Achtergrond Revolutie in liefdesland Liefde leek lange tijd het exclusieve terrein van dichters, kunstenaars en filosofen. En in de praktijk behoorde het toe aan dromerige pubers die hun prins(es) op het witte paard verwachten, aan de twintigers in wiens vocabulaire liefde gelijk staat aan seks en rock and roll, aan de hoopvolle dertigers die een zielsverwant zoeken en aan de geëmancipeerde veertigers die uiteindelijk kiezen voor een bestaan als happy single, bij het uitblijven van de perfecte partner. Leona Aarsen & John Stolvoort De code gekraakt Liefde was tot voor kort een mysterie, bezongen, opgehemeld en verguisd, maar steeds weer ongrijpbaar, raadselachtig, ondoorgrondelijk. Maar de code van liefde is eindelijk gekraakt, stelt Sue Johnson, de grand dame van liefde, hoogleraar klinische psychologie aan de Universiteit van Ottawa en San Diego, relatietherapeut en auteur. Liefde is geen mysterie meer, maar een wetenschap, betoogt zij. Liefde is niet toevallig en onvoorspelbaar, het overkomt je niet, het is niet fall in and out of love. 63
CM COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2014 We kunnen eindelijk liefde begrijpen en vormen. Het zijn pretentieuze woorden, die Sue Johnson gebruikt. Het gelijk lijkt echter aan haar kant te staan: de door haar ontwikkelde Emotionally Focused (Couple) Therapy, kortweg EFT, is wereldwijd de populairste vorm van relatietherapie. In Nederland wordt het gedachtengoed van Johnson uitgedragen door Stichting EFT Nederland, die dit jaar haar vijfjarig bestaan vierde met een tweedaags congres, waar ook Sue Johnson aanwezig was. Op dit congres ontving Sue twee nieuwe Nederlandse uitgaven: Veilig verder bedoeld voor hulpverleners die werken met relaties waarin een of beide partners getraumatiseerd zijn, en Laat me niet los, een boek voor het grote publiek over hechting, liefde en relaties. Een revolutionaire aanpak Wat is zo revolutionair aan EFT? Veel relatietherapieën richten zich op de interactie tussen partners en willen echtparen vaardigheden aanleren en hen laten onderhandelen om er samen weer uit te komen. Johnson gebruikt een metafoor: het lijkt alsof men gapende scheuren in de muur steeds maar weer dicht plamuurt, zonder te kijken naar het fundament, waardoor het huis dreigt in elkaar te storten. De focus van EFT ligt op het fundament van relaties, namelijk liefde. Liefde draait, in de visie van Johnson, om emotionele verbondenheid en responsiviteit, om zien en gezien worden. Het gaat om een diepe verwantschap en veiligheid. Johnson, zelf een gepassioneerd tangodanseres, illustreert dit wederom met een metafoor: partners die elkaar begrijpen en elkaar emotionele veiligheid bieden, zijn als ervaren tangodansers. In de intimiteit van het huid aan huid dansen, op elkaar geconcentreerd improviserend, elkaar aanvoelend en -vullend ontstaat er verbondenheid. EFT in het kort EFT is een systeemgerichte benadering, gecombineerd met de humanistisch-experiëntele benadering van Rogers en een theorie over volwassen liefde die gestoeld is op het hechtingsproces. Het is een gerichte manier van werken met (echt)paren die helpt om overheersende negatieve interactiepatronen tussen paren te verbeteren en te veranderen, door zich te richten op de sterke emoties van hechting en liefde. In deze vorm van partnerrelatietherapie worden drie perspectieven bij elkaar worden gebracht: het hechtings-, het systemische en het experiëntiële perspectief. Het veranderingsproces van deze methode bestaat uit negen stappen, gegroepeerd in drie fasen (Johnson 2010; Deij, 2011). Drie fases, negen stappen In de eerste fase, de deëscalatiefase, worden de problematische interactiepatronen in kaart gebracht, en streeft de therapeut naar deëscalatie daarvan. Stap 1 is gericht op verheldering van de belangrijkste probleemgebieden in de relatie en op het opbouwen van een veilige werkrelatie met elke partner. In stap 2 wordt de negatieve cirkel tussen de partners zorgvuldig in kaart