AMBTSDRAGERS IN BEELD EEN ONDERZOEK NAAR DE INVULLING EN TAKEN VAN AMBTSDRAGERS BINNEN DE GKV.

AMBTSDRAGERS IN BEELD EEN ONDERZOEK NAAR DE INVULLING EN TAKEN VAN AMBTSDRAGERS BINNEN DE GKV.

INHOUDSOPGAVE 1. Tekort aan ambtsdragers? 2. Het onderzoek 3. Verkenning thematiek Gesignaleerde problemen Mogelijke oorzaken Voorgestelde oplossingen Te onderzoeken variabelen 4. Onderzoeksresultaten Respons in beeld Stand van zaken Effectiviteit voorgestelde oplossingen Beïnvloedende factoren? 5. Eindconclusie en aanbeveling tot vervolgonderzoek 6. Ambtsdragerstekort in jouw gemeente?

1. TEKORT AAN AMBTSDRAGERS? Al jaren verzuchten kerk(led)en dat het zo moeilijk is om aan ambtsdragers te komen. Dat was reden voor het Praktijkcentrum om hier eens onderzoek naar te doen. Allereerst hebben we in beeld gebracht wat er tot nu toe bekend is over deze situatie. Vervolgens hebben we onderzocht of er daadwerkelijk een tekort is binnen de GKv aan ambtsdragers en of dat tekort in bepaalde typen gemeentes groter of kleiner is dan in andere. Tenslotte onderzochten we of toegepaste oplossingen voor het opvullen van het tekort in de praktijk ook hebben gewerkt. We hopen dat kerken, klein of groot, gediend worden met de inzichten uit dit onderzoek. Hans Schaeffer Hoofd onderzoek Praktijkcentrum

2. HET ONDERZOEK Het doel van het onderzoek: Een beschrijving geven van de ambtsdragerssituatie op dit moment en een inventarisatie maken van welke functies er naast ambtsdragers zijn ontstaan. De hoofdvraag van dit onderzoek luidt: Hoe staat het op dit moment met de ambtsdragers binnen de GKv? Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden, zijn er een aantal deelvragen opgesteld: 1. Hoe groot is het ambtsdragerstekort? 2. Welke factoren zijn van invloed op het ambtsdragerstekort? 3. Wat zijn oplossingen die voor dit tekort worden gevonden en gebruikt? 4. Werken deze oplossingen? 5. Welke functies zijn er naast de ambtsdragers ontstaan? Onderzoeksmethode Het onderzoek bestond uit drie delen: 1. Literatuuronderzoek: inhoudelijke verkenning om zicht te krijgen op welke factoren een rol lijken te spelen en welke oplossingen tot nu toe zijn gebruikt. 2. Kwantitatief onderzoek: digitale vragenlijst onder alle GKv-gemeenten om in kaart te brengen wat de huidige stand van zaken is rondom de ambtsdragerssituatie.

3. VERKENNING THEMATIEK: GESIGNALEERDE PROBLEMEN Het thema is niet nieuw en er is al veel over geschreven. De één wijt het aan een ontbreken van roepingsbesef, de ander denkt dat het dagelijkse leven steeds drukker en hectischer wordt. Daarnaast wordt er geobserveerd dat er een negatieve sfeer om het ambt heen hangt wat niet bevorderlijk is voor het vinden van ambtsdragers. Je zou vooral druk zijn met vergaderen en beleidsvoering in plaats van met pastorale zorg. Welke reden er ook aan ten grondslag ligt, we hebben te maken met een overkoepelend probleem: de aantallen mensen die ambtsdragers willen worden lopen terug. Daarnaast lijken onderzoeksresultaten erop te wijzen dat de kwaliteit van de pastorale zorg terugloopt, enerzijds door de verminderde beschikbaarheid van mensen voor het ambt, anderzijds doordat ambtsdragers niet goed in de wereld staan.

3. VERKENNING THEMATIEK: MOGELIJKE OORZAKEN Wat zijn mogelijke oorzaken voor het teruglopende aantal mensen dat zich beschikbaar wil stellen voor het ambt binnen de kerk? Institutionalisering Door toenemende democratisering en maakbaarheid kwamen er steeds meer organisatorische taken bij voor de ambtsdragers. Hierdoor is het ambt (met van oorsprong een pastorale invulling) uitgehold, wat ervoor zorgt dat het ambt minder aantrekkelijk is geworden. Ontwikkelingen in de wereld 1. Individualisering: minder willen binden aan ambtswerk in verband met langere-termijninzet. Door individualisering is er ook minder onderling pastoraat, wat de druk bij ambtsdragers vergroot. 2. Informalisering: ambtsdragers genieten minder aanzien dan voorheen. 3. Intensivering: verwachtingen van gemeenteleden zijn te hoog (maakbaarheid, streven naar perfectie): zorgt voor stress en werkt demotiverend.

