issn 0169-2402 juli 2009 49 nieuwsbrief european invertebrate survey nederland
2 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 49 (2009) NIEUWSBRIEF van de EUROPEAN INVERTEBRATE SURVEY NEDERLAND Nummer 49 - juli 2009 Contactorgaan voor de medewerkers van de werkgroepen van de European Invertebrate Survey Nederland Informatie: Bureau EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden tel. 071-5687670 / fax 071-5687666 e-mail eis@naturalis.nnm.nl website www.naturalis.nl/eis Wordt aan medewerkers gratis toegezonden. Redactie: copyright 2009 Stichting European Invertebrate Survey Nederland, Leiden. Niets in deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Bijdragen kunnen worden gezonden aan de redactie: Bureau EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, e-mail eis@naturalis.nnm.nl. Bij voorkeur als bestand (op cd of per e-mail) in Word of een andere veelgebruikte tekstverwerker. DTP: André van Loon Drukwerk: Offsetdrukkerij Nautilus - Leiden INHOUD Werkgroepen..................................... 3 EIS-nieuws....................................... 6 Bureau.......................................... 14 Bestellijst publicaties.............................. 15 Adressen werkgroepen............................. 16 Figuur omslag: Megabunus diadema, oogheuvel. Deze hooiwagen wordt behandeld in deel 3 van Entomologische Tabellen, verzorgd door Hay Wijnhoven (tekening: Hay Wijnhoven). Van de redactie Met de EIS-dag van 28 februari 2009 werd het jubileumjaar van EIS afgesloten. Inmiddels zijn er al weer diverse interessante vorderingen te melden. Op 27 maart werd het eerste exemplaar van het zweefvliegenboek (deel 8 in de Nederlandse Fauna) gepresenteerd aan Teo Wams van Natuurmonumenten. De serie verspreidingsatlassen heeft de laatste tijd een sterke impuls gekregen. Na de publicatie van delen over kokerjuffers en bodemfauna is in mei de atlas van de Nederlandse boktorren (van Dré Teunissen) gepubliceerd. Samen met deel 2 van Entomologische Tabellen heeft de beginnende keveronderzoeker nu goede literatuur voor de Nederlandse boktorren tot zijn beschikking. EIS doet diverse Europese projecten op het gebied van libellen. Zo verscheen onlangs een atlas van het Middellandsezeegebied en wordt gewerkt aan enkele rode lijsten en een atlas van Europa. In mei werd de exotenmodule van het Nederlands Soortenregister afgerond. Er is nu een eerste lijst van exoten in ons land beschikbaar, evenals een uitgebreide bespreking van 25 exoten. In juni, tijdens het internationale sprinkhanencongres in Antalya, werd de website Orthoptera of Europe (www.ortheur. org) online gebracht. In de rest van 2009 zullen vooral veel foto s en geluiden worden toegevoegd. We zien de laatste jaren een sterke groei van het aantal EISpublicaties. We gaan er alles aan doen om dit tempo vol te houden of zelfs nog wat op te schroeven. Met name informatie over minder bekende groepen willen we graag ontsluiten. Deadline kopij EIS-nieuwsbrief 50: 31 september 2009
Werkgroepen 3 Werkgroepen Echte vliegen (Muscidae) Op dit moment heeft de coördinator van de werkgroep een database met eigen gegevens van ongeveer 25.000 exemplaren. Daarbij komen wat data van gecontroleerde beesten van anderen en de opname van een beperkt deel van de collectie in Amsterdam. De eerste verspreidingspatronen zijn in deze data al te zien. In de Naamlijst van de Nederlandse Diptera (Beuk 2002) staan 184 soorten musciden voor Nederland; de laatste jaren zijn daar uit de collectie van de coördinator nog zeker 15 soorten aan toe te voegen, waarover binnenkort gepubliceerd zal worden. Het plan is de komende jaren een tabel te schrijven waar alle gevonden en te verwachten soorten in Nederland mee op naam kunnen worden gebracht. De uitstekende tabel van Gregor et al. (2002) zal daarvoor de basis zijn. Deze is met name goed bruikbaar voor het bepalen van de genera. Dit zal worden aangevuld worden met de tabellen van D Assis Fonseca (1968) en Hennig (1964), waarbij het aantal kenmerken per couplet zeker zal toenemen. Het is de bedoeling van deze tabel om een grotere groep mensen te interesseren voor deze vliegenfamilie. De tabel zal in delen (één of meerdere genera) beschikbaar zijn voor geïnteresseerden. Deze kan op verzoek worden toegestuurd. Hiervoor kunt u een mailtje sturen naar h.j.prijs@ hccnet.nl. Het voordeel zal zijn dat door het gebruik van de voorlopige tabellen deze bij fouten of onduidelijkheden snel kunnen worden bijgesteld. Bij het werken aan de tabel zal ook aandacht besteed worden aan de veranderingen in de soortnamen, die bij deze familie soms zeer verwarrend kunnen zijn. Verder wordt ook de gegevens over ecologie/biologie verzameld uit genoemde werken, en dan zeker aangevuld met de gegevens over de biologie van de larven uit het boek van Skidmore (1985). Beuk, P. 2002. Checklist of the Diptera of the Netherlands. KNNV Uitgeverij, Utrecht (Muscidae op p. 324-333). Gregor, F., R. Rozkošny, M. Barták & J. Vanhara 2002. The Muscidae (Diptera) of Central Europe. Folia Fac. Sci. Nat. Univ. Masaryk. Brun., Biol. 107: 1-280 d Assis Fonseca, E.C.M. 1968. Muscidae. Handbooks for the identification of British Insects 10 (4b): 1-119. Hennig, W. 1955-1964. 63b. Muscidae. In: Die Fliegen der paläarktischen Region, Band VII (Lindner, ed.): 1-1110. Skidmore, P. 1985. The biology of the Muscidae of the world. Kluwer, Dordrecht. 550 p. Joop Prijs Boktorren (Cerambycidae) Dit voorjaar is de verspreidingsatlas van de Nederlandse bok torren (Teunissen 2009) verschenen. Van 87 als inheems beschouwde soorten worden verspreidingskaarten en diagrammen van de fenologie gegeven. Daarnaast staat in de begeleidende tekst informatie over levenswijze, habitat, status en de beste manieren om de soort te vinden. Van een aantal boktorren was al bekend dat ze sterk achteruit zijn gegaan en de atlas laat zien dat een aantal soorten bij - na geheel uit Nederland is verdwenen. De ver spreidingskaarten laten ech ter ook zien dat een aantal soorten zich uitbreidt, onder meer door verbeterd bosbeheer. Daar naast is het waar schijnlijk dat enkele zuidelijke soorten gaan profiteren van de warmere zomers. Door de atlas en de entomologische tabel over bok tor ren (Zeegers & Heijerman 2008) zal het aantal waarnemingen komende jaren vermoedelijk toenemen. Tijdens en direct na het verschijnen van de atlas is onze fauna al verrijkt met nog drie soorten, welke in een vervolgpubli catie worden opgenomen De werkgroep boktorren zal proberen al deze waarnemingen zoveel mogelijk te verzamelen en jaarlijks een overzicht te maken van de nieuwe ontwikkelingen. Waarnemingen graag naar eis@naturalis.nl of naar dre.teunissen@ zonnet.nl. Van zeldzame of lastig te herkennen soorten of van algemene soorten op bijzondere locaties moet bewijsmateriaal worden verzameld of een beschrijving worden gemaakt. Ondersteuning van de waarneming door een goede foto wordt op prijs gesteld. Nagenoeg alle Nederlandse collecties zijn nu opgenomen. Uitzondering is de collectie van Naturalis, Leiden waar een deel van de collectie niet is opgenomen vanwege een reorganisatie van de gehele boktorrencollectie op het moment dat er aan de atlas werd gewerkt. Hopelijk kan deze collectie komende jaren worden opgenomen. Dré Teunissen Zweefvliegen (Syrphidae) Het zweefvliegenboek is klaar en verkrijgbaar! Na een project van 11 jaar werd op 27 maart eindelijk De Nederlandse zweefvliegen gepresenteerd als deel 8 in de boekenserie Nederlandse Fauna. Meer over de feestelijke presentatie vindt u elders in deze nieuwsbrief. De auteurs hopen dat er veel gebruik zal worden gemaakt van de in het boek gebundelde informatie. De beschikbare ecologische en faunistische kennis kan op allerlei manieren benut worden door beleidsmakers en natuurbeheerders. Ten opzichte van andere diergroepen die een rol spelen in natuurbeleid- en beheer zijn zweefvliegen een waardevolle aanvulling. Het zijn belangrijke bestuivers en in het bijzonder in bossen en venen zijn zweefvliegen bij uitstek geschikt als indicatoren voor kwaliteit