gebracht. Elke partner onderzoekt het eigen gedrag en de eigen emoties in de interactiecirkel. In stap 3 wordt een begin gemaakt met het verkennen van ieders gevoelens en emoties. Cliënten benoemen gevoelens, zoals boosheid, frustratie, krenking en machteloosheid. Ook de daaronder liggende meer kwetsbare emoties en hechtingsbehoeften, zoals de behoefte om gezien te worden en aan steun op kwetsbare momenten, worden in deze stap voorzichtig onderzocht. Ten slotte wordt in stap 4 de cirkel, met ieders gedrag en gevoelens daarin, herkaderd als de de vijand en de bron van elkaars relationele tegenslag. Gevoelens en gedrag 64
COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2014 CM worden begrepen en gelegitimeerd in het kader van normale hechtingsangsten en -behoeften van de partners. De tweede fase bestaat uit drie stappen die met elk van de partners afzonderlijk doorlopen moeten worden en vaak meerdere keren herhaald. In stap 5 helpt de therapeut de partners onbewuste hechtingsbehoeften en verlangens te erkennen en die duidelijker te verwoorden. In stap 6 worden de partners ondersteund om elkaars pijn en moeite te accepteren en dit over en weer te verbinden. Hiermee creëert de therapeut ruimte voor nieuwe ervaringen die zij met elkaar kunnen delen. In stap 7 ondersteunt en herstructureert de therapeut de interactiecirkel, zodat het stel de emotionele betrokkenheid kan vergroten. De partners kunnen nu op een andere manier met elkaar omgaan en zijn in staat om hun behoeften en verlangens aan elkaar uit te spreken en elkaar om steun te vragen. In de derde fase (stappen 8 en 9) worden de nieuw ontwikkelde interactiepatronen geconsolideerd en verankerd in het dagelijks leven. De partners zijn responsief, ondersteunen elkaar en accepteren elkaars verschillen. Volwassen verlangens De hechtingstheorie is voor het eerst beschreven door John Bowlby (1969). Hij stelde dat een hechte band tussen verzorger en kind even noodzakelijk is als voedsel, verzorging en structuur. Baby s die getroost willen worden, richten zich tot de personen met wie ze een hechtingsrelatie hebben. Volwassenen verlangen er net zo naar om zich aan iemand te hechten als kleine kinderen. We hebben verbondenheid net zo nodig als zuurstof, is de overtuiging van Johnson. Hechting is een zeer diep gewortelde, aangeboren motiverende kracht die een leven lang duurt en het hoofdkenmerk van intieme relaties vormt. Hoe veiliger we verbonden zijn, des te onafhankelijker en meer we onszelf kunnen zijn, vindt Johnson. Psychische gezondheid is, in de benadering van EFT, het handhaven van een positieve wederzijdse afhankelijkheid en niet dat men zelfvoorzienend en onafhankelijk van anderen is. Autonomie in afhankelijkheid De visie op de relatie tussen verbondenheid en autonomie is een heikel punt, waar Johnson veel kritiek op ontvangt. Veel relatietherapieën zetten positieve affectieve afhankelijkheid aan de ene kant van het continuüm en kracht, identiteit en autonomie aan de andere kant. Zo bezien zijn hechting en emotionele verbondenheid het einde van je autonomie en identiteit. Tegenstanders (zoals David Schnarch en in Nederland GZ-psycholoog Gert Jan Kloens) stellen dat EFT erop gericht is mensen afhankelijk te maken, terwijl het andersom zou moeten zijn: je moet eerst van jezelf houden om van anderen te kunnen houden, je moet eerst weten wie je bent, in je eigen kracht staan en dan een relatie aangaan. Dus, je moet jezelf samenrapen, zorgen dat je op je eigen benen kunt staan, dat je niemand nodig hebt en dan een relatie aangaan? Dit is een kromme redenering die in de praktijk geen stand houdt, vindt Johnson. Het impliceert namelijk dat je kracht en veerkracht zou kunnen ontwikkelen als geïsoleerd individu. Je identiteit en je zelfwaarde ontleen je aan relaties, aan verbondenheid. Juist in anderen kun je jezelf spiegelen. Voor Johnson zijn afhankelijkheid en autonomie geen tegenstelling, maar liggen juist in elkaars verlengde. Vanuit verbondenheid en 65