3. VERKENNING THEMATIEK: VOORGESTELDE OPLOSSINGEN Wat zijn de verschillende oplossingen die zijn bedacht (en soms ook uitgevoerd) voor het tekort aan ambtsdragers? 1. Herstructurering van de organisatie: het Nieuw Bestuursconcept dat naar aanleiding van de uitholling van het ambt door kerkenradendag in 1999 is opgesteld, moest ervoor zorgen dat ambtsdragers zich konden richten op de geestelijke verzorging van de gemeente. In 2006 bleek dat nog niet de helft van de kerken dit concept heeft ingevoerd. 2. Onderling pastoraat: moet weer meer worden gestimuleerd door kerken in te delen in miniwijken of kringen. Toch vervangt dit niet (volledig) de pastorale zorgverlening van ambtsdragers. 3. Professionalisering: meer ondersteunende functies in de kerk creëren (veelal kerkelijk werkers) zodat ambtsdragers kunnen doen waartoe ze geroepen zijn.

3. VERKENNING THEMATIEK: TE ONDERZOEKEN VARIABELEN Welke factoren dragen mogelijk bij aan de complexe ontwikkeling van ambtsdragerstaken? Leeftijdsopbouw van de gemeente. Heeft de gemiddelde leeftijd van leden invloed op het aantal (on)vervulde vacatures voor ambtsdragers? Je kan je bijvoorbeeld voorstellen dat een kerk met veel jonge leden (die erg druk zijn met hun gezin) meer moeite hebben om ambtsdragers te vinden. Levensfase van de gemeente. Een kerkelijke gemeente wordt ook wel vergeleken met een organisme dat een levenscyclus heeft, met diverse fasen. Is het in bepaalde fasen moeilijker om ambtsdragers te vinden dan in andere fasen? Loyaliteit / commitment van de gemeente. Hebben gemeentes waar een hoge loyaliteit heerst minder moeite met het vinden van ambtsdragers? Ledental. De grootte van de gemeente zal samenhangen met bovengenoemde variabelen. In de analyses is daar rekening mee gehouden.

4. ONDERZOEKSRESULTATEN: RESPONS IN BEELD 43% van de GKv-kerken heeft de enquête ingevuld. Grootte van de gemeenten varieert tussen de 56 en 1826 leden. Deelnemende kerken naar levensfase: Levensfase van de gemeente 76 25 10 4 GROEI CONTINUÏTEIT REVITALISERING SLUITING Het merendeel van de deelnemende gemeenten heeft een gemiddelde loyaliteit, waarbij loyaliteit is afgemeten aan kerkbezoek en het betalen van VVB.

4. ONDERZOEKSRESULTATEN: STAND VAN ZAKEN Door middel van het kwantitatieve onderzoek is in kaart gebracht wat de huidige stand van zaken is rondom ambtsdragers. Hieruit blijkt dat: 78% van de ouderlingenvacatures en 88% van de diakenvacatures vervuld wordt. De nood lijkt dus minder hoog dan het in de literatuur en wandelgangen geschetst wordt. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat uit dit onderzoek niet duidelijk wordt hoe deze vacatures uiteindelijk vervuld zijn. Het herstructuren van de kerkelijke organisatie, het onderling organiseren van pastoraat en professionalisering waren voorgestelde oplossingen die uit het literatuuronderzoek naar voren kwamen. De vraag is nu: Zijn dit in de praktijk ook toegepaste oplossingen en zo ja, werken ze?

4. ONDERZOEKSRESULTATEN: OPLOSSING 1 HERSTRUCTURERING De kerkelijke gemeenten zijn ingedeeld naar de mate waarin zij de veranderingen hebben doorgevoerd in de organisatiestructuur om ambtsdragers te ontlasten. Uit het onderzoek blijkt dat: Kleine gemeentes geen veranderingen hebben doorgevoerd; middelgrote gemeentes geleidelijk veranderingen hebben doorgevoerd; grote gemeentes planmatige / structurele veranderingen hebben doorgevoerd. Het onderzoek levert geen eenduidig beeld op dat dit een gunstig effect zou hebben gehad op het % onvervulde vacatures van ambtsdragers. % Onvervulde vacatures en structuursverandering 6.63 7.14 16.28 13.94 21.74 7.95 NIETS VERANDERD GELEIDELIJKE VERANDERINGEN PLANMATIGE VERANDERINGEN Ouderlingen Diakenen

4. ONDERZOEKSRESULTATEN: OPLOSSING 2 ONDERLING PASTORAAT De helft van de kerken is in onderlinge groepen ingedeeld. In kerken met groepen/kringen hebben ambtsdragers een groter aantal gemeenteleden onder zich. Als gevraagd wordt wie er pastorale taken verlenen, wordt duidelijk dat niet alleen predikanten en ouderlingen dit doen, maar ook gemeenteleden. Onderling pastoraat lijkt dus al in de praktijk zo te functioneren. Opmerkelijk is dat het voor het percentage onvervulde vacatures niet uitmaakt of een kerk nu wel of niet in kringen is opgedeeld.