4 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 49 (2009) en diversiteit. Het databestand met meer dan 400.000 gegevens biedt bovendien volop mo ge lijkheden voor gebruik in ruimtelijke studies. De voltooiing van het boek is geen reden om nu maar te stoppen met het bestuderen van de Nederlandse zweefvliegen. De ontwikkelingen gaan in rap tempo door. Na de presentatie van het boek maakte de sinds 1978 als verdwenen beschouwde Chalcosyrphus valgus een rentree in onze fauna. Genusgenoot C. piger breidt zich nog altijd uit: sinds de herontdekking in 2000 is de soort inmiddels op een twintigtal plekken gevonden. Dergelijke ontwikkelingen zijn, mede dankzij websites als Waarneming.nl, steeds beter op de voet te volgen. Er zijn meer mensen actief met zweefvliegen dan ooit, dus er staan ons ongetwijfeld nog veel verrassingen te wachten. Tot slot heeft een stevige Nederlandse delegatie het 5e internationale zweefvliegen symposium in Novi Sad (Servië) bezocht (18-22 juni). Hier is het boek De Nederlandse Zweefvliegen aan een internationaal publiek gepresenteerd en werd onder meer gepraat over het ontsluiten van zweefvlieggegevens via GBIF. Wouter van Steenis, Aat Barendregt & Menno Reemer Vlokreeften (Amphipoda) Gedurende de jaren 1980 heeft de afdeling Crustacea van het Zoölogisch Museum Amsterdam met enige regelmaat de verspreiding van inheemse en invasieve amphipoden in geheel Nederland gevolgd. Onder andere door de opening van het Main-Donaukanaal is het aantal invasieve kreeftachtigen de laatste jaren sterk toegenomen, waarbij opvallend is dat de amphipoden de meerderheid vormen, mogelijk het gevolg van de opportunistische levenswijze van deze organismen. De meest in het oog springende vertegenwoordiger van deze groep is Dikerogammarus villosus, een aggressieve Ponto-Kaspische vlokreeft, die in ieder geval één inheemse amphipode heeft verdreven (Gammarus duebeni) en waarschijnlijk eveneens verantwoordelijk is voor het verdwijnen van Cottus sp. uit het Markermeer/IJsselmeercomplex door ei-predatie. Het gedrag en verspreiding van deze soort is in grote delen van Europa nauwlettend gevolgd en er is hierover veel gepubliceerd. In landen als Polen en Duitsland is de invasie van D. villosus in sommige gevallen voorafgegaan en gevolgd door andere Ponto- Kaspische soorten en verwacht mag worden dat deze soorten binnen afzienbare tijd de weg naar onze binnenwateren zullen weten te vinden. Naast de reeds aanwezige invasieve soorten, t.w. Dikerogammarus villosus, Echinogammarus ischnus, Echinogammarus trichiatus, Chelicorophium curvispinum, Chelicorophium robustum, Crangonyx pseudogracilis, Gammarus tigrinus kunnen we binnenkort de soorten Dikerogammarus haemobaphes, Dikerogammarus bispinosus, Pontogammarus robustoides, Obesogammarus obesus en mogelijk de Amerikaanse soort Hyalella azteca verwachten. Niet al deze soorten zullen een even grote, negatieve, invloed hebben op de inheemse fauna, maar er zullen zeker een aantal zijn waarbij dit wel het geval is. Binnenkort zal Monnickendam aan de Donau min of meer een feit zijn. Om in kaart te brengen of en waar verdreven inheemse soorten refugium weten te vinden wordt in 2010 een grote inventarisatie gehouden van de Nederlandse binnenwater. De gegevens zullen worden gecombineerd met historische data. Daarnaast zal een voor Nederland aangepaste determinatiesleutel voor aquatische en semi-terrestrische amphipoden worden ontwikkeld, waarbij ook de hypogeïsche fauna wordt megenomen. Dit alles zal worden gecoördineerd door de nieuw op te richten EIS-werkgroep Amphipoda. Wie belangstelling heeft voor deelname aan deze werkgroep kan contact met mij opnemen op onderstaand adres. Dirk Platvoet Spinnendoders (Pompilidae) Het aangepaste EIS-bestand van de spinnendodercollectie van het ZMA in Amsterdam is klaar. Binnenkort zullen de mutaties daadwerkelijk in het EIS-bestand worden opgenomen. Eind 2008 verscheen bij de Jeugdbonduitgeverij De spinnendoders van Nederland. Het is een geactualiseerde versie van de tabel, die in 2005 in de NFM 22 verscheen. Ik ben EIS dankbaar dat ze de digitale versie van de tabel zonder mitsen en maren ter beschikking stelde aan de Jeugdbondsuitgeverij. Leonie Tijsma zorgde voor een vlekkeloos traject van NFM versie tot het verschijnen van de tabel en Jasper Schilling verzorgde op een uitstekende wijze de lay-out. We kunnen stellen dat de Nederlands spinnendoders zo toegankelijk zijn gemaakt voor alle leeftijden. De Koninklijke Belgische Vereniging voor Entomologie en Arabel, de Belgische vereniging voor spinnenkundigen, gaven hun eerste gezamenlijke bijeenkomst op 25 april te Brussel de vorm van een Symposium over de interactie tussen spinnenspinachtigen en insecten. Van de vijf lezingen werden er drie verzorgd door Nederlanders. Peter Koomen sprak over Mierimiterende springspinnen van Borneo, Peter van Helsdingen besprak Prooi-specificiteit bij Pompilidae (Hymenoptera) en ondergetekende hield een lezing over Broedzorggedrag, inclusief de spinnenjacht, van de spinnendoders. Het bleek dat ook in België belangstelling bestaat voor spinnendoders en dat de NFM tabel tot in Bretagne wordt gebruikt. Hans Nieuwenhuijsen Blad-, Halm- en Houtwespen (Symphyta) De laatste lijst van Nederlandse bladwespen is meer dan 30 jaar oud (Van Ooststroom 1976) en dringend aan een revisie toe. Dat
Werkgroepen 5 geldt overigens ook voor het overzicht van Nederlandse soorten in de Fauna Europaea en in de Europese lijst door Taeger et al. (2006), die beide talrijke onvolkomenheden bevatten. Daarom wordt op dit moment gewerkt aan een geactualiseerd en geannoteerd overzicht van de Nederlandse bladwespen. Het manuscript daarvan zal omstreeks december 2009 gereed zijn. De nieuwe lijst telt ca. 500 soorten. In de lijst wordt o.a. een (zo volledig mogelijk) overzicht opgenomen van de literatuur over inlandse bladwespen die sinds 1843 is verschenen (bijna 600 titels, ruim 4000 referenties). Het jaar 1843 is als begin gekozen omdat in dat jaar het eerste serieuze artikel over inlandse bladwespen verscheen van de hand van S. Snellen van Vollenhoven. In 2002-2003 verscheen in de Hymenoptera-nieuwsbrief Bzzz een Nederlandstalige proeftabel voor de inlandse families en genera van bladwespen (zie www.nev.nl/hymenoptera/ literatuur.html). Op dit moment wordt gewerkt aan een revisie van deze tabel en aan het opnemen van alle soorten. Daarbij wordt uitgegaan van alle soorten bladwespen die in de Benelux zijn aangetoond, aangevuld met potentieel inlandse soorten. De werklijst voor deze tabel telt ongeveer 600 soorten. Vanwege de omvang zal de tabel in twee delen verschijnen met elk ca. 300 soorten. Het manuscript van deel 1 is naar verwachting in de loop van 2010 gereed. Het zal alle kleine families bevatten en enkele subfamilies van de grote familie Tenthredinidae. Voor deel 2 met de overige Tenthredinidae, waaronder als grootste groep de taxonomisch zeer complexe Nematinae bestaat nog geen concrete planning. Zodra deel 1 van de tabel is verschenen kan een begin worden gemaakt met het systematisch opnemen van alle Nederlandse collecties in het EIS-bestand en het gericht opvullen van grote hiaten in de kennis over de verspreiding. Een initiatief van een groepje enthousiaste entomologen in Zeeland, ter voorbereiding op een deel over bladwespen in de Fauna Zeelandica, laat zien dat in relatief korte tijd veel gegevens kunnen worden verzameld. Mol, A.W.M. 2002-2003. Overzicht van families en genera van de Nederlandse Bladwespen (Hymenoptera: Symphyta). I-III. Bzzz. Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera Nederlandse Entomologische Vereniging 15: 9-26; 16: 45-60; 18: 31-43. Ooststroom, S.J. van 1976. De Nederlandse Symphyta (Halm-, Hout- en Bladwespen). Naamlijst. Wetenschappelijke Mede delingen van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging 114: 1-24. Snellen van Vollenhoven, S.C. 1843. Over de larve van de Cimbex lucorum. Tijdschrift voor Natuurlijke Geschiedenis en Physiologie 10: 97-102. Taeger, A., S.M. Blank & A.D. Lison 2006. European sawflies (Hymenoptera: Symphyta) A species checklist for the countries. In: Blank et al. (eds), Recent Sawfly Research Synthesis and Prospects. Goecke & Evers, Keltern. p. 399-504. Ad Mol Spinnen (Araneae) Op 15 juni verscheen aflevering 26 van de nieuwsbrief SPINED. Boudewijn Heuts en Tibor Brunt en hebben alweer een interessante bijdrage over araneofagie bij spinnen waarbij soorten met een verhoogde cephalothorax regelmatig grotere spinnen zonder verhoogd prosoma blijken te eten, dat alles statistisch gezien. Verder enkele faunistische bijdragen (Piet Tutelaers, Herman De Konick en van mijzelf samen met Japke van Dalen) met o.a. een nieuwe soort voor de Nederlandse fauna en de revival van een andere soort. Eind 2009 zal de volgende aflevering verschijnen. Wie een bijdrage heeft kan die opsturen. Op de website van EIS-Nederland wordt de Spinnencatalogus en de verspreiding van de soorten over de provincies zoveel mogelijk bijgehouden. De toegang tot de site is nu wat gemakkelijker gemaakt en je kunt er rechtstreeks naar toe, dus zonder noodzaak om door te klikken: www.naturalis.nl/ spinnen. De meest recente versie is 2009.1 waarin de gegevens uit SPINED 26 al zijn verwerkt. Peter van Helsdingen Sprinkhanen (Orthoptera) Er zijn weer diverse interessante zaken op sprinkhanengebied te melden. Zo heeft EIS-Nederland onlangs de website Orthoptera of Europe online gebracht. Zie verderop in de nieuwsbrief voor meer informatie. Bart de Knegt en Floris Brekelmans bereiden een artikel over Meconema meridionale voor. Wie nog gegevens over deze soort in de kast heeft liggen wordt verzocht deze zo snel mogelijk aan EIS op te sturen. Voor het eerst sinds lange tijd vindt er dit jaar weer een Saltabelweekend plaats. Zie achteraan deze nieuwsbrief voor de details.
6 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 49 (2009) EIS-nieuws Jaarverslag 2008 Het complete jaarverslag is te vinden onder www.naturalis.nl/ EIS onder De stichting EIS. Hoogtepunten 2008 33,3-jarig jubileum geslaagd, met verrassende resultaten inventarisatie Naturalis-terrein, goed bezochte jubileumdag, boekje Passie voor kleine beestjes en veel publiciteit. Convenant met Naturalis voor vijf jaar verlengd. Eerste twee delen van Entomologische Tabellen: steenvliegen (Bram Koese) en boktorren (Theo Zeegers & Theodoor Heijerman). Drie verspreidingsatlassen: kokerjuffers (Bert Higler), pissebedden, duizendpoten en miljoenpoten (Matty Berg en anderen), libellen (special Brachytron). Nederlandse Faunistische Mededelingen 28 en 29. Nederlands Soortenregister gecompleteerd en als eerste regionaal knooppunt aangesloten bij Encyclopedia of Life. Viering op biodiversiteitsdag, met minister van LNV. Bestuur en bureau Het EIS-bestuur bestond in 2008 uit Geert de Snoo (voorzitter), Matty Berg (secretaris), Peter van Helsdingen (penningmeester), Gert van Ee (lid) (vanaf november 2008), Willem Ellis (lid) (tot november 2008) en Martin Soesbergen (lid) (tot november 2008). De laatste twee bestuursleden traden per november 2008 af. Er waren zes personen werkzaam bij Bureau EIS-Nederland (totaal 4,1 fte): (0,8), André van Loon (0,5), Menno Reemer (0,7), Vincent Kalkman (0,7), John Smit (0,8), Bram Koese (0,6). William Vletter was als student bij het bureau werkzaam. Daarnaast werd door diverse mensen bijgedragen aan projecten en opdrachten van het EIS-bureau: Ruud Beringen (FLORON), Koos Biesmeijer (Universiteit van Leeds), André Blokland, Peter de Boer (FaunaX), Jan Cuppen, Gijs van Dijk, Paul Hendriks, Wouter Jansen, Petr Keil, Els Kolff, Henk Koop (Ecobus Consult), René Krekels (Bureau Natuurbalans), Anne Jan Loonstra, Frank van der Meer, Hans Nieuwenhuijsen, Ivo Raemakers, Gerrit Rekers, Jasper Schut, Douwe Schut (Bureau Natuurbalans), Wout van der Slikke (FLORON), Jan Smit, Jelle Tienstra, Marcel Vos, Oscar Vorst, Mark Zekhuis (Overijssels Landschap) en vele werkgroepcoördinatoren en PGO-medewerkers voor het Nederlands Soortenregister en het EIS-jubileum. Samenwerking In 2008 werd weer intensief samengewerkt met Naturalis, met name op het gebied van publicaties (Nederlandse Faunistische Mededelingen, Entomologische Tabellen en Nederlandse Fauna) en het Nederlands Soortenregister. Tijdens de jubileumactiviteiten stonden EIS en Naturalis samen in het zonnetje. Het convenant tussen Naturalis en EIS werd weer met 5 jaar verlengd. EIS is actief lid van de Stichting Veldonderzoek Flora en Fauna (VOFF) en Platform Soortbeschermende Organisaties (PSO). Er werden belangrijke vorderingen gemaakt met de Nationale Database Flora en Fauna. In 2008 werd verder samengewerkt met de Nederlandse Entomologische Vereniging, De Vlinderstichting, Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie, Team Invasieve Exoten, Ministerie van LNV, Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie, FLORON (onder meer project knautia en knautiabij), SOVON, Stichting Anemoon, Bureau Natuurbalans, Stichting Instandhouding Kleine Landschapselementen, Landschap Overijssel, Natuurhistorisch Genootschap Limburg, Universiteit Leiden, University of Leeds, Altenburg & Wymenga, FaunaX, Centrum voor Milieuwetenschappen Leiden, Waarneming. nl, Muskusrattenbestrijding (MuRa) Noord-Holland, Sky Service Nederland, IUCN Mediterranean office en Red List Unit & Freshwater Biodiversity Assessments Unit. Bureauwerkzaamheden De communicatie met de werkgroepen verliep via de website, e-mail en persoonlijk contact. De bureaumedewerkers waren betrokken bij 24 bijeenkomsten in binnen- en buitenland. De EIS-dag vond plaats op 19 januari, met lezingen over onder meer rivierkreeften, Fauna Europaea, fauna van schorren. Opkomst 50 personen. In verband met het jubileum werd geen EIS-weekend georganiseerd. Het aantal vragen van derden bedroeg ruim 200. De EIS-bestanden groeiden tot ruim 2 miljoen gegevens. 33,3 jarig jubileum Inventarisatie Naturalis-terrein, door 91 specialisten. In totaal werden 1569 soorten gevonden, waarvan 13 soorten nieuw voor de fauna. Dit betrof een fruitvliegje, een springstaart, een spartelkever en maar liefst 10 schildwespen. Eén van deze 10 soorten was zelfs nieuw voor de we ten schap. Sluip wespen specialist Kees van Achterberg zal deze soort binnenkort een naam geven. Naar aan leiding van de vondsten werd aan Naturalis een beheer - plan voor de tuin aan geboden, zodat de biodiversiteit nog verder opgeschroefd kan worden. De jubileumbijeenkomst
EIS-nieuws 7 Rhysipolis sp. nov. (foto Cees van Achterberg). op 6 september 2008 werd bezocht door 130 deelnemers. Op deze dag werd het jubileum boek je Passie voor kleine beestjes gepresenteerd, de inventa risatie van het Naturalis-terrein afgesloten en een vitrine over EIS onthuld. Voor een over zicht van de ju bi leum activiteiten: www. science.naturalis. nl/eisjubileum. 2009 verschijnen. Daarna deel 3 van de wantsen. Een nieuw verspreidingsoverzicht van de libellen werd als special van de Brachytron gepubliceerd. In het kader van het jubileum werd het boekje Passie voor kleine beestjes uitgebracht. Dit werd gratis verspreid met nieuwsbrief 47 aan alle bij EIS betrokken personen en instanties. EIS publiceerde 19 rapporten in opdracht van derden, deels in samenwerking met andere organisaties. De Vlinderstichting en Bureau Natuurbalans waren hierbij de belangrijkste partners in 2008. Naast de eigen publicatiemedia zijn nog de volgende artikelen vermeldenswaard: EIS eenderde eeuw oud (Entomo logische Berichten) en de taxonomische studie naar Andrena rosae en A. stragulata (Entomologia Generalis). Zie het complete overzicht van EIS-publicaties in 2008 achteraan dit jaarverslag. In 2008 werden 112 EIS-documenten toegevoegd aan de pdf-repository (www.repository.naturalis.nl), het grootste aandeel betrof de soortbehandelingen van het rapport +Soorten van de leefgebieden. Publicaties EIS-nieuwsbrief 46 en 47 verschenen regulier. Oplage 1302. Nederlandse Faunistische Mededelingen 28 en 29. Per 2 januari 2008 heeft NFM 275 abonnees. Entomologische Tabellen 1. steenvliegen (Koese) en 2. boktorren (Zeegers & Heijerman). Nederlandse Fauna: delen over zweefvliegen en amfibieën en reptielen (door RAVON) in voorbereiding. Publicatie in 2009. Twee verspreidingsatlassen: kokerjuffers (Higler) en bodem fauna (Berg et al.). Een deel over boktorren zal in Projecten Het Nederlands Soortenregister (www.nederlandsoorten.nl) werd uitgebreid met duizenden foto s. In totaal zijn nu van ruim 3000 Nederlandse soorten gevalideerde afbeeldingen opgenomen. Er werd een start gemaakt met het tonen van trenddiagrammen van het CBS en de PSO s. Ook werden diverse pdf s uit de repository van Naturalis gelinkt. Op biodiversiteitsdag (22 mei) werd de completering van de soortendatabase gevierd in aanwezigheid van minister Verburg van LNV. Ook EOL-directeur James Edwards was aanwezig. Met het soortenregister is Nederland het eerste land met een regionaal knooppunt van EOL.
8 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 49 (2009) Voor het project Capacity Building (VOFF/Gegevensauthoriteit Natuur) werd een zoekkaart over rivierkreeften samengesteld (zie www.naturalis.nl/kreeften). William Vletter (CML) rondde in 2008 een studentenonderwerp over de rode moeraskreeft af. Het onderzoek betreft deels werk in het veld en deels in het lab. Begeleiding Bram Koese. Het Atlasproject Limburgse Sprinkhanen wordt uitgevoerd in samenwerking met de sprinkhanenwerkgroep van het Natuurhistorisch Genootschap Limburg. In 2008 werden diverse excursies en bijeenkomsten georganiseerd. Met onder andere Petr Keil (Charles University, Praag) en Koos Biesmeijer (University of Leeds) werd een artikel geschreven over de invloed van schaalniveau van biodiversiteitsdata op inschattingen van veranderingen in biodiversiteit. Voor dit artikel, werd het zweefvliegenbestand gebruikt. Namens EIS-Nederland waren Aat Barendregt en Menno Reemer erbij betrokken. Het manuscript is ingediend voor het tijdschrift Global Change Biology. EIS in de pers Met name het jubileum leverde veel publiciteit op. Dit varieerde van diverse berichten over de bijzondere vondsten in landelijke (bijvoorbeeld NRC, Trouw) en regionale media, tot een filmpje over de EIS-dag op www.nu.nl, een reportage over de zeppelin op Vroege Vogels, bijna een nummer vol EIS-informatie in Entomologische Berichten en een groot artikel in Bionieuws. Het was opvallend hoe met name de bijzondere vondsten op internet werden opgepikt. Als klap op de vuurpijl kreeg de inventarisatie ook een plek in de wetenschapsquiz van het Leids Dagblad. Boomblad (nummer 4, 2008) besteedde ruim aandacht aan het zweefvliegenboek dat binnenkort gepubliceerd wordt. Er werden diverse vragen van journalisten beantwoord, resulterend in een vermelding in bijv. Grasduinen. Opdrachten In 2008 werden 45 opdrachten afgewerkt, waarvan acht gegevensleveringen via het Natuurloket. Diverse opdrachten in het kader van de Inhaalslag Habitatrichtlijnsoorten (voor LNV) en OBN (voor Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer). In samenwerking met de Vlinderstichting werden enkele opdrachten uitgevoerd op het gebied van libellenonderzoek en natuurbescherming. Via de VOFF werden enkele projecten uitgevoerd in het kader van het nieuwe leefgebiedenbeleid. Er werd advies uitgebracht over het voorkomen van de gestreepte waterroofkever in het Polderhoofdkanaal. In samenwerking met Bureau Natuurbalans werden diverse opdrachten uitgevoerd: beschermingsplan voor sprinkhanen in Noord-Brabant en vliegend hert. In samenwerking met Stichting FLORON werd in 2007 en 2008 een beschermingsplan voor de knautiabij opgesteld in opdracht van het Ministerie van LNV. Enkele projecten werden in 2008 uitgevoerd, maar worden in 2009 afgerond. Het gaat onder andere om een beschermingsplan voor de moshommel in Zuid-Holland (in opdracht van de Provincie Zuid-Holland) en de exotenmodule in het Nederlands Soortenregister. Subsidies Zweefvliegenproject. Prins Bernhard Cultuur Fonds, Natuurmonumenten, Wereld Natuur Fonds, VSB-fonds, Uyttenboogaart-Eliasen Stichting, provincie Gelderland, provincie Drenthe + een privé-donatie. Voorlopige atlas boktorren. Prins Bernhard Cultuur Fonds. Steenvliegenproject Bram Koese. STOWA. Verspreidingsoverzicht wantsen/bodemfauna. VSB-fonds. Project prachtkevers. Plantenziektenkundige Dienst. Europese atlas libellen. MATRA-fonds, WNF en het Kurt Eisner fonds. Exotenproject. Team Invasieve Exoten / LNV. Waterkeverproject. Prins Bernhard Fonds en STOWA. Entomologische Tabellen. Uyttenboogaart-Eliasen Stichting / STOWA. Publicaties 2008 Anonymous 2008. Nvo Spaarnwoude en Nvo Zuiderpolder, monitoring fauna: vleermuizen, amfibieën en insecten 2007. b&d Natuuradvies, Amsterdam. 36 p. Berg, M.P., M. Soesbergen, D. Tempelman & H. Wijnhoven 2008. Verspreidingsatlas Nederlandse landpissebedden, duizendpoten en miljoenpoten (Isopoda, Chilopoda, Diplopoda). EIS-Nederland, Leiden. 192 p. Bouwman, J.H. & V.J. Kalkman 2007. OBN-faunamonitoring 2007; libellen en dagvlinders in terreinen van Natuurmonumenten. De Vlinderstichting & EIS-Neder land, Wageningen, Leiden. 38 p. Bouwman, J.H. & V.J. Kalkman 2007. De sprinkhanen van Meijendel. VOFF, Nijmegen. 20 p. Bouwman, J.H., V.J. Kalkman & E.P. de Boer 2007. Verspreidingsonderzoek libellen 2007. De Vlinderstichting & EIS-Nederland, Wageningen, Leiden. 35 p. Bouwman, J.H., V.J. Kalkman, A. van Kleunen & R.P.J.H. Struijk 2007. Beleidsmonitoring OBN-fauna in het Hollands duin (Noordwijk, Coepelduinen en Berkheide). VOFF, Nijmegen. 75 p. Bouwman, J.H., V.J. Kalkman, G. Abbingh, E.P. de Boer, R.P.G. Geraeds, D. Groenendijk, R. Ketelaar, R. Manger & T. Termaat. 2008. Een actualisatie van de verspreiding van de Nederlandse libellen. Brachytron 11: 103-198. Bouwman, J.H., H. de Vries, M. Reemer, V. Kalkman, J. Noordijk & R. Vermeulen 2008. Bedreigde insecten van Noord-Brabantse stuifzanden. De Vlinderstichting, Wageningen & EIS-Nederland, Leiden. Helsdingen, P. van 2008. EIS-Nederland eenderde eeuw oud. Entomologische Berichten, Amsterdam 68: 223-226. Higler, L.W.G. 2008. Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera). EIS-Nederland, Leiden. 248 p. Kalkman, V.J. (red.) 2008. De soorten van het leefgebiedenbeleid. EIS-Nederland, Leiden. 234 p. Kleukers, R.M.J.C. (red.) 2008. Nieuwsbrief van de European Invertebrate Survey 46: 16 p. Kleukers, R.M.J.C. & E.J. van Nieukerken (red.) 2008. Nederlandse Faunistische Mededelingen 28: 1-80. Kleukers, R.M.J.C. & E.J. van Nieukerken (red.) 2008. Nederlandse Faunistische Mededelingen 29: 1-80. Kleukers, R.M.J.C., M. Berg & W. van Strien (red.) 2008. Passie voor kleine beestjes, 33,3 jaar Stichting EIS-Nederland. EIS-Nederland, Leiden. 90 p. Koese, B. 2008. De Nederlandse steenvliegen (Plecoptera). Entomologische Tabellen 1: 1-158. Koese, B. 2008. Zoekkaart rivierkreeften. EIS-Nederland, Leiden. Koese, B. 2008. Nieuwe vondsten van de gevlekte platte
EIS-nieuws 9 waterwants Naucoris maculatus (Hemiptera: Heteroptera). Nederlandse Faunistische Mededelingen 29: 1-4. Koese, B., E.P. de Boer, J.G.M. Cuppen, J. Schut & J. Tienstra 2008. De gestreepte waterroofkever Graphoderus bilineatus in Zuidoost-Friesland: inhaalslag 2008. EIS-Nederland, Leiden. Loonstra, A.J., M. Reemer, F. van der Meer & J. Smit 2008. OBN-inventarisaties van bijen in Buurserzand, Kampina, Sprengenberg, Velhorst en Witte Veen. EIS-Nederland, Leiden. Reemer, M. & C. Clausen 2008. Het grijs gitje Cheilosia griseiventris sensu Stubbs & Falk (1983) in Nederland. Nederlandse Faunistische Mededelingen 28: 59-62. Reemer, M., R. Beringen & W. van der Slikke 2008. De knautiabij: kroon op de beemdkroon. Beheeradviezen voor bloemrijke graslanden in het Heuvelland. EIS-Nederland & FLORON, Leiden. Reemer, M., J.G.M. Cuppen, G. van Dijk, B. Koese & O. Vorst 2008. De brede geelgerande waterroofkever Dytiscus latissimus in Nederland. EIS-Nederland, Leiden. 33 p. Reemer, M. & R.F.M. Krekels 2008. Beschermingsplan blauwvleugelsprinkhaan Gelderland. EIS-Nederland & Natuurbalans-Limes Divergens, Leiden, Nijmegen. 116 p. Reemer, M., P. de Boer, F. van der Meer, T. Peeters & J. Smit 2008. OBN-inventarisatie van bijen, graafwespen en sprinkhanen in terreinen van Natuurmonumenten. EIS- Nederland, Leiden. 59 p. Reemer, M., D.S.J. Groenenberg, C. van Achterberg & T.M.J. Peeters 2008. Taxonomic assessment of Andrena rosae and A. stragulata by DNA-Sequencing (Hymenoptera: Apoidea: Andrenidae). Entomologia Generalis 31(1): 21-32. Schut, D., R. Kleukers & R. Krekels 2008. Actieplan sprinkhanen van Noord-Brabant. Bureau Natuurbalans, Nijmegen en EIS-Nederland, Leiden. [gepubliceerd via de provincie Noord-Brabant] Smit, J.T. & E.G.M. Dijkstra 2008. De Oost-Amerikaanse kersenboorvlieg Rhagoletis cingulata in Nederland (Diptera, Tephritidae). Nederlandse Faunistische Mededelingen 28: 1-16. Smit, J.T. & R. Kleukers (red.) 2008. Nieuwsbrief van de European Invertebrate Survey-Nederland. EIS-Nederland, Leiden 47: 16 p. Smit, J.T. 2008. Vliegend hert in de omgeving van Sint Odiliënberg. EIS-Nederland, Leiden. 23 p. Smit, J.T. & R.F.M. Krekels 2007. Het vliegend hert in de gemeente Ede. EIS-Nederland, Leiden. 49 p. Smit, J.T. & R.F.M. Krekels 2008. Vliegend hert op de Veluwe. Beschermingsplan 2009-2013. EIS-Nederland & Natuurbalans-Limes Divergens, Leiden Nijmegen. 110 p. Smit, J.T. & R.F.M. Krekels 2008. Vliegend hert Mander. Beheerplan 2009-2013. EIS-Nederland & Natuurbalans- Limes Divergens, Leiden Nijmegen. 101 p. Vliegenthart, A. 2007. Eikenhakhoutbrigades, eerste fase. De Vlinderstichting, Wageningen. 38 p. Zeegers, Th. & Th. Heijerman 2008. De Nederlandse boktorren (Cerambycidae). Entomologische Tabellen 2: 1-120. Zollinger, R., M. Wallis de Vries, M. Reemer, A. van Rijsewijk & P. Frigge 2008. Veluwse heide verbonden. Visie op hoe populaties van entomofauna en herpetofauna zijn te verbinden en te versterken binnen het Veluwe Natura 2000 gebied. VOFF, Nijmegen. Publicatie boek zweefvliegen Op 27 maart 2009 werd het zweefvliegenboek gepresenteerd, deel 8 in de serie Nederlandse Fauna. De bijeenkomst bij Naturalis was met circa 140 mensen goed bezocht. Het boek is het resultaat van de inspanning van honderden vrijwilligers die gegevens verzamelden in het veld en een enthousiast auteursteam. Rondom de presentatie was er veel media-aandacht voor Het auteursteam van de zweefvliegenatlas (foto Herman Berkhoudt).
10 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 49 (2009) meteen beschikbaar waren. Voor de meeste mensen werd de dag afgesloten met een barbeque hoewel voor de nachtvlinderaars het werk toen pas begon. Vincent Kalkman EIS-weekend op Schiermonnikoog Teo Wams van Natuurmonumenten krijgt het eerste exemplaar van het zweefvliegenboek uit handen van Menno Reemer (foto Herman Berkhoudt). het boek. Diverse regionale en landelijke dagbladen en vaktijdschriften besteedden er aandacht aan, met als hoogtepunt een komisch optreden van Wouter van Steenis en Menno Reemer in het radioprogramma Spijkers met Koppen. Verslag EIS-dag 2009 Tijdens de EIS-dag op 28 februari werd het jubileumjaar afgesloten met de publicatie van een speciale jubileumnieuwsbrief. Hierin is de lijst opgenomen met alle soorten die op het Naturalis-terrein zijn aangetroffen. Bart Peters van Bureau Drift gaf een boeiende lezing over de ontwikkelingen in het Maasdal. De Mystery Insect Quiz werd dit jaar voor het eerst door Tim Faasen verzorgd. De quiz werd gewonnen door Menno Reemer. De dag werd met 60 deelnemers goed bezocht. 1000-soortendag haalt 1100 soorten Op 6 juni werd in het Kuinderbos de 1000-soortendag gehouden. De dag was een samenwerking tussen Staatsbosbeheer en de Stichting VeldOnderzoek Flora en Fauna (VOFF), Waarneming. nl en de NEV. Veel van de mensen die actief zijn in deze organisaties kennen elkaar van vergaderkamers en doel van deze dag was om elkaar een keer in het veld te zien. Tevens hoopten we zogenaamde digitale waarnemers te ontmoeten. Dit zijn waarnemers actief in het veld en op websites maar die nog niet betrokken zijn bij een van de bovengenoemde organisaties. Helaas werden de digitale waarnemers niet goed bereikt en viel de opkomst tegen. Gelukkig waren er wel veel mensen van de VOFF en Waarneming.nl waardoor het een erg leuke en gezellige dag werd. In totaal werden er dit jaar 1154 soorten in het Kuinderbos gezien waarvan het overgrote deel op de dag zelf werd waargenomen. Een overzicht van de soorten en de verdeling over de groepen is te vinden op: http://waarneming. nl/1000_soortendag.php. Overigens zijn niet alle groepen verwerkt in het huidige overzicht aangezien niet alle gegevens Het EIS-weekend vindt dit jaar plaats op Schiermonnikoog, van vrijdag 7 tot zondag 9 augustus. Tijdens het weekend wordt overdag op verschillende plekken veldwerk gedaan en afhankelijk van het weer wordt er s avonds met licht gevangen. Het broedseizoen is voorbij waardoor het ook mogelijk is veldwerk te doen op de uitgestrekte kwelders. We verblijven in de Herdershut, het biologisch station van de Rijksuniversiteit Groningen. Dit is het meest oostelijk bewoonbare pand op Schier (coördinaat: 209.5-610.5). Vrijdagavond om 19.00 staan soep en broodjes klaar. Op zaterdagavond gaan we uit eten of bestellen we pizza. Er zijn geen kosten voor het verblijf, wel wordt er een klein bedrag in rekening gebracht voor het eten. Er zijn bedden en matrassen aanwezig maar je moet zelf dekens of een slaapzak meenemen. Het aantal slaapplaatsen is beperkt. Opgaven voor het weekend kunnen worden gezonden naar Vincent Kalkman (kalkman@naturalis.nl). Europese libellen Een van de projecten waar EIS-Nederland aan werkt is de atlas van Europese libellen. Dit project wordt uit de eigen middelen van EIS gefinancierd en kent een beperkte begroting. Het is dan ook niet mogelijk om zelf actief bestanden op te bouwen en het werk bestaat dan ook vooral uit het opbouwen van een netwerk en het stimuleren van nationale initiatieven. Het streven is om komende winter te beginnen met het bijeenbrengen van nationale data bases om dan in 2011 een atlas te presenteren. Als een test voor het werk aan de Europese atlas is afgelopen jaar gewerkt aan de Atlas of the Odonata of the Mediterranean and North Africa (Boudot et al. 2009). Voor deze uitgave werden door de 17 auteurs waar nemingen van meer dan 30 landen bij elkaar gebracht. Het boekje geeft van alle 179 in het gebied vast gestelde soor ten versprei dings kaar ten op 50 bij 50 km, korte teksten over de verspreiding en van bijna alle soor ten foto s. Door subsidie verkregen via de IUCN kon het boekje volledig in kleur worden uitgebracht als supplement van het Duitse libel len - tijdschrift Libellula. De op lage van 1400 exemplaren is al bijna geheel uitverkocht. Het is vooral positief dat veel van de boekjes verkocht zijn in de landen rondom de Middellandse Zee.
