen de 6 en 70 jaar, tot een inname die lager is dan de wettelijke grenswaarde voor de algemene bevolking. Op basis van deze modelberekening wordt geconcludeerd dat blootstelling aan lood in de bodem voor volwassenen geen gezondheidsrisico vormt. 6. Gezondheidsrisico s nader bekeken Uitganspunt in de door de GGD uitgevoerde worst-case risicobeoordeling is dat gebruikers gedurende het grootste gedeelte van hun leven een moestuin (van minimaal 200 m 2 groot) moeten kunnen gebruiken en daarbij alleen groenten uit eigen moestuin eten. Met andere woorden: de concentratie van de stof in de bodem, de grootte van de moestuin en de hoeveelheid gewasconsumptie uit de eigen moestuin zijn parameters die het gezondheidsrisico bepalen. Daarnaast is de bodemgesteldheid (ph, organisch stofgehalte, lutumgehalte) en het soort gewas een belangrijke parameter voor de opname van zware metalen in gewassen en daarmee samenhangende gezondheidskundige risico s. Deze parameters kunnen per afzonderlijke moestuin verschillend zijn. Wanneer de GGD in het standaard, worstcase scenario gezondheidsrisico s niet kan uitsluiten wil dat daarom niet persé zeggen dat er voor de huidige/toekomstige gebruikers van de moestuinen ook daadwerkelijk sprake is van een individueel gezondheidsrisico. 7. Conclusie en advies Of er risico s voor mensen zijn verbonden aan een bodemverontreiniging is vooral afhankelijk van de blootstellingsmogelijkheden en uiteraard van de soort stoffen en de concentraties in de bodem. Op basis van de gegevens ontvangen van de gemeente Sittard-Geleen en de uitgevoerde gezondheidkundige risicobeoordeling concludeert de GGD dat, bij het gebruik van de locatie als moestuinen, de aangetroffen hoeveelheden lood voor gezondheidsrisico s voor kinderen tot 6 jaar kunnen zorgen. GGD-en adviseren om te streven naar een loodblootstelling bij kinderen die zo laag als redelijkerwijs mogelijk is (ALARA). Het verminderen van blootstelling aan bodemlood kan bereikt worden door verschillende maatregelen zoals bodemsanering, gebruiksadviezen, herinrichting of functieverandering. Bij sanering wordt verontreinigde grond vervangen of afgedekt door schone grond (of grond geschikt voor de beoogde functie). Sanering van verontreinigde grond is een duurzamere oplossing waarbij gebruikersgedrag het gezondheidsrisico niet langer beïnvloedt.
Het geven van gebruiksadviezen, in combinatie met goede communicatie, kan een alternatief zijn voor sanering. Bij het goed opvolgen van gebruiksadviezen wordt het contact van kinderen met bodemlood beperkt. Gebruiksadviezen zijn zinvol voor locaties waar kinderen (kunnen) spelen en waarbij sprake is van een bodemloodkwaliteit waarbij meer dan 1 IQ-puntverlies kan optreden. Het is goed om in de communicatie ook aandacht te hebben voor andere bronnen van lood, zoals loden waterleidingen. De GGD kan ondersteunen in de communicatie van deze gebruiksadviezen. Algemene gebruiksadviezen om contact van jonge kinderen met lood te beperken Laat kinderen in een zandbak met schoon speelzand spelen. Leg (kunst)gras, tegels of een schone laag grond aan op plekken waar kinderen spelen. Bij voorkeur met een laag schone grond of zand onder het (kunst)gras of tegels. Kweek groenten in bakken met schone teelaarde. Was de aarde van zelfgekweekte gewassen zorgvuldig af met schoon leidingwater. Let vooral bij jonge kinderen extra op hygiëne (handen wassen na het buitenspelen). Was ook zelf uw handen na het tuinieren in eigen tuin en voor het eten. Ga de inloop van grond in huis tegen (schoenen uitdoen, regelmatig stofzuigen of dweilen).
Bijlage 1 Werkwijze risicobeoordeling De hoogst aangetroffen concentraties uit het bodemonderzoek zijn ingevoerd in het model Sanscrit (versie 2.3.2) en voor het scenario moestuinen/volkstuinen omgerekend naar een levenslange gemiddelde blootstelling (kind-jaren van 0-6 jaar en volwassenjaren van 6-70 jaar). Deze dosis wordt gedeeld door de gezondheidsnorm van die stof en risico-index (RI) genoemd. Wanneer de RI groter is dan 1, dan is de berekende blootstelling hoger dan het MTR. Voor de stof lood geldt dat, vanwege de specifieke gevoeligheid van kinderen voor lood, in het model Sanscrit standaard de blootstelling gedurende kind-jaren (0-6 jaar) doorgerekend wordt. In het geval van Moestuinen/volkstuinen wordt in Sanscrit aangenomen dat de geconsumeerde bladgewassen door volwassenen en kinderen volledig afkomstig zijn uit eigen tuin en dat de geconsumeerde knolgewassen voor 50% afkomstig zijn uit eigen tuin. De grootte van een (moes)tuin laat het niet altijd toe dat dergelijke hoeveelheden geconsumeerd kunnen worden. Als richtlijn om volledig (100% bladgewassen en 50% knolgewassen) als moestuin te kunnen dienen, wordt een minimale oppervlakte aangehouden van circa 200 m 2 in gebruik als moestuin. Voor kleinere moestuinen en volkstuinen (minimaal circa 100 m 2 in gebruik als moestuin) kan een lagere gewasconsumptie uit eigen tuin worden aangehouden (50% bladgewassen en 25% knolgewassen). In de uitgebreide risicobeoordeling (stap 3) kan de fractie verontreinigd gewas hiervoor worden aangepast.