4. ONDERZOEKSRESULTATEN: OPLOSSING 3 PROFESSIONALISERING Er heeft professionaliseringsslag binnen kerken plaatsgevonden op allerlei gebieden, maar ook op het gebied van pastoraat: 85 van de 115 gemeenten geven aan functies te hebben gecreëerd op het gebied van pastoraat. Het gaat dan om functies als: pastoraal (mede)werker, pastoraal bezoeker, (psycho)pastoraal team. De kerken zijn op basis van het wel of niet hebben van extra functies ingedeeld naar: Standaard: traditionele functies Standaard+: enkele nieuwe functies (jongerenwerkers, wijkzusters) Premium: veel nieuwe functies (kerkelijk werkers, pastoraaldiaconaal werker, bestuursouderling) % Onvervulde vacatures en functiepaketten 15.43 8.64 19.6 17.42 12.65 6.84 STANDAARD STANDAARD+ PREMIUM Ouderlingen Diakenen Hier zien we een opvallend beeld: de gemeente met een beperkt aantal nieuwe functies blijkt het grootste percentage onvervulde vacatures te hebben.

4. ONDERZOEKSRESULTATEN: BEÏNVLOEDENDE FACTOREN? In het kwantitatieve onderzoek is gekeken welke factoren van invloed zijn op het ambtsdragerstekort. Hieruit blijkt het volgende: Het is in jongere gemeentes makkelijker om ambtsdragers te vinden dan in oudere gemeentes. Er is een hoger percentage onvervulde vacatures naarmate de gemiddelde leeftijd van gemeenteleden ouder is én de kerk in een latere levensfase zit. Deze gemeentes hebben overigens wel naar verhouding meer ambtsdragers: ze hebben minder gemeenteleden per ambtsdrager. Loyalere gemeentes hebben minder onvervulde ambtsdragersvacatures dan minder loyale gemeentes. Invloed van variabelen op ambtsdragersvacatures Grote gemeente Kleine gemeente Jong (levensfase) Weinig vacatures Oud (levensfase) Veel vacatures Jong (leeftijd) Weinig vacatures Oud (leeftijd) Veel vacatures Weinig loyaal Veel vacatures Loyaal Weinig vacatures Het ledental van een gemeente heeft an sich geen invloed, alleen in combinatie met de andere variabelen leeftijd en loyaliteit.

5. EINDCONCLUSIES Het ambtsdragerstekort is niet zo groot als verwacht werd: het overgrote deel van de ambtsdragers-vacatures wordt momenteel nog gewoon vervuld. Het vinden van ouderlingen gaat moeizamer dan het vinden van diakenen. Leeftijd, levensfase en loyaliteit zijn factoren die van invloed zijn op het percentage onvervulde vacatures. Grootte van de gemeente heeft an sich geen invloed op het ambtsdragerstekort. Het herstructureren heeft geen eenduidig positief effect op het vinden van ambtsdragers. Het creëren van nieuwe functies heeft eveneens geen eenduidig positief effect op het vinden van ambtsdragers. Het wel of niet ingedeeld zijn in kringen (en op die manier onderling pastoraat organiseren) lijkt weinig van invloed te zijn op de ambtsdragerssituatie. Vervolgonderzoek Om meer te weten te komen over de mensen die wel of niet ambtsdragers willen worden, staat in het komende jaar een nieuw onderzoek gepland.

7. AMBTSDRAGERSTEKORT IN JOUW GEMEENTE? Het Praktijkcentrum inspireert en ondersteunt gemeenten en gelovigen met trainingen, begeleiding en toerustingsmaterialen (zoals deze brochure). Ons team werkt deskundig en vanuit een levend geloof. In onze advies en onderzoekspraktijk combineren wij kennis van theologie en veranderkunde. Je ontvangt van ons praktische toepassingen voor gemeenteopbouw en persoonlijke geloofsgroei. Kampt jouw gemeente met een ambtsdragerstekort? We denken graag met je mee: Om de situatie in jouw gemeente te inventariseren Het gesprek in je gemeente op gang te brengen Mee te denken over de toekomst. Interesse? Wij komen graag naar je toe! www.praktijkcentrum.org Colofon Titel Correspondentie Copyright Ambtsdragers in beeld. Een onderzoek naar de invulling en taken van ambtsdragers binnen de GKv. Praktijkcentrum voor onderzoek en dienstverlening in de kerken Postbus 10030, 8000 GA ZWOLLE telefoon: (038) 42 555 18 e-mail: info@praktijkcentrum.org Gebruik en overname van de teksten, ideeën en resultaten uit deze publicatie is vrijelijk toegestaan, mits met bronvermelding. Januari 2019