CM COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2014 afhankelijkheid kun je autonoom zijn. Dat is niet aan elkaar vastklampen, dat is geen ziekelijke afhankelijkheid, maar een veilige haven waar je steeds terecht kunt. Ze verwijst naar haar eigen onderzoek en dat van Mikulincer en collega s, waaruit blijkt dat een veilige hechting verbonden is met een meer samenhangend, helder uitgedrukt positief zelfgevoel. Hechting werkt Wat Johnson betreft, zijn de bewijzen uit verschillende onderzoeken (onder anderen door J.A. Feeney) onomstotelijk: iemand die veilig gehecht is en emotionele steun ervaart, heeft meer zelfvertrouwen, is meer in staat tot het nemen van risico s, kan beter leren en presteren en verwerkt stress makkelijker. Het inzicht onderbouwd met hersenscans dat proefpersonen, die EFT ontvangen hebben en aan hun partner denken terwijl ze pijnprikkels toegediend krijgen, minder pijn ervaren, vindt Johnson mindblowing. Hechting vormt een natuurlijk tegengif tegen de onvermijdelijke angsten en kwetsbaarheden in het leven. Het beschermt tegen hulpeloosheid en zinloosheid. Ruzie als protest Als iemand inschat dat de hechtingsfiguur emotioneel niet beschikbaar is, ontstaat er separatieangst. Nadat hechtingsgedrag niet tot de gewenste geruststellende responsiviteit heeft geleid, ontstaat het kenmerkende proces van boos protest, zich vastklampen, destructief gedrag, wanhoop en zelfs depressie. Vanuit dit perspectief gezien zijn kritiek, verwijten, emotioneel beladen eisen en afstandelijkheid in een relatie pogingen om de pijn van emotionele verwijdering te hanteren. Ruzie is een teken van protest, een wanhoopsdaad om de emotionele band proberen te herstellen. Het is de oerpaniek van: ben je er voor mij?, vat Jonhson samen. Het eerste doel van EFT is dan ook om toegang te krijgen tot de emotionele reacties waarop de vaak ongezonde interactie van de partners is gebaseerd en deze emoties zodanig door te werken dat de interactie kan verschuiven in de richting van toegankelijkheid en responsiviteit; de bouwstenen voor een veilige hechting. Het tweede doel van de behandeling is dat er nieuwe gebeurtenissen worden gecreëerd in de interactie, waardoor de relatie wordt geherdefinieerd als een bron van veiligheid en troost voor beide partners. Johnson vindt het niet relevant wat de bron van de verstoorde hechting is, of mensen al dan niet hun relaties met hun ouders op hun partner projecteren (projectieve identificatie), het gaat om gezien en gevoeld worden in het hier en nu. Het opsporen van vroege verwondingen is dan ook geen onderdeel van EFT. Affectregulatie is de basis, benadrukt Johnson. Liefde met impact Liefde en emotionele verbondenheid staan aan de basis van een gezonde samenleving. Maar het lijkt alsof in onze samenleving en in onze relaties het steeds meer om individuele vrijheid en autonomie draait. En een gebrek aan liefde wordt duur betaald, zowel in maatschappelijke, sociale als in economische zin, is de overtuiging van Johnson. In Nederland strandt 34% van de huwelijken, in Engeland is dat 45%. 80% van de jeugd die hulp ontvangt in de GGZ, is van gescheiden ouders of komt uit een samengesteld gezin. Vanuit dat oogpunt is het onbegrijpelijk dat relatietherapie niet meer vergoed wordt door zorgverzekeraars. Johnson ziet wel dat de samenleving nu meer en meer open staat voor EFT. Mensen voelen zich ongelukkig in hun relatie en zoeken steun bij hulpverleners. Dat is ook 66
COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2014 CM uiteindelijk het doel van psychologie, therapie en zelfs wetenschap: mensen vooruit helpen en hen gelukkiger maken. Als je iets wilt behandelen, moet je de aard van het probleem begrijpen. Dat geldt voor depressie, maar ook voor hechting en liefde. En dat is de verdienste van EFT: als enige van de relatietherapieën biedt het een klinische theorie en een wetenschappelijk onderbouwde visie over de aard van relaties. Toepassing van EFT Johnson gaat verder. Ze wil EFT gaan toepassen om individuele symptomatologie aan te pakken, zoals depressie, angststoornissen, PTSS en chronische ziektes. Johnson licht toe: We werden steeds meer geconfronteerd met echtparen met comorbiditeit. En daar hebben we dan onderzoek naar verricht: helpt EFT ook bij het omgaan met problemen als angst, depressie of kanker? Het antwoord was ja. En dat is eigenlijk ook heel logisch, want als je een veilige, gehechte relatie hebt die een veilige haven is waar je steeds naar terug kan keren voor steun en veiligheid, dan gaat alles beter. Een veilige relatie die gekenmerkt wordt door een diepe emotionele verbinding, is de natuurlijke plaats om te helen. EFT lijkt daarmee bijna een soort Haarlemmerolie. En toch is EFT niet geschikt voor alle situaties en relaties. EFT werkt bij stellen die bereid zijn om (weer) emotionele verbondenheid en veiligheid te zoeken bij elkaar, ook al zijn ze dat kwijtgeraakt of weten niet hoe dat te doen. EFT werkt niet bij stellen waar die bereidheid (verslaafde mensen zoeken hun veiligheid in verdovende middelen) of veiligheid (partner die fysiek of anderszins misbruikt) er niet is. Men moet de eigen en de partners emotionele behoeften als legitiem zien, legt Johnson uit. Dat maakt de toepassing van EFT bijvoorbeeld Sue Johnson lastig in landen waar behoeften en wensen van vrouwen niet legitiem zijn. Duurzaam effectief Johnson is onstuitbaar als het gaat om het onderzoeken van de werking van EFT. We hebben inmiddels ruim zestig onderzoeken gedaan, allemaal positief. We hebben EFT ook vergeleken met cognitieve gedragstherapie, en ja: EFT is duurzaam effectief. 67
CM COUNSELLING MAGAZINE NR 3 2014 Uit meta-analyses blijkt, zo vertelt Johnson, dat bij 70 tot 73% van de paren na EFT de relatieproblemen geheel over waren. De resultaten lijken ook duurzaam; na twee jaar bleken deze nog steeds stabiel. De therapeut als veilige haven EFT draait in de kern om emotionele verbinding en toegankelijkheid. Ook van de EFTtherapeut zelf. Johnson is ervan overtuigd dat een excellente EFT-therapeut in de eerste plaats zelf een veilige haven kan bieden aan zijn cliënten en zelf ook emotioneel toegankelijk is. In de tweede plaats komt een gedegen opleiding en kennis van het EFT-model. En wat dat betreft, laat Johnson niets aan het toeval over. Gecertificeerde EFT-therapeuten dienen een vierdaagse basistraining, een achtdaagse vervolgtraining en supervisie te volgen. Daarnaast moeten ze minstens 60 uur systeemonderwijs genoten hebben en lid zijn van een specialistische psychotherapievereniging. Liefde is immers geen ongrijpbare materie, maar een keiharde wetenschap. Referenties Bowlby, J. (1969). Attachment: Attachment and Loss (vol. 1). New York: Basic Books. Deij, P.C. (2011). Emotionally Focused Therapy: Een methode voor (relatie) therapie ontwikkeld door Sue Johnson. Counselling Magazine (4), p. 25-29 Johnson S.M. (2014).Veilig verder: Emotionally focused therapy bij trauma. Utrecht: Stichting EFT Nederland. Johnson, S.M. (2014). Laat me niet los: Met oefeningen voor een levenslange monogame relatie. Utrecht/Antwerpen: Kosmos. Johnson, S.M. (2010). Veilig verbinden: De praktijk van emotionally focused therapy. Utrecht: Stichting EFT Nederland. Johnson, S.M. (2009). Houd me vast: Zeven gesprekken voor een hechte(re) en veilige relatie. Utrecht/Antwerpen: Kosmos. Meer informatie over EFT Stichting EFT-Nederland, www.eft.nl The International Centre for Excellence in Emotionally Focused Therapy. www.iceeft.com Leona Aarsen heeft een praktijk voor coaching en psychosociale therapie, ander- Zverder. Burn-out en bevlogenheid vormen haar specialisme. Tevens is zij redacteur van Counselling Magazine. www.anderzverder.com John Stolvoort is geregistreerd psychosociaal therapeut bij de LVPW en redacteur van Counselling Magazine. Hij heeft zijn eigen praktijk voor psychosociale therapie en relatietherapie, Trialis Consult te Utrecht. www.trialis-consult.nl 68