EIS-nieuws 11 Afgelopen jaren lijkt het aantal vrijwilligers in deze landen sterk toe te nemen. De uitgave heeft ook positieve invloed op het werk aan de Europese atlas, doordat nu de bestanden van de landen rondom het Middellandsezeegebied op orde zijn gebracht. Boudot, J.-P., V.J. Kalkman, M. Azpilicueta Amorín, T. Bogdanović, A. Cordero Rivera, G. Degabriele, J.-L. Dommanget, S. Ferreira, B. Garrigós, M. Jović, M. Kotarac, W. Lopau, M. Marinov, N. Mihoković, E. Riservato, B. Samraoui & W. Schneider (2009). Atlas of the Odonata of the Mediterranean and North Africa. Libellula Supplement 9: 1-256. Vincent Kalkman 39-46 P. Boer Nieuws over de Nederlandse mieren (2004-2008) (Hymenoptera: Formicidae) 47-52 M.P. Berg Niet Ptenothrix atra maar P. ciliata komt voor in Nederland (Hexapoda: Entognatha: Collembola) 53-74 T. van Haaren & D. Tempelman The Dutch species of Limnesia, with ecological and biological notes (Acari: Hydrachnidia: Limnesiidae) 75-82 M. Soesbergen & J. van de Sande Aanvullingen op de naamlijst van de Nederlandse kieuwpootkreeften (Crustacea: Branchiopoda) 83-111 H. Siepel, A.S. Zaitsev & M.P. Berg Checklist of the oribatid mites of the Netherlands (Acari: Oribatida) Nederlandse Faunistische Mededelingen Inhoudsopgave nummer 30 1-10 L. Boumans De wc-motmug Clogmia albipunctata, een opvallend maar onopgemerkt element van onze fauna (Diptera: Psychodidae) 11-16 O. Vorst Dactylosternum abdominale, een langverwachte kever nieuw voor de fauna (Coleoptera: Hydrophilidae) 17-22 A. de Beauvesère-Storm & D. Tempelman De dansmug Psectrocladius schlienzi nieuw voor Nederland, met een beschrijving van de larve (Diptera: Chironomidae) 23-28 J. Smit Het voorkomen van Ancistrocerus antilope in Nederland (Hymenoptera: Vespidae: Euminae) 29-38 F.A.H.E. Post Voorposten van de moerasspinner Laelia coenosa in Natura2000-gebieden in Nederland (Lepidoptera: Lymantriidae) Entomologische Tabellen Na de twee eerste delen (deel 1 over steenvliegen van Bram Koese en deel 2 over boktorren van Theo Zeegers en Theodoor Heijerman) zijn nu deel 3 (hooiwagens van Hay Wijnhoven) en 4 (prachtkevers van Oscar Vorst) in voorbereiding. Als alles volgens plan verloopt dan worden deze respectievelijk met nummer 30 en 31 van NFM aan de abonnees meegezonden. Nederlands Soortenregister De afgelopen periode is het Nederlands Soortenregister gestaag aangevuld met foto s. Inmiddels zijn 10.743 gevalideerde foto s toegevoegd, verdeeld over 3848 soorten. Het wordt al
12 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 49 (2009) een uitdaging om een foto aan te bieden van een soort zonder afbeelding. In het kader van het jaar van de biodiversiteit zal in 2010 een actualisatie plaatsvinden van het boek Biodiversiteit in Nederland uit 1995. Hierin werd voor het eerst een totaaloverzicht gegeven van alle groepen dieren, planten en schimmels die in Nederland voorkomen. Met het Nederlands Soortenregister hebben we inmiddels een lopend overzicht van de Nederlandse soorten. De informatie uit het project Biodiversiteit 2010 zal zowel aan de website worden toegevoegd als in boekvorm worden samengevat. Het project wordt voor Naturalis uitgevoerd door EIS-Nederland, in samenwerking met de PGO s en andere specialisten op het gebied van biodiversiteit. De belangrijkste extra activiteit was het afronden van het exotenproject, in opdracht van het Team Invasieve Exoten van het ministerie van LNV. In samenwerking met specialisten uit diverse PGO s werden soortbesprekingen voor 25 soorten samengesteld en een eerste lijst met alle exoten in ons land samengesteld (totaal 925 soorten). Voor dit project werd de structuur van het soortenregister aangepast, zodat middels een tabbladensysteem veel meer informatie gegeven kan worden. Het biodiversiteitsboek uit 1995. Europese website sprinkhanen Tijdens het 10th International Congress on Orthoptera in Antalya (Turkije) hebben we de website Orthoptera of Europe (www.ortheur.org) gepresenteerd. Dit lokte enthousiaste reacties uit en vele onderzoekers hebben toegezegd hun medewerking te verlenen. Op dit moment is de website nog vrij basaal, met de stamboom en taxa uit Fauna Europaea (geactualiseerd en op sommige punten aangepast). Voor een 70-tal soorten zijn foto s en geluiden toegevoegd. Voor Saga pedo is een wat uitgebreidere soortbespreking opgesteld om te tonen wat de mogelijkheden zijn. Voor de komende tijd zullen we vooral foto s en geluiden verzamelen. Wie een bijdrage wil leveren kan contact opnemen met ondergetekende. (kleukers@naturalis.nl) Project Biodiversiteit 2010
EIS-nieuws 13 Nederlandse Fauna Met de publicatie van deel 8 over de Nederlandse zweefvliegen is weer een grote stap gemaakt. Daarnaast is nu deel 9 over de amfibieën en reptielen van Nederland (door RAVON) in de opmaakfase. Dit boek zal dit najaar worden gepresenteerd. Als deel 10 zal het boek over biodiversiteit in Nederland verschijnen. Het auteursteam van het bijenboek werkt verder aan de afronding van het manuscript. Saltabel-weekend Van 28-30 augustus 2009 organiseert SALTABEL in samenwerking met het Centre Marie Victorin een sprinkhanenweekend te Viroinval. De Calestienne, waar het Centre zich bevindt, is één van de streken met de grootste biodiversiteit van België en ook op sprinkhanengebied onovertroffen. Tijdens het weekend vinden diverse interessante excursies plaats voor specialisten en beginners. s Avonds zijn er voordrachten en determinatiesessies. Voorlopig programma: vrijdag 28 augustus 2009 aankomst tussen 18 uur en 19 uur 30 in het Centre Marie Victorin, Rue des écoles 21, 5670 Vierves-sur-Viroin, België koude schotel ( assiette du terroir ) inleiding over het Centre, de streek en praktische afspraken zaterdag 29 augustus 2009 ontbijt excursie in kleine groepjes met piknik avondmaal voordrachten en mogelijk determinatie van specimens zondag 30 augustus 2009 ontbijt gezamenlijke excursie met piknik einde rond 16 uur We logeren in de slaapzalen van de Gîte pour l Environnement Kostprijs voor logies en maaltijden: 65 euro per persoon in de slaapzaal 95 euro per persoon in aparte comfortabele kamers (aantal zeer beperkt) huur van bedlinnen: 7 euro per persoon meebrengen: lakens en kussensloop of slaapzak (lakens ook ter plaatse te huur), vlindernetje, loep, buisjes. Inschrijven door een mail te sturen naar saltabel@sprinkhaan.be en storten van een voorschot van 25 euro per persoon op reke ning 000-0551667-28 (IBAN BE37 0000 5516 6728) BIC BPOTBEB1 van Hendrik Devriese. Hendrik Devriese Oproep graslandreservaat Purmerend Landschap Noordholland maait in opdracht van de provincie een aantal brede bermen aan de noordkant van Purmerend langs de N244. Dit zijn botanisch zeer waardevolle stukken met een geleidelijke gradiënt van schraal/droog naar vochtig/ voedselrijk. Hier is dit jaar zelfs bijenorchis aangetroffen. Er lopen geen wandel-of fiets paden doorheen, dus het is relatief onbekend gebied. Tijdens onze werkzaamheden zien we zeer veel vlinders, sprinkhanen en andere insecten. Het ontbreekt ons aan tijd en kennis om deze op naam te brengen en te categoriseren. Het zou mooi zijn als deze stukken een keer op deze groepen worden geinventariseerd. Informatie is verkrijgbaar bij Rene Pannekeet: 06-55170856, r.pannekeet@landschapnoordholland.nl Nieuw gallenboek Op 1 september 2009 zal het nieuwe gallenboek verschijnen, tijdens een feestelijke happening ten kantore van de KNNV Uitgeverij. Hans Roskam, werkgroepcoördinator gallen van EIS, heeft daar de afgelopen tijd hard aan gewerkt. De nieuwe uitgave is een bewerking van de het boek van Docters van Leeuwen uit 1982. Evolutie Megalab Op 21 april lanceerde Naturalis het Evolutie MegaLab, een Europees wetenschappelijk onderzoek naar de evolutie van de tuinslak waaraan het publiek mee kan doen. Vanaf 10.00 uur vond er een slakkenzoekactie plaats in de museumtuin door een gemengd gezelschap van scholieren, biologen en museumbezoekers. Alle achtertuinen en parken van Nederland worden een megagroot laboratorium waarin evolutie live te volgen is. Door de kleuren van slakkenhuisjes in te voeren op de website van het Europese onderzoek (www.evolutionmegalab.org) worden ze opgeslagen en vergeleken met historische gegevens uit dezelfde omgeving. De deelnemer krijgt meteen te zien of er sindsdien wel of geen evolutie heeft plaatsgevonden. Hoe meer mensen meedoen aan het onderzoek, des te meer gegevens er verzameld worden voor betrouwbare resultaten. Meer informatie en zoekkaart: www.naturalis.nl/megalab. Menno Schilthuizen Boorvliegen Boorvliegen zijn hot, zo lijkt het. Of in ieder geval bevind ik me deze zomer regelmatig in warmere oorden dankzij boorvliegen. Het FES-project (Fonds Economische Structuurversterking) van vorig jaar heeft een vervolg gekregen. Het aanvankelijke doel om een database aan te leggen met DNA-profielen van alle schadelijke soorten bleek moeilijk haalbaar doordat de verschillende specialisten niet erg genegen waren hun gegevens vrij te geven. Dus is de zaak omgedraaid: het aanleggen van een database met de profielen van zoveel mogelijk Europese soorten. Op die manier kunnen boorvliegen die aangetroffen
14 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 49 (2009) Urophora cuspidata., vrouwtje. Dit vleugelpatroon is niet bekend binnen het genus Urophora. Vermoedelijk is het slechts een afwijkend exemplaar. DNA-technieken zullen uitwijzen of dit daadwerkelijk het geval is (foto: John T. Smit). worden in onderschept plantenmateriaal gesequenced en vergeleken worden met de database. Indien de soort niet voorkomt in de database is het dus een niet-inheemse soort en moet dus worden tegengehouden. Omdat het verwerken van droog collectiemateriaal nog steeds niet goed werkt is ervoor gekozen om zo veel mogelijk vers materiaal te verzamelen. Het is ondoenlijk om in één seizoen alle 250 Europese soorten te verzamelen. Het streven is om zoveel mogelijk genera en vertegenwoordigers van de verschillende soortgroepen binnen de genera te verzamelen. Met de database is het goed mogelijk een inschatting te maken of een binnengekomen soort al of niet van Europese oorsprong is, al naar gelang het percentage overeenkomst met de aanwezige profielen. Voor dit doeleinde heb ik inmiddels een aantal reizen gemaakt naar verschillende landen. Op dit moment zijn er 94 soorten uit 37 genera vertegenwoordigd in het materiaal, met nog een reis te gaan. De soorten en genera die ondervertegenwoordigd zijn, zijn die uit de subfamilie Trypetinae, waarvan de meeste soorten leven in vruchten of mineren in bladeren. Deze soorten zijn minder algemeen en minder gemakkelijk aan te treffen in het veld, in tegenstelling tot de soorten die leven in bloemhoofdjes van composieten. Naast het in het veld verzamelen wordt er ook veel gekweekt, waarbij inmiddels verschillende nieuwe waardplantrelaties zijn ontdekt. Terellia ceratocera, mannetje. Karakteristiek voor deze soort(groep) zijn de verlengde tweede antenneleden (foto John T. Smit). Mocht u boorvliegen tegenkomen dan houd ik mij van harte aanbevolen voor materiaal op alcohol, van een zo n hoog mogelijk percentage. Let er wel op dat de dieren rechtstreeks de alcohol ingaan en niet eerst gedood worden met ethylacetaat, dit beschadigt het DNA. John T. Smit Bureau EIS-Nederland Bereikbaarheid bureau en medewerkers Bureau EIS-Nederland telefoon 071-5687670 e-mail eis@naturalis.nl Peter van Helsdingen (geen vaste dagen) telefoon 071-5687413 e-mail helsdingen@naturalis.nl Vincent Kalkman (ma-vr) telefoon 071-5687413 e-mail kalkman@naturalis.nl (ma, di, do, vr) telefoon 071-5687578 e-mail kleukers@naturalis.nl Bram Koese (geen vaste dagen) telefoon 071-5687413 koese@naturalis.nl André van Loon (di, wo, (do)) telefoon 071-5687670 e-mail loona@naturalis.nl Menno Reemer (ma-vr) telefoon 071-5687594 e-mail reemer@naturalis.nl John Smit (ma-do) telefoon 071-5687594 e-mail smitj@naturalis.nl
15 Publicaties EIS-Nederland Bestellen kan per e-mail (eis@naturalis.nl) of per post (EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden). De rekening wordt met de bestelde publicaties meegestuurd. Nederlandse Faunistische Mededelingen prijs (EUR): Zie ook www.naturalis.nl/nfm Oude reeks 1a. Moller Pillot, H.K.M. De larven der Nederlandse Chironomidae. Inleiding, Tanypodinae & Chirono mini (1984). 9,00 1b. Moller Pillot, H.K.M. De larven der Nederlandse Chironomidae. Ortho cladiinae (1984). 9,00 2. Lefeber, Br. V. Verspreidingsatlas van 64 soorten Nederlandse graafwespen (1979). 3,00 3. Zanden, G. van der Tabel en verspreidingsatlas van de Nederlandse niet-parasitaire Megachilidae (1982). 4,00 4. Lefeber, Br. V. & P. van Ooijen Verspreidingsatlas van de Nederlandse spinnendoders (Hymenoptera: Pompilidae) (1988). 3,00 5. artikelen over faunistiek van Syrphidae (zweefvliegen), Microlepidoptera en landpissebedden (Isopoda) plus naamlijsten van de Nederlandse kevergroepen Chrysomelidae en Curculionoidea (1993). 4,50 6. Stuyvenberg, F. van Tabel en verspreidingsatlas van de Nederlandse Steninae (Coleoptera: Staphylinidae) (1997). 3,50 7. artikelen over een hooiwagen (Opilionida), zweefvliegen (Syrphidae), dansmuggen (Chironomidae), kortschildkevers (Staphylinidae) en pissebedden (Isopoda) (1997). 3,50 Nieuwe reeks (1998-heden); zie www.naturalis.nl/nfm voor inhoudsopgaven Reguliere nummers 8-9, 11-12, 14-30. 13,00 Speciale nummers 10. Catalogus van de Nederlandse spinnen (1999). 16,00 13. Atlas van de Nederlandse watermijten (Acari, Hydrachnidia) (2000). 16,00 Nederlandse Faunistische Mededelingen jaarabonnement 22,50 Entomologische Tabellen Supplement bij Nederlandse Faunistische Mededelingen (abonnees ontvangen een nieuw deel automatisch). Uitgegeven i.s.m. Nederlandse Entomologische Vereniging I. De Nederlandse steenvliegen (Plecoptera) 15,00 II. De Nederlandse boktorren (Cerambycidae) 15,00 III. De Nederlandse hooiwagens (Opiliones) 15,00 Nieuwsbrief EIS-Nederland 10. Methods and results of EIS mapping in the Netherlands (met 18 artikelen, meeste in Engels) (1981). 2,50 15. Mol, A.W.M. Limnofauna Neerlandica, een lijst van meercellige onge wervelde dieren aangetroffen in binnenwateren van Nederland (1984). 5,00 16-18, 20-33, 37-47, 49 info werkgroepen, literatuur. 2,50 34. met overzicht van EIS-gegevensbestanden (2002). 2,50 35. met discussie over rode lijsten (2002). 2,50 36. met discussie over rode lijsten (2003). 2,50 48. jubileumnummer met overzicht inventarisatie Naturalis-terrein (2009). 2,50 Verspreidingsatlassen Aukema, B. et al. Verspreidingsatlas van de Nederlandse wantsen I (waterwantsen) 10,00 Aukema, B. & D.J. Hermes Verspreidingsatlas van de Nederlandse wantsen II 10,00 Berg, M.P. et al. Verspreidingsatlas Nederlandse landpissebedden, duizendpoten en miljoenpoten (Isopoda, Chilopoda, Diplopoda) 12,50 Higler, L.W.G. Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera) 15,00 Teunissen, A.P.J.A. Verspreidingsatlas Nederlandse boktorren (Cerambycidae) 15,00 Overige uitgaven EIS-Nederland Odé, B. Bedreigde en kwetsbare sprinkhanen en krekels in Nederland (Orthoptera) Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst (1999) 2,00 Wasscher, M. Bedreigde en kwetsbare libellen in Nederland (Odonata) Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst (1999) 2,00 Peeters, T.M.J. & M. Reemer. Bedreigde en verdwenen bijen in Nederland (Apidae s.l.) Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst (2003) 6,00 de Bruyne, R.H. et al. Bedreigde en verdwenen land- en zoetwater - mollusken in Nederland (Mollusca) Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst (2003) 6,00 Reemer, M. et al. (red.). Changes in ranges: invertebrates on the move. Proceedings of the 13th international colloquium of the European Invertebrate Survey, Leiden, 2-5 September 2001 (2003) 10,00 Kleukers, R. et al. (red.). Passie voor kleine beestjes - 33,3 jaar Stichting EIS-Nederland (2008) 10,00 Rapporten EIS-Nederland Sommige rapporten die in opdracht door EIS zijn gepubliceerd zijn als pdf te downloaden op www.naturalis.nl/eis Nederlandse Fauna e.a. Te bestellen via: natuurenboek@naturalis.nl; prijzen excl. verzendkosten Turin, H. De Nederlandse loopkevers (2000) 61,50 Nederlandse Vereniging voor libellenstudie De Nederlandse libellen (2002) 74,50 Kleukers, R.M.J.C. et al. De sprinkhanen en krekels van Nederland (herdruk, 2004) 49,95 Gittenberger, E. et al. De Nederlandse zoetwatermollusken (herdruk, 2004) 49,95 Peeters, T.M.J. et al. De wespen en mieren van Nederland (2004) 64,95 Bos, F. et al. De dagvlinders van Nederland (2006) 49,95 Reemer, M. et al. De Nederlandse zweefvliegen (2009) 49,95 Turin, H. et al. (red.). The genus Carabus in Europe (2003) 95,00 Formulieren Entomologie; sprinkhanen; zweefvliegen gratis Projecthandleidingen gratis Handleiding project sprinkhanen en krekels EIS, NJN & sectie Diptera Handleiding voor het project Zweefvliegen van Nederland Software Faunist, programma voor invoer en bewerking faunistische gegevens 5,50 (updates gratis indien per e-mail verzonden) Trancoor, programma voor transformeren van geografische coördinaten (gratis indien per e-mail verzonden) 2,50 DMAP, programma voor maken van verspreidingskaarten voor hele wereld 86,00
16 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 49 (2009) werkgroepen EIS-Nederland ZOETWATERFAUNA (MACROFAUNA) Platwormen (Tricladida), bloedzuigers (Hirudinea), garnalen en kreeften (Decapoda) G. van der Velde, Radboud Universiteit, Lab. v. Aquatische Oecologie, Toernooiveld 1, 6525 ED Nijmegen (024-3652621), [gerardv@sci.kun.nl] Kieuwpootkreeften (Branchiopoda: Anostraca, Notostraca, Conchostraca, Cladocera) M. Soesbergen, De Kringloop 83, 2614 WJ Delft (015-2518531), [martin.soesbergen@rws.nl] Vlokreeften (Amphipoda) D. Platvoet, Zoölogisch Museum Amsterdam, Mauritskade 57, 1092 AD Amsterdam (020-5256288), [d.platvoet@uva.nl] Watermijten (Acari: Hydrachnellae) H. Smit, Zoölogisch Museum Amsterdam, Plantage Middenlaan 64, 1018 DH Amsterdam (072-5115137), [smit.h@wolmail.nl] Libellen (Odonata) A. Hospers (NVL), Brugstraat 25, 7918 AD Nieuwlande (050-3140012), [ahospers@gmail.com] Haften (Ephemeroptera) A.W.M. Mol, Marie Koenenstraat 12, 5242 EA Rosmalen (073-5219621), [AMol@brabant.nl] Steenvliegen (Plecoptera) B. Koese, Groenhovenstraat 12, 2311 BT Leiden (071-5125576), [koese@naturalis.nl] Kokerjuffers (Trichoptera) L.W.G. Higler, Alterra, Centrum voor Ecosystemen, Postbus 47, 6700 AA Wageningen (0317-478733), [bert.higler@wur.nl] Dansmuggen (Chironomidae) H.K.M. Moller Pillot, Leyparkweg 37, 5022 AA Tilburg (013-5425688) Waterkevers: Haliplidae B.J. van Vondel, Roestuin 78, 3343 CV Hendrik Ido Ambacht (078-6812819) Waterkevers: Dryopidae M.B.P. Drost, Lingedijk 35, 4014 MB Wadenoyen (0344-661440), [mbpdrost@xs4all.nl] BODEMFAUNA Landpissebedden (Isopoda), duizendpootachtigen (Myriapoda: Chilopoda en Diplopoda), primitieve insecten (Apterygota, o.a. Collembola (springstaarten)) M. Berg, Zuideinde 56, 1551 EK Westzaan (075-6142620), [Matty.Berg@ecology.falw.vu.nl] Bastaardschorpioenen (Pseudoscorpionida) J. Hoffer, Joris van Andringastraat 1-1 hoog, 1055 VV Amsterdam (06-28689819), [jeroen.hoffer@falw.vu.nl] GALLEN Plantengallen H. Roskam, Instituut voor Evolutionaire en Ecologische Wetenschappen, Universiteit Leiden, Postbus 9516, 2300 RA Leiden (071-5274881), [roskam@rulsfb.leidenuniv.nl] MOLLUSKEN (SLAKKEN, MOSSELS, INKTVISSEN) Weekdieren, zee, zoetwater en land (Mollusca) R. de Bruyne (Atlasproject Nederlandse Mollusken), A. Moddermanstraat 158, 1063 LW Amsterdam (020-6136134), [bruyne@science.uva.nl] SPINACHTIGEN Spinnen (Arachnida) P.J. van Helsdingen, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687413), [helsdingen@naturalis.nl] Hooiwagens (Opiliones) H. Wijnhoven, Groesbeeksedwarsweg 300, 6521 DW Nijmegen (024-3238861), [hayw@xs4all.nl] OVERIGE INSECTEN Sprinkhanen, krekels, kakkerlakken en oorwormen (Orthoptera) R. Kleukers, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687578), [kleukers@naturalis.nl] Wantsen (Hemiptera) B. Aukema, Kortenburg 31, 6871 ND Renkum (0317-312557), [baukema@hetnet.nl] Cicaden: spoorcicaden (Delphacidae) C.F.M. den Bieman, t Hofflandt 48, 4851 TC Ulvenhout (076-5613450), [cdbieman@planet.nl] Waaiervleugeligen (Strepsiptera) J.T. Smit, Wolvenstraat 62, 3512 CH Utrecht (06-25011562) [smitj@naturalis.nl] Netvleugeligen (Neuroptera) M. Liefting, Palmstraat 258, 3812 XM Amersfoort (033-4635913) [maartje.liefting@falw.vu.nl] Vlinders (Lepidoptera) Vlinderfaunistiek R. de Vos, Zoölogisch Museum Amsterdam, sectie Entomologie, Plantage Middenlaan 64, 1018 DH Amsterdam (020-5256253), [rvos@science.uva.nl] Micropterigidae, Nepticulidae, Incurvarioidea E.J. van Nieukerken, Naturalis, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687682), [nieukerken@naturalis.nl] Momphidae en Cosmopterigidae e.a. J.C. Koster, Bakkerskamp 100, 7582 HC Losser (0534-786467), [sjaak.koster@planet.nl] Vedermotten (Pterophoridae en Alucitidae) C. Gielis, Mr. Haafkensstraat 36, 4128 CT Lexmond (0347-341555), [c.gielis@net.hcc.nl] Vlinders van schorren M.G.M. Jansen, Appelgaard 9, 4033 JA Lienden (0344-603758), [m.g.m.jansen@pd.agro.nl] Vliegen (Diptera) Dazen (Tabanidae), sluipvliegen (Tachinidae), horzels (Oestridae) en paardenhorzels (Gasterophilidae) Th. Zeegers, Eikenlaan 24, 3768 EV Soest (035-5885858), [th.zeegers@xs4all.nl] Roofvliegen (Asilidae), blaaskopvliegen (Conopidae) wolzwevers (Bombyliidae), viltvliegen (Therevidae), snavelvliegen (Rhagionidae), houtvliegen (Xylophagidae), geurvliegen (Coenomyidae) M. van Veen, Couwenhoven 42-27, 3703 ED Zeist (030-2742053), [mp.van.veen@hccnet.nl] Wapenvliegen (Stratiomyidae) B. Brugge, Zoölogisch Museum Amsterdam, sectie Entomologie, Plantage Middenlaan 64, 1018 DH Amsterdam (020-5256258), [brugge@science.uva.nl] Fruitvliegjes (Drosophilidae) en dansvliegen (Empidoidea) P.L.Th. Beuk, Matissehof 92, 1628 XS Hoorn (0229-271667), [paul.beuk@worldonline.nl] Boorvliegachtigen (Tephritoidea), Boorvliegen (Tephritidae), Prachtvliegen (Ulidiidae), Platystomatidae en Pallopteridae J.T. Smit, Wolvenstraat 62, 3512 CH Utrecht (06-25011562) [smitj@naturalis.nl] Slankpootvliegen (Dolichopodidae) M. Pollet, IWT-Vlaanderen, Bisschoffsheimlaan 25, B-1000 Brussel, België (0032-2-2090902), [mp@iwt.be] Zweefvliegen (Syrphidae) W. van Steenis, Vogelmelk 4, 3621 TP Breukelen (0346-264671), [w.vansteenis@andros.demon.nl] A. Barendregt, Koninginnelaan 9, 3781 GK Voorthuizen (0342-471451), [a.barendregt@geog.uu.nl] Dambordvliegen (Sarcophagidae) L.E.N. Sijstermans, Poppelenburgerstraat 7, 4191 ZS Geldermalsen (0345-570387), [liekele@wxs.nl] Bromvliegen (Calliphoridae) J. Huijbregts, Virulypad 65, 2316 ZT Leiden (071-5680446), [hanshuijbregts@tiscali.nl] Echte vliegen (Muscidae & Fanniidae) H.J. Prijs, Bosland 4, 9753 EV Haren (050-5349813), [h.j.prijs@hccnet.nl] Grasvliegen (Opomyzidae) J.W. van Zuijlen, Mendelssohnstraat 62, 5144 GH Waalwijk (0416-332914), [JeWe.vZ@Lycos.nl] Kevers (Coleoptera) Loopkevers (Carabidae) H. Turin, Esdoorndreef 29, 6871 LK Renkum (0317-316406), [h.turin@hccnet.nl] J. Muilwijk, Utrechtseweg 384, 3731 GE De Bilt (030-2204637), [jan.muilwijk@.dddeee.com] Kortschildkevers (Staphylinidae) F. van Stuivenberg, Emmastraat 199, 7513 BC Enschede (053-4319475) [fvstuivenberg@home.nl] Bladsprietkevers (Scarabaeoidea) H.C. Pijpers, Nassaustraat 10, 9422 GS Smilde (0592-414411), [hcpijpers@hetnet.nl] Bladkevers (Chrysomelidae) J.K. Winkelman, Waverstraat 36-III, 1079 VM Amsterdam (020-6446222), [winkelman114@zonnet.nl] Lieveheersbeestjes (Coccinellidae) J.G.M. Cuppen, Buurtmeesterweg 16, 6711 HM Ede (0318-652039), [jan.cuppen@wur.nl] Snuittorren (Curculionoidea) Th. Heijerman, Tarthorst 597, 6708 HV Wageningen (0317-422778), [theodoor.heijerman@wur.nl] Scydmaenidae en knotskevers (Pselaphidae) O. Vorst, Poortstraat 55, 3572 HD Utrecht (030-2722209), [vorst@xs4all.nl] Wespen, Bijen e.d. (Hymenoptera) Blad-, hout- en halmwespen (Symphyta) A.W.M. Mol, Marie Koenenstraat 12, 5242 EA Rosmalen (073-5219621), [AMol@brabant.nl] Schildwespen (Braconidae) C. van Achterberg, Naturalis, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687657), [achterberg@naturalis.nl] Sluipwespen (Ichneumonidae) C.J. Zwakhals, Dr. Dreeslaan 204, 4241 CM Arkel (0183-561402), [keeszwakhals@yahoo.com] Bijen (Apoidea), knotswespen (Sapygidae), keverdoders (Tiphiidae), mierwespen (Mutillidae) T.M.J. Peeters, Bachlaan 752, 5011 BR Tilburg (013-4560116), [t.peeters @science.ru.nl] Goudwespachtigen (Chrysidoidea) J. de Rond, Beukenhof 96, 8212 EB Lelystad (0320-240683), [jeroen@naturalmedia.nl] Spinnendoders (Pompilidae) H. Nieuwenhuijsen, Frans Halsstraat 10, 1816 CN Alkmaar (072-5113975), [hnieuwenhuijsen@zonnet.nl] Graafwespen (Sphecidae) W. Klein, 't Zand 32, 4823 HP Breda (076-5421333), [wimklein@worldonline.nl] Plooivleugelwespen (Vespidae) J. Smit, Voermanstraat 14, 6921 NP Duiven (0316-284793), [smit.jan@hetnet.nl] Mieren (Formicidae) A.J. van Loon, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (020-6997585), [loona@naturalis.